Эҙләнеү эшенең темаһы: «Иҫке Мөсәт ауылының ер-һыу атамалары эҙенән…»
творческая работа учащихся (2 класс) на тему

            Иҫке Собханғол  ауылы урта  дөйөм белем биреү мәктәбе Яңы Собханғол филиалы

                           Эҙләнеү эшенең темаһы:

       «Иҫке Мөсәт ауылының ер-һыу атамалары эҙенән…»

                                                                           Башҡарҙы: Шәмиғолов Радмир,                                                                 

                                                                                                                       Ҡолберҙин Сыңғыҙ.                         

                                                                                                                  Етәксеһе: башланғыс кластар

                                                                                                                  уҡытыусыһы Хоҙайбирҙина Флүрә

                                                                                                                  Ырыҫйән  ҡыҙы.

                                               2014-2015

 Йөкмәткеһе

1.Инеш                                                                                            

2. Төп өлөш                                                                                                    

   Тыуған яғым тарихы  эҙенән…                                               

3.Йомғаҡлау                                                                                  

4. Ҡулланылған әҙәбиәт                                                              

                                                        Инеш

                                                                                 “ Һай,тыуған ер,ғәзиз ер!..

                                                                                   Ата-бабам баҡҡан ер.

                                                                  Тәүге һулыш алғас та

                                                                           Бәхет таңым атҡан ер!”

    Тыуған яҡ ул-үҙең тыуған төйәктең тирә- яғы.Ул күңелде мәңге  үҙенә

тартып торған яҡ.Кешенең ата-әсәhе кеүек Тыуған иле лә берәү генә  була,hәр кемгә үҙ тыуған яғы ғәзиз.Үҙ еремдә – үҙ йортом, мине hөйгән атам-әсәм бар. Иң йылыhы –мине йылыткан  өй усағым,иң матуры – минең тыуған өйөм,иң йәмлеhе –тыуған яғым тәбиғәте.Шуға ла беҙҙе уратып алған ер-һыу атамаларының тарихын беҙ өйрәнергә,белергә бурыслыбыҙ. 

Тикшеренеү эшебеҙҙең актуаллеге

        Борон беҙҙең ата-бабалар: «Һәр кеше үҙ ауылының,халҡының тарихын белергә тейеш»,- тигән һәм үҙ балаларынан ошо ҡағиҙәне  үтәүҙе талап иткән.Һуңғы  йылдарҙа үҙ ереңдең тарихын барларға теләүселәр күп,ләкин уларҙы һаҡлап бармау бөгөнгө көндә эҙләнеүселәр өсөн ауырлыҡ тыуҙыра. 

        Ер-һыу атамалары халыҡтың тарихын, тормош-көнкүрешен, мәҙәниәтен сағылдырған тылсымлы бер көҙгө ул.

Эҙләнеү эшенең  маҡсаты

1.Ер-һыу атамаларына  арналған мәҡәләләрҙе тикшереп,

ауылдың оло кешеләре  менән әңгәмә үткәреп Янһары ауылының тарихын тикшереү.

2.Иптәштәремдә ер-һыу атамаларының тарихын өйрәнеүгә ҡыҙыҡһыныу уятыу.

Эҙләнеү эшенең гипотезаһы

1.Тыуған ергә бәйле ер- һыу атамаларының тарихын өйрәнеү;

2. Ауылды уратып алған  ерҙәрҙең матурлығын данлау.

Эҙләнеү эшенең методтары.

1.Ер-һыу атамаларының тарихын  тикшереү.

2.Ауылдың оло кешеләре  менән осрашыу.

3.Ер-һыу атамаларына бәйле әҙәбиәт  менән танышыу.

Тикшеренеү объекты

Темаға ярашлы әҙәбиәт ,оло кешеләр  менән әңгәмә.

Эҙләнеү предметы

Ер-һыу атамаһына  бәйле материалдар .

Эҙләнеү эшенең сығанаҡтары

Тикшеренеү эшен башҡарыу өсөн тыуған яҡҡя ҡағылышлы фәнни тикшеренеүҙәр, аңлатмалы, диалектик   һүҙлектәр, теоретик ҡулланмалар, ер-һыу атамаларын төрлө яҡлап өйрәнеүгә бәйле мәҡәләләр, йыйынтыҡтар файҙаланды. Шулай уҡ ауылдың оло кешеләре  менән фекер алышыу ойошторолдо.

Эҙләнеүҙең практик әһәмиәте

 Йыйылған материалдар артабан ауыл тарихын өйрәнеүҙә, шәжәрә төҙөүҙә,мәктәп музейында файҙаланыла ала.

Структураһы – тикшеренеү эше инештән, төп өлөштән, йомғаҡлауҙан, ҡулланылған әҙәбиәт  исемлегенән һәм  ҡушымтанан тора.

                             Мөсәттәр ҡайҙан килеп сыҡҡан?

