Интегрированный урок музыки и якутской литературы "Саха норуотун ырыатын коруннэрэ"
план-конспект по музыке по теме

Уруок барыла

Урок тиэмэтэ: «Саха норуотун ырыатын коруннэрэ»

Урок сыала: «Дьиэрэтии» уонна «дэгэрэн» стииллэри кытта билиьиннэрии

- уорэтэр: «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олонхо олук ырыаларыгар оло5уран «Дьиэрэтии», «Дэгэрэн» ырыалары уорэтии

-сайыннарар: Муусуканы сатаан истэр дьо5урун, ситимнээх сананы сайыннарыы. 

-иитэр: Торообут дойдутугар тапталы инэрии, саха фольклоругар – олонхо5о интэриэьи  тардыы.

Урок хаамыыта:

Айыл5а тыаьыгар хомус тыаьа тыаьыыр, чуораан тыаьаата да о5олор киирэн кылааска тогуруччу олороллор.

Тэрээьин чаас: Эдэр учуутал Тобонова А. В.

-Утуо кунунэн!

-Утуо кунунэн!

- Э5эрдэ кыргыттар!

- Э5эрдэ!

- Э5эрдэ уолаттар!

- Э5эрдэ!

Сүрүн чааһа:

(Олонхоһут ойуутун слайдата кѳстор).

- О5олоор, бу ким олороруй? (Бу киьи тугу гынарый?)

- Олонхоьут.

- Олонхоьут диэн олонхону толорор киьи. Кини олонхо уобарастарын ырыаларын барытын  ойуттэн толорор, ыллыыр.

- Олонхо диэн тугуй? (О5олор эппиэттэрэ). Олонхо диэн саха тылынан уус-уран айымнньыта.  «Дь. Нь. Б.» олонхо кинигэтин кѳрдѳрүү. Улахан кээмэйдээх, уус-уран тылынан хоьуйан суруллубут айымньы.

-олонхону истибиккит дуо?

Наставник Кононова В.Д.

- Урут Ньурба улууьугар 98 олонхоьут тороон-уоскээн ааспыт, билигин со5отох Иванов Василий Иванович – Чиллэ Баьылай диэн олонхоьут олорор.

 Кини бэйэтэ олонхону айан суруйар, толорор. Олонхо5о былыргы саха оло5о, ойо-санаата, итэ5элэ, айыл5а уонна аан дойду туьунан ойдобулэ, быьыыта-майгыта, дьиэтэ-уота, аьыыр аьа, туттар сэбэ, таннар танаьа кэрэ уус-уран тылынан сиьилии кэпсэнэр. Олонхо торут сюжета - айыы бухатыыра Нургун Боотур абааьылары утары охсуьуута буолар.

Орто туруу дойдуга Айыылар ыаллары олохтууллар , бу ыал кыыс о5ону хаппахчыга саьыаран иитэллэр. Кыыс кэргэн тахсар сааьа ситтэ5инэ улуус-улуустан уоланнар кэлэн курэхтэьэллэр. Ким хоппут бу кыыьы кэргэн ылыахтаах. Оонньуу-кор кэмигэр аллараа дойдуттан абааьы ада5ыйан тахсан кыыьы уорар. Айыы бухатыыра бу кыыьы дьонугар быьаан а5алар.

Уруу ыьыа5ынан тумуктууллэр.

Олонхобут судутун со5он ЮНЕСКО5А 2005 сылга харыстабылга ылбыттара.

Эьиги Сулэ5итигэр Хорула5а торообут-уоскээбит, олорбут олонхоьут Олой Куонаан уола Моисей олорбута. Онон олонхоьут Олой Куонаан сиэннэрэ, хос сиэннэрэ бу манна эьиэхэ бааллар.

Олонхолор ис хоьоонноро, сюжеттара 1 буолар. Олонхо5о хас дойду ойууланарый? (О5олор эппиэттэрэ)

Тобонова А. В.

СЛАЙД Олонхо5о ус дойду ойууланар. Уоьэ дойду, орто дойду уонна аллара дойду.

СЛАЙД - О5олоор, этин эрэ, бу уоьэ дойдуга кимнээх олороллоруй?

- (О5олор эппиэттэрэ)

СЛАЙД - О5олоор, этин эрэ, бу орто дойдуга кимнээх олороллоруй?

- (О5олор эппиэттэрэ)

СЛАЙД - О5олоор, этин эрэ, бу аллара дойдуга кимнээх олороллоруй?

- (О5олор эппиэттэрэ)

- Олонхо сурун геройдара кимнээх буолалларый?

- (О5олор эппиэттэрэ)

Бухатыырдар, Кэрэ куолар, абааьылар.

