Опорный конспект по правилам бурятского языка
методическая разработка (3 класс) на тему

Опубликовано 12.12.2018 - 15:02 - Гармаева Хажидма Владимировна

Опорный конспект составлен для учащихся 3-4 классов.

Скачать:

Вложение	Размер
opornyy_konspekt_po_buryatskomu_yazyku.doc	243 КБ

Предварительный просмотр:

Буряад алфавит

Буряад алфавит 36 Yзэгhөө бүридэдэг:

Аа

Бб

бэ

Вв

вэ

Гг

гэ

Дд

дэ

Ее

Ёё

Жж

жэ

Зз

зэ

Ии

Йй

богони и

Кк

ка

Лл

лэ

Мм

мэ

Нн

нэ

Оо

өө өө

Пп

пэ

Рр

Рэ

Сс

сэ

Тт

тэ

Уу

Yү

Фф

фэ

Хх

ха

hэ

Цц

цэ

Чч

чэ

Шш

ша

Щщ

ща

ХАТУУ ТЭМДЭГ

ЗөөЛЭН ТЭМДЭГ

Ээ

Юю

Яя

үлэн хүн

боро үнгэ

үүлэн, бороо

хүн

хүнүүд

Аялган үзэгүүд 3 бүлэ боложо хубаардаг:

Эрэ аялганууд	Түргэн	Удаан	Дифтонг
Эрэ аялганууд	а, о, у, я, ё.	аа, оо, уу, яа, ёо.	ай, ой, уй.
Эмэ аялганууд	э, ү, е	ээ, өө , үү,еэ	эй, үй
Эрсэ аялганууд	и, ю	ии, ы, юу

Ехэ үзэг бэшэхэ дүрим

Хүнэй нэрэ обог, фамилии, орон нютагай, хада уулын,

гол мүрэнэй, хтонуудай, нуурай, амитанда үугтэhэн нэрэнүүд

ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэгдэдэг: Баатар, Баргажан, Саяан,

Сэлэнгэ, Байгал, Ехэ-Сахир, Енгорбой.

Йотированна аялганууд

Түргэн я, ё, ю; удаан яа, ёо, юу, еэ абяануудые

йотированна аялганууд гэдэг.

Удаан өө-ээ аялганууд

Yгын эхин үедэ	Саашанхи үенүү дтэнь	Жэшээ
ү, үй, ю, өө	өө	хюрөө ,хөөрөө, үсөөн
үү, юу, ээ, еэ	ээ	дүүгээ, түлеэгээ, сээжээр
хододоо удаан ээ бэшэгдэхэ		гүбээ, hүбээ, бүтээхэ

Тодо бэшэ ээ-эй аялганууд

Удаан ээ үгын алишье үедэ бэшэгдэнэ	Жэшээ
Удаан ээ үгын алишье үедэ бэшэгдэнэ	хээрэ, hэрбээ
Дифтонг эй үгын hүүлшын үедэ бэшэгдэнэ	бээлэй, дэлхэй, зөөхэй

Абтаhан үгэнүүдые зүб бэшэлгэ

Ород хэлэнhээ буряад хэлэндэ ороhон үгэнүүдые

абтаhан үгэнүүд гэдэг. Ород хэлэнhээ абтаhан үгын

hүүлдэ сохилтотой аялганиие дахуулжа, а,о,э аялгануудай

али нэгые hубарилай ёhоор бэшэдэг: ручка, яблока, фермэ.

Касса, бригада, фабрика, парта,

палата

Почто, формо,

кофто, ёлко, точко

Газетэ, фермэ, конфетэ ,библиотекэ, аптекэ.

Мэдүүлэлнүүд

Мэдүүлэл дүүрэhэн hанал бодол тэмдэглэдэг. Жэшээ:

Үүрэй толон хараалба. Тэнгэридэ одо мүшэд унтарба.

Юрэ хөөрэhэн мэдүүлэлнүүд

Ямар нэгэн юумэн тухай хэлэhэн мэдүүлэлые юрэ

хөөрэhэн мэдүүлэл гэдэг. Мэдүүлэлэй hүүлдэ точко табидаг.

Асууhан мэдүүлэлнүүд

Юумэ асуужа хэлэhэн мэдүүлэлые асууhан мэдүүлэл гэдэг.

Мэдүүлэлэй hүүлдэ асууhан (?) тэмдэг табидаг.

