Урок родного языка в 6 классе "Тоолгч нер давтлгн"
план-конспект урока (6 класс) на тему

МБОУ « Очра Номтын нертә 8-гч тойгта дундын школ»

Тоолгч нер давтлһн

( 6-гч класс)

Давулснь:

Очра Номтын нертә

 8-гч тойгта дундын школын

хальмг келнә багш

Окунова С.А.

Элст

Кичәлин төр: Тоолгч нерд давтлһн.

Кичәлин күцл:

1. Сурһмҗин: Тоолгч нернә тускар дассан давтлһн.

                         Тоолгч нерд келлһндән олзлдг дасхх.

                         Бичлһндән чикәр бичдг дасхх.

2. Сурhмҗлачин: Амн үгин зөөрт тоолгч нерн олзлгдснь медүлх.

                           Хоорндан ни-негн ямаран келн-улс болв чигн бәәх

                           кергтәһинь заах.

3. Өргҗүллһнә: Эврә улсиннь амн-үгин зөөр, тууҗ медҗ авлһн.

Кичәлин дөнцл: компьютер, интерактивн самбр, таблиц, зургуд.

Кичәлин йовуд:

Багш: Эндрк мана кичәлин төр: - «Тоолгч нерд давтлһн ». (слайд № 1)

      Кичәлин күцл: олн зүсн эв-арһ олзлад, тоолгч нерн гидг төриг давтад батлхвидн.

« Тоота юмн сән» - гиҗ хальмгуд келнә. Өдгә цагт, рыночн экономик делгрҗәх цагт, баһчуд, тадн, бичкдүд, тооһан сәәнәр медх зөвтәт.

Тоог чикәр келхин, олзлхин кергт мадн « Тоолгч нерн» - гидг келлһнә хүв дасчанавидн.

1. Герин даалһвр сергәлһн:  (слайд №2)

Багш:

    - Герин даалһвр ямаран билә? – ю кех зөвтә биләт?   (сурһульчин хәрү)

-Тадн гертән тоолгч нер олзлад, эврәннь классин тускар, өрк-бүлин тускар, хайгин тускар, диалог тогтах зөвтә биләт.

-Ода кен келнә?-   (сурһульчнр самбрт һарад, диалог келнә)

1). Мана класс

- Чини класс ямаран давхрт сурна? – Мини класс негдгч давхрт сурна.

- Кедүдгч кабинетд чини класс сурна?- Мана класс йисдгч кабинетд сурна.

- Класст кедү сурһульч сурна?- Мана класст 18 сурһульч сурһуль сурна.

- Класст кедү көвүн бәәнә?- Мана класст 12 көвүн бәәнә.

- Кедү күүкд сурна? – 6 күүкд сурна.

- Класст кедү ширә, сандл бәәнә? – Мана класст 10 ширә, 20 сандл зогсчана.

- Күүкд-көвүд хоорндан ямаран бәәнә? - Күүкд-көвүд хоорндан ни-негн, сән бәәнә.

2). Телефоһар күүндлһн.

- Алло, 2-50-64?  -  Э, 2-50-64.

- Айса, чивч?- Э, би Айсав.

- Айса, чини хайг ямаран?  - Би Хомутниковин нертә уульнцд зун хөрдгч герт һурвдгч патьрт бәәдүв.

- Патьртн кедү хората? – Мана патьр һурвн хората.

- Йир сән, менд байрта харһий.

- Сән бә!

3). « Мини өрк-бүл».

-Чини өрк-бүлд кедү күн бәәнә?- Мана өрк-бүлд тавн күн бәәнә.

- Чини эк кедүтә? – Мини эк һучн тавта.

- Эцкчн кедүтә?-  Эцкм дөчтә.

- Чамд ээҗ-аав бәәнү?-  Нанд ээҗ-аав бәәнә.

- Ээҗчн кедүтә?- Ээҗм далта.

- Чи кедүтәвч? – Би арвн хойртав.

- Ханҗанав.