Олонхо геройдара бэйэлэрин санааларын хайдах этэллэрий уонна бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар хайдах кэпсэтэллэрий? (Ырыанан)

- Оччотугар олонхо биьиги ырыабыт уруогун кытта ыкса сибээстээх эбит буолбат дуо?

СЛАЙД (Уруок темата, сыала - соруга) - Ол иьин бугун биьиги олонхо олук ырыаларын кытта дьон таптаан ыллыыр ырыаларын тэннээн короммут сахалыы ырыа икки корунун кытта билсиэхпит. Сахаларга саамай биллэр олонхо ханныгый?

- «Дьулуруйар Ньургун Боотур»

- Бу олонхону истибит буоллаххытына сурун геройдара кимнээхтэрий? Ньургун Боотур, Туйаарыма Куо.

Геройдар ырыаларынан саха ырыатын икки корунун быьаара уорэниэхпит. О5олоор, бол5омто5утун  геройдар ырыаларын истэргитигэр, ырыа тэтимин, настарыанньатын, биьирэмнээх эбэтэр омсолоох уобарастары быьаарарга уура5ыт. Тэтим диэн ырыа тургэнник эбэтэр бытааннык толоруллара ааттанар.

Настарыанньата: Уоруулээхтик эбэтэр санаа туьуулээхтик толоруллара.

Биьирэмнээх уобарас – учугэй уобарас.

Омсолоох уобарас – куьа5ан уобарас.

СЛАЙД - Олонхобут сурун геройа Ньургун Боотур Туйаарыма Куону быыьыы бараары туран туойбут. Кононова В. Д. кыттар.

- Тойук тэтимэ хайда5ый?

-Тойук настарыанньата хайда5ый?

- Дьулуруйар Ньургун Боотур тойугар туох диэтэ?

- Кини ханнык уобараьый биьирэмнээх дуу омсолоох дуу?

- Айыы дьонун кимтэн комускууруй? - Кини курдук буолуоххутун ба5ара5ыт дуо?  

Оччо5о кини айыы дьонун араныччылааччы, комускээччи эбит.

СЛАЙД - Сорук Боллур диэн илдьити тиэрдээччи, сорукка сылдьар киhи ырыатын истиэххэйин.

Тобонова А. В.

- Бу икки ырыаны истэн баран туох санаа5а кэллигит? (О5олор эппиэттэрэ)

- Ырыа тэтимэ хайда5ый?

-Ырыа настарыанньата хайда5ый?

- Сорук Боллур кимиэхэ комолоьоруй?

- Кини ханнык уобараьый биьирэмнээх дуу, омсолоох дуу?

Слайды - О5олоор, эьиги эттигит, Ньургун Боотур ырыата бытаан. Оро кото5уулээх диэтигит, ол аата Дьээ-буо диэн дьиэрэтэн, куолаьы урдэтэн-намтатан, чопчу кээмэйэ суох тардан, тута хоьуйан (импровизациялаан) уонна кылыьа5ынан кырааскалаан ыллааьын, итиэннэ оннук ыллыырга аналлаах хоьоон – дьиэрэтии стиль дэнэр. Кылыьах диэн саха куолаьын ураты кырааската, киэргэлэ. Кылыьах куомэйи, күөмэй кылларын (голосовые связки) уратытык охсон-хамсатан дэгэрэӊнэтэн ыллааьыӊӊа уонна бидиӊӊи маассабай ырыалары ыллыырга эмиэ туьаныллар. Дьиэрэтии ырыаны олонхо биьирэмнээх уонна айыы уобарастара ыллыыллар. Дьээ буо, кор бу диэн тыллартан са5аланар.

- Иккис стильбит – дэгэрэн. Кини битии тэтимигэр оло5уран дэгэрэӊнэтэн ылланар матыыптаах ырыа. Кини хоьооно, матыыба олонхо туьулгэтигэр үөскүүрэ. Ханнык эрэ талааннаах этээччи чопчутук уонна уустук ураннык хоьуйан түьүлгэ5э ыллаан кэбиспитэ өйго хаалан дьон уостан түьэрбэккэ ыллаан устунан норуот ырыата буолара. Кэлиӊӊи кэмнэргэ композитордар, мелодистар үгүс элбэх дэгэрэн ырыалары, ордук алталыы-сэттэлии сүьүөхтээх ырыаларга айдылар уонна айаллар. Онон, бу ырыа көрүӊэ саха ырыатын – тойугун эйгэтигэр биир сүрүн миэстэни ылар. Кинилэр үгүстэрэ сахалыы куолаьынан ылланар буоланнар норуокка таптанан киэӊник тар5аммыттар, саха норуотун ырыатын-тойугун төрүт уратытын тута сылдьаллар. Дэгэрэн стиль кылыьа5а а5ыйах буолар.

- Ол аата саха стилигэр хас стиль баар диэтибит. Ханныктарый?