Шангадхаhан мэдүүлэлнүүд

Сэдьхэлэй хүдэлгэн, шангаар хэлэhэн мэдүүлэлые

шангадхаhан мэдүүлэл гэдэг. Мэдүүлэлэй hүүлдэ

шангадхаhан тэмдэг (!) табидаг.

Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд

Хэн, юун тухай хэлэгдэhэн үгые нэрлүүлэгшэ гэдэг.

Нэрлүүлэгшэ хэн? юун? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг.

Нэрлүүлэгшэ тухай хэлэгдэhэн үгые хэлэгшэ гэдэг. Хэлэгшэ

яана? Юу хэнэ? Яажа байна? гэhэн асуудалнуудта

харюусадаг. Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэхоёр мэдүүлэлэй шухала

гэшүүд болоно.

Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд

Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрhоо ондоо ямар нэгэн

асуудалда харюусаhан үгэнүүдые мэдүүлэлэй юрын гэшүүд

гэдэг. Юрын гэшүүд 3 янза боложо хубаардаг.

Нэмэлтэ - падежэй асуудалда харюусаhан үгэнүүд.
Ушарлагша - Хаана? Хэзээ? Хэнтэй? - гэhэн асуудалда

харюусадаг.

Элирхэйлэгшэ – Ямар? - гэhэн асуудалда харюусадаг.

Аялганай тааралдал

Дүрим: Эрэ,эмэ аялгануудые нэгэ үгэ соо бэшэхэгүй,

харин эрсэ аялгануудые эдэнэй алинтайньшье бэшэхэ.

Энэ дүримые аялганай тааралдал гэнэ.

ЖЭШЭЭ:

Эрэ үгэнүүд Эмэ үгэнүүд Эрсэ аялгантай үгэнүүд

аха эхэ илдам

баабай үлэн харгы

уушхан бүүбэй хүхы

олон өөхэн нютаг

буряад бүлеэн нюдэн

Хадуужа абаха үгэнүүд: хада, хүхы, эшэгэн

хада хүхы

эшэгэн

Аялганай hубарил

Дүрим: Yгын эхин үедэ байhан аялганиие дахуулжа, саашанхи

үенүүдтэ аялгануудые бэшэхэ дүримые аялганай hубарил гэдэг.

Yгын эхин үедэ	Саашанхи үенүү дтэнь	Жэшээ
а, аа, ай, я,яа, у, уу, уй.	а, я, и	Арhан, аадар, айха, ябаха,яараха.
о, оо, ой, ё, ёо.	о, ё, и	Холо, ооhор, мойhон, оёхо, годли.
э, ээ, е, еэ, ү, үй, өө, үү	э, е, и.	Бэрхэ, бээрэхэ, хүлихэ, түймэр.

Тодо бэшэ түргэн аялганууд

Yгын hуурида

б, л, м, р хашалгануудай хойно тодо бэшэ түргэн аялган бэшэгдэхэгүй:

Бэшэ хашалгануудай хойно тодо бэшэ аялган бэшэгдэдэг:

Хадуужа абаха

үгэнүүд

Үбгэн, малгай,

тамга, нарhан.

Загаhан, басаган, үнэгэн

Хараасгай, борбоосгой, нюусгай,ээзгэй, шаазгай

Аялганай нугарал

Дүрим: Зарим үгэнүүдтэ аялганай hубарил баримталагданагүй.

Энээниие аялганай нугарал гэдэг.

эхин үедэ	үгын дунда	саашанхи үенүүд- тэнь	жэшээ
о,оо,ой,ё,ёо	уу,юу	а,аа,ай,я,яа
өө, ү, үй,ю	үү,юу	ээ,э
Хадуужа абаха үгэнүүд			Ойлгуулба, хөөрүүлээ, үзүүлээ.

Үгын бүридэл

Нэгэ үгэhөө гараhан үгэнүүдые түрэл үгэнүүд гэдэг.

Түрэл үгэнүүд удхаараа дүтэрхы байдаг.