Багш:

-Йир сән, сәәнәр күүндвт. Тегәд бидн өрк-бүләрн, классарн хоорндан ни-негн бәәх зөвтәвидн.

Тоолгч нернә йилһлт

2. Матриц  олзлад, тоолгч нерд давтлһн.  (слайд №3)

Багш. – Эн матриц хәләһәд, тоолгч нерд давтхмн.

- Тоолгч нерн ю медүлнә?   - тоолгч нерн юмна то медүлнә.

- Тоолгч нерн кедү әңгд хувагдна?   - 7 әңгд хувагдна.

- Ямаран тоолгч нернә әңгүд дасувидн?   - (Сурһульчнр неҗәдәр дор ормасн чееҗәр шүлг келнә)

Тоолгч нерн

Үндсн тоолгч нерн

Кедү?- гидг сурврт хәрү өгнә.

Суффикс уга.

Үлгүрнь: негн, хойр, һурвн.

Дара тоолгч нерн

Юмна дара медүлнә.

Кедүдгч?- гидг сурврт

Эн хәрү өгнә.

Нас медүлгч то

Мана келнд бәәнә.

Кедүтә?- гидг сурврт

Эн то керглнә.

Хувагч тоолгч нерн

Кедүһәд?- күртсинь медүлнә.

Кемр зәңгд орхларн

Цәәлһлт, уршг болна.

Хасгч тоолгч нерн

-хн суффикс авна.

Хойрхн, зурһахн гисн

Тоолгч нерд тогтна.

Бүкл юмна хүвинь

Бас тооһар заана.

Тиим тоолгч неринь

Хүв медүлгч гинә.

Цуглулгч тоолгч нерн

Цугтаһинь баглҗ тоолна.

Кедүлн?- гисн сурвр

Керглҗ эн олзлна.

3. Эн  тойгуд үзгүдәр бичтн:

              25-

              2012 гч-

              300-

              47-

              1812-гч-

4. Багш. – Йир сән, ода цааранднь бидн яһҗ тоолгч нерн амн урн үгин зөөрт олзлгддгинь хәләхмн

.

Негдвәр, үлгүрмүдт.   Умшад, тоолгч нерд заатн.

Үлгүрмүд

1.     Миңһ хаһад – мерг сурдг,

   Миңһ давтад- эрдм сурдг.

2.  Бийән һурв эргүлчкәд, тегәд үг кел.

3.   Арвн үгәс негиг тогтахла, тер күүнд зөөр.

 4.  Зун күүнә чирә үзхәр,

      Нег күүнә нер мед

.

5.   Хоома күн  хойр көдлмштә.

6.  Һарарн нег кү диилхлә,

     Толһаһарн – миңһ диилдг

.

7.  Хойр туула көөх.

8.  Негнәс олн күчтә.

9. Хөрн күн ни уга болхла - шавр шивә,

Хойр ниитә болхла - төмр шивә.

10. Нег үзхлә - таньл,

 Хойр үзхлә - иньг болдг.

5.  Багш:   

- Эн тоолгч нердиг вариантар талдан тоолгч нернә әңгст тогтатн, суффиксмудинь темдглтн.

1 вариант                                             2 вариант

2. 7-

Физминутк.

Негн, хойр, һурвн-

Үвлин нарн урвц.

Дөрвн, тавн, зурһан-

Делкән эзн – ухан.

Долан, нәәмн, йисн-

Долтан эзн- гесн.

Аш сүүлд, арвн-

Амр тооһин дармн.

6.  Хойрдвар, тәәлвртә туульст. Тадн умшад, тәәлвринь олтн.(слайд № 4)

Тәәлвртә туульс

1.   Йир бичкн юмн

      Йирн йисн нүктә.       ( хурвч )

2. Эгч дү хойрин ээм цацу.       ( хәәч ) 
3. Ах-дү дөрвн нег махлата.     ( ширән дөрвн көл )
4. Аадаг арвулн мордулҗ.         ( махла өмсх )
5. Һууд һучн цар.        ( шүдн )
6. Тагт деер тавн һалун.       ( һарин тавн хурһн )

7. Багш: Хальмг дуулвр эпос «Җаңһрт» тоолгч нерн бас харһна.