  - Дьэ аны билигин композиторскай уонна саха норуот ырыаларын истиэхпит уонна тэннээн коруохпут.

- «Сахам сирэ барахсан» - (Гран Григорян) – ырыаны истии

- Олонхо ханнык геройун ырыатыгар соп тубэһэрий? (Ньургун Боотур)

- Ол аата ырыа ханнык корунэ эбитий? Сахам сирэ барахсан ырыа5а уонна биьирэмнээх герой Ньургун Боотур тойугар Ийэ дойдуга, ийэ айыл5а5а таптал, бэриниилээх буолуу хоьуллар.

Ондоруускэ Тиэтэйбэт – ырыаны истии.

Чинэтии:

Билигин о5олоор, олонхо уобарастарын ырыаларын, саха ырыаларын ыллаан иьитиннэриэхпит, ону эьиги бол5ойон олорон истэ5ит уонна ырыалар ханнык коруннэ киирэллэрин, тэтимнэрин, настырыанньатын  этэ5ит.

Туйаарыма Куо – Колукэчээн - толоруу;

-Туйаарыма Куо ханнык уобараьый? Саха фольклоругар ийэ уобараьын биэрэр.      

      Кыыс Кыскыйдаан ырыатын тылын истин, илиигитин хамсатаргытын умнуман.

Кыыс Кыскыйдаан – Хайыьар - истии;

Уот Уьутаакы – Тыыннаахтар умнубат сыллара.    

-  Кыыс Кыскыйдаан, Уот Уьутаакы ырыаларын тылыгар туох диэтилэр?

- Кыыс Кыскыйдаан ханнык уобараьый? (Биьирэмнээх, Омсолоох).

        - Уот Уьутаакы?

        - Кинилэр ырыаларын сэрии туьунан ырыаларга  то5о тэннээтибит? Кинилэр Айыы дьонугар куьа5аны ба5араллар, биьиги торообут дойдубут дьонун олоруохтэрин ба5араллар эбит. Онон кинилэр куьа5ан уобарастар.  Эьиги Дь.Нь.Б. курдук куьа5аны утары охсуьа5ыт дуо? (о5олор эппиэттэрэ). Ол аата эьиги ийэ дойдуну комускуур дьон эбиккит.

Физкультминутка:

- о5олоор, билигин сынньана туьуохпут, кыратык ункуулуохпут. Биьи тургэнник  хамсанарбытыгар ырыа ханнык корунэ барсара буолуой? (Ответы)

- «ьыттыа – ьыттыа»; (Оьуор ункуутун хамсаныыларын туттуу)

Ырыаны уорэтии:

Бугун сана ырыаны уорэтиэхпит, ырыаны истэн баран ырыа корунун быьаарыахпыт. Ырыабытын бол5ойон олорон истэбит.

- Бу ырыа тэтимэ, настроенията?

- Бу ырыа ханнык коруннэ киирэрий? То5о?

СЛАЙД О5олоор, бу ырыаны о5о барыта таптыыр суруйааччыта  Пётр Тобуруокап суруйбут эбит.

Тексин бэйэ5ит аа5ан корун. Искитигэр. Билбэт тылгыт баар дуо?

- О5олоор. Быьычча диэни билэр о5о баар дуо? (Слайд)

Чэ, эрэ о5олоор, ыллыахпыт иннинэ кыратык куоласпытын ититэ түьүөхпүт. Конотук олорун, атаххытын холбоон, илиигитин тобуккутугар уурун. Мин тобобун хамсатан бэлиэ биэрдэхпинэ тыыннытын ыла5ыт (Распевкалыыбын).

Ырыаны уорэтии: 

Мин кэннибиттэн хатылаан. Мин илиибинэн бэлиэ биэрдэхпинэ хатылыыгыт.

Ырыаны ыллааьын:

Караоке. Учуутал дирижёрдаан тэтимин уонна сопко муусуканы истэн киирэллэригэр бэлиэ биэрэр.

- о5олоор бу ырыаны собулээтигит дуо? То5о? Бу ырыаннан Пётр Тобуруокап эьиэхэ тугу этиэн ба5арбытый? (Мэниктиир куьа5ан)

Тумук чааьа:  

- Ырыа хас корунэ баар эбитий?

-Бугунну уорэппит ырыабыт ханнык коруннэ киирэрий?

- Олонхо5о ханнык уобарастары собулээтигит?

- Торообут дойдубутун таптыырга, комускуургэ ханнык уобарас уорэтэрий?

 - Олонхоттон биьи туохха уорэнэбитий?

Сахабыт сирин таптыырга, алдьархайга тубэспит дьонно комолоьорго уорэтэр. Олонхо учугэйи, куьа5аны араарарга уорэтэр.

Ырыанан:

- Корсуоххэ диэри!

- Корсуоххэ диэри!