Үгын бүридэл	Дүрим	Тэмдэг	Жэшээ
Үндэhэн	Түрэл үгэнүүдэй адли хубиие үгын үндэhэн гэдэг. Түрэл үгэнүүдые нэгэ үндэhэтэ үгэнүүд гэдэг.		бэшэ, бэшэг, бэшээшэ, бэшэмэл, бэшэлгэ.
Үгын hуури	Үгын гол удха харуулдаг хубиие hуури гэдэг.		сэсэг, сэсэгхэн, сэсэглиг.
Суффикс	Үгын үндэhэндэ залгагдажа, шэнэ үгэнүүдые бии болгодог хубииень суффикс гэдэг. Суффиксын хүсөөр шэнэ үгэнүүд бии болодог.		hура, hурагша, hургаал, hургуули.
Залгалта	Үгын хубилдаг хубиие залгалта гэдэг.		Ном, номой, номhоо

Хэлэлгын хубинууд

I. Юумэнэй нэрэ

Хүниие нэрлэhэн юумэнэй нэрэнүүд хэн? гэжэ асуудалда

харюусадаг: аха (хэн?), Базар (хэн?), hурагша (хэн?).

Хүнhөө бэшэ юумэ нэрлэhэн юумэнэй нэрэнүүд юун?

гэжэ асуудалда харюусадаг: гэр (юун?), мал (юун?), ном (юун?).

Хэн? (hурагша) Юун? (машина)

Үгэ таhалха дүрим

№	Дүримүүд	Жэшээ
		Буруу	Зүб
1	Үгые үеэрнь таhалха	бай-рла-ба	байр-ла-ба
2	Мүрэй hүүлдэ ганса түргэн аялганhаа бүридэhэн үеые орхижо гү, али нүгөө мүртэ нүүлгэжэ болохогүй, харин гансашье hаа, удаан аялганhаа гү, али дифтонгhоо бүридэhэн үеые орхижо, мүн нүүлгэн абаашажа болохо.	ү-е бэ-е а-баашаха о-шолсо-ё а-баба	үе бэе абаа-шаха ошол-соё аба-ба
3	Богони и (й), ь (зөөлэн) ба ъ (хатуу тэмдэгүүдые) урдахи үзэгhөөнь hалгаахагүй	ба-йра мүл-ьhэн эр-ьел-дэ-хэ	бай-ра мүль-hэн эрь-ел-дэ-хэ
4	Удаан аялганиие тэмдэглэhэн хоёр үзэгые хоорондуурнь hалгаажа болохогүй	бэ-эрэхэ хара-аха	бээ-рэ-хэ бээрэ-хэ ха-раа-ха хараа-ха
5	Аялгануудай хоорондо байhан хоёр адли хашалганууд	ажалл-а апп-арат	ажал-ла ап-парат
6	Хашалганай урда байhан хоер адли хашалганууд	грип-птэхэ	грипп-тэхэ

Юумэнэй нэрын зохилдол

Падежнууд	Асуудал	Жэшээ
Нэрын падеж	Хэн? Юун?	Ном
Хамаанай падеж	Хэнэй? Юунэй?	Номой
Зэбсэгэй падеж	Хэнээр? Юугээр?	Номоор
Үйлын падеж	Хэниие? Юуе? Юу?	Номые
Зүгэй падеж	Хэндэ? Юундэ?	Номдо
Хамтын падеж	Хэнтэй? Юунтэй?	Номтой
Гаралай падеж	Хэнhээ? Юунhээ?	номhоо

Дахуул үгэнүүд

Ребус таагты: Горы Узбекистана +

Юумэнэй нэрын тоо
Нэгэнэй тоо	Олоной тоо
Хэн? Юун?	Хэд? Юуд?
ном, сэсэг, хада, гэр.	номууд, сэсэгүүд, хаданууд.

II.Тэмдэгэй нэрэ

III. Глагол

Хэрэглэгдэhэн литература:

1 Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим./ Л.Д.Шагдаровай ниитэ

редакцяар. - Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл,2009.- 168 х.

2.Буряад хэлэн. 3 класста үзэхэ ном. / Б.Б.Батоев, Ц.Б.Будаев,

В.Ц.Нимацыренова. - Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл,2003.- 144 х.

Ехэ-Сахирай эхин hургуули

Дуургээ: Гармаева Х.В.

Ехэ-Сахир

октябрь 2017 он.

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Конспект урока по бурятскому языку Аялган[а], [аа], [ай]абяанууд ба тэдэнииетэмдэглэhэн узэгтэйтанисуулга.

Конспект урока по бурятскому языку Аялган[а], [аа], [ай]абяанууд ба тэдэнииетэмдэглэhэн узэгтэйтанисуулга....

конспект урока по бурятскому языку по теме части речи

1. Создать условия для обобщения знаний учащихся о частях речи. Формировать умение распознавать части речи.2. Способствовать развитию творческого мышления, внимания, орфографической зоркости.3. С...