Ода иим даалһвр күцәхмн. Самбрт һарад, тоолгч нерд олад, чикəр бичтн.

Даалһвр. Текстд харһсн эндү олтн.

Долатадан дордын доладгч ориг дорацулҗ, дуута Җаңһр нерән дуудулгсн болдг. Үкл уга мөңкин орта, үрглҗд хөрн тавар насни дүрәр бәәдг орн гинә. Долан-долан дөчн йисәд хонгт гүүлдәд оркв.

Чик хәрү:

Долатадан дордын долан ориг дорацулҗ, дуута Җаңһр нерән дуудулгсн болдг. Үкл уга мөңкин орта, үрглҗд хөрн тавн насни дүрәр бәәдг орн гинә. Долан-долан дөчн йисн хонгт гүүлдәд оркв.

8   Һурвдвар, ут туульсин нердт тоолгч нерд өргнәр олзлгдна.

( сурһульчнр умшад, тоолгч нерд олна)

Ут туульс

1. Нег бәрм гидг ялч.
2. Килһсн хол, Хамхул, Давсн һурвн.
3. Ухан зөөр хойр.
4. Долан наста зарһч.
5. Һурвн алтн наадһа.
6. Бакльг, арат, зурмн һурвн.
7. Меклә шорһлҗн хойр.
8. Барс, чон, арат, темән дөрвн.

9. Зургар көдлһн.

Багш:

Ода зургар көдлхмн, эн зург хәләтн. Тоолгч нерд олзлад, зәңгс тогтахмн. (слайд № 5)

- Эн зургт тадн ю үзҗәнәт?

- Ямаран дән болҗах кем?

- Ямаран дән,сәәнәр хәләтн?

- Чик,  миңһн нәәмн зун арвн хойрдгч җилин Төрскән Харсгч дән.

-Кен дәәлдсмн?

- Чик, эн дән эклхлә, цуг орн-нутгудин цергчнр босв,тедн дунд хальмгуд, мана өвкнр бас орлцв, чикий?

- Хальмгуд хойр полк тогтав. Негдгч полкинь Джамба Тундутов толһалв, хойрдгч полкинь Серебджаб Тюмень һардв.

- Эн җил ямаран җил гиҗ мана Әрәсән Президент Дмитрий Медведев зарлҗ?

- Тегәд кедү җил болҗана?

-Чик, хойр зун җил болҗана.

- Эн җил- миңһн нәәмн зун арвн хойрдгч җилин Төрскән Харсгч дәәнд Әрәсә диилвр бәрснә хойр зун җилин өөн темдглгдхмн.

 Сән, - Ода кен амн үгәр келҗ өгнә?-   

  Багш: - ода, девтртән эн төрәр, тоолгч нерд олзлад, зәңгс тогтатн. Ширә деертн толь бәәнә, олзлад көдлтн.

10. Кичәлин аш: (слайд № 6)

 - Эндр кичәлдән бидн ямаран келлһнә хүв давтвидн?                  

- Тоолгч нерн ю медүлнә?   -

- Тоолгч нерн кедү әңгд хувагдна?  

- Ямаран тоолгч нернә әңгүд дасувидн?

Багш:

Эндр кичәлдән бидн олн-зүсн эв-арһ олзлад, тоолгч нерн гидг төриг давтад батлвидн. Тоолгч нерн мана келлһнд юмна то, диг-дара медүлнә.

Амн үгин зөөрт тоолгч нерн олзлгдснь медүвидн.

11. Темдг тәвлһн.  

  Эндр кичәлд сәәнәр көдлснднь  - «тавн» - гидг темдг ….                     тәвҗәнәв,

    дөрвн» - темдг …                      тәвҗәнәв,

12. Герин даалһвр: Художественн үүдәврәс тоолгч нертә 5 зәңг олҗ  бичҗ авч иртн.

Олзлсн литератур:

1. «Джангар» калмыцкий читаю – дедов бессмертную славу. (Электронный