Бик борон ер-һыу биләнеп бөтмәгән саҡтарҙа Саҡмағош йылғаһы буйына Темәс ауылы кешеләре килеп сыға. Һәм был яҡтарҙы оҡшатып Саҡмағош ауылына нигеҙ һала. Күсеп ултырған ауыл халҡы Нөгөштә (Ярыу йылғаһы тамағында), Буҙбейәлә (Алағуян буйы), Ҡара һыйырҙа утар ҡора.Бер көндө ҡырғыҙҙар   утарҙы  килеп баҫа.Улар бөтә малды һәм Әлеш исемле олатайҙы ҡоллоҡҡа алып китәләр, беҙҙең Мөсәт олатайыбыҙ тегеләрҙән ҡотолоп ҡала. Ҡырғыҙҙар быҫып алған малын Баҙал аша ҡыуып , хәҙерге Әлеш йәйләүендә йоҡларға туҡтайҙар. Ҡырғыҙҙарҙың бик шәп ерән юрғалары була.Йоҡларға ятҡанда уларҙы арҡанлап һаҡлайҙар.Әммә һаҡсы таңға ҡарай йоҡлап китә. Был  саҡ Мөсәт олатайҙын ғәйрәтле сағы була.Ул шым шым ғына килеп тегеләрҙең бер уҡ -һаҙағын һәм арҡандан ерән юрғаһын сисеп ала.Әммә күк юрғаға яҡынайғанда уныһы өркөп , ҡапыл бышҡырына башлай һәм ҡырғыҙҙарҙы уята. Мөсәт олатай ерәнгә  һалып баяғы уҡ- һаҙаҡты  алып ҡаса.Ҡырғыҙҙарҙың йоҡо ҡайғыһы китә, тамаҡ туйҙыра һалып, урлаған малдарын ҡыуып юлға сығалар.Имән йортто үтеп , Бүтәгәле  ҡырға урала башлағас, бер уҡ күк юрғаның ҡырлы арҡаһын тишеп сыға, икенсеһе бер ҡырғыҙҙың эйәр ҡашына ҡаҙала.Уларҙы ҡурҡыу ала.Ә тау бышынан Мөсәт ҡысҡыра:

- Баҫып алған беҙҙең малдың дүрттән өс өлөшөн, кешене ҡалдырығыҙ!  Ҡалдырмаһағыҙ барығыҙҙы ла уҡ менән сүпләйем!-ти.

 Ҡырғыҙҙарҙың күк юрғаһына етер йүгерек булмай.Шуға Мөсәт олатай уны үлтерергә ҡарар итә.Хәҙер уны ерән юрғала бер кем дә ҡыуып етә алмай.Ҡырғыҙҙарға риза булыу  әмәле  ҡалмай.Әлеш олатайҙы һәм малдың дүрттән өс өлөшөн ҡалдырып , юлға сығалар .Ә Мөсәт  олатай күренмәйенсә генә ҡырғыҙҙарҙы хәҙерге Ғәлиәкбәр ҙең үръяғындағы Оло Нөгөштө сыҡҡансы оҙатып бара  һәм Буҙбейгә кискә генә ҡайтып инә.Мөсәт барымтасыларҙың байтағын берәм-берәм атып бөтөрөр ине, ләкин ҡырғыҙҙар теүәл  ҡайтмаһа , улар оло яу булып кире килеүе бар, тип уйлап теймәй. Бер өлөшө мал биреп ебәреүе  шул- баяғы ике юрға хаҡы була.Ошо батыр хөрмәтенә ауылдын исемен Мөсәт , ҡырғыҙҙар йоҡлап киткән урынды Әлеш тип йөрөтә башлайҙар.

.

( Был  мәғлүмәт Салауат Шәмиғоловтан яҙып алынған)

                                               Шыйыҡ бутҡа

Иҫке Мөсәт ауылын үтеп Байназар юлында һул яҡ ялан ята. Һаранлығы менән даны сыҡҡан байҙың  сабынлығы булған. Эшкә ҡушҡан кешеләрен шыйыҡ бутҡа менән һыйлаған.  

Тәкә һуйған буйы.

Борон ул ерҙә ялан булған.Ауыл халҡы унда бесән сапҡан.Мөсәт ауылы халҡының шундай бер йолаһы булған.Һәр йәй еткән һайын тәкә һуйып байрам итә торған булғандар.Шунан бирле был ерҙе Тәкә һуйған буйы тип атап йөрөтәлә

Тирмән таш тауы.

  Мөсәт ауылынан асфальт аша Алаҡуян тауын  Тирмән таш тип йөрөтәләр.Сөнки борон заманда беҙҙең олатайҙар шунан таш алып тирмән эшләп,  бойҙай тартып, он һалдырып  ашағандар.Был таш йомшаҡ таш , нисек тишһәң дә ярылмай, йәғни, ватылмай. Шулай итеп,ошо морон Тирмән таш тип йөрөтөлә.

Йомғаҡлау

   Шулай итеп, башҡортта үҙеңдең тыуған яғыңдың тарихын белеү һәр кемдең бурысы булған. Шуға күрә был тарих  быуындан-быуынға тапшырылып, киләсәк быуынға һөйләнеп кенә  түгел, бихисап башҡорт ырыуҙарының генеалогик йылъяҙмалары ла килеп етә алған.

   Ауыл,ер-һыу тарихын өйрәнгәндә, шәжәрәгә  бәйләп өйрәнеү отошло. Сөнки беҙҙең ергә генә хас атамалар беҙҙең ата-бабаларыбыҙҙың баҫалап бөткөһөҙ  ҡомартҡыһы.

Ҡулланылған әҙәбиәт

1.Әсфәндиәров А.З. Истории сел и деревень Башкортостана-Уфа : «Китап»      ,1994.с.49

2. Әсфәндиәров А.З. Олатайҙарҙың бар тарихы…-Өфө: Китап,2005-

    71-72 -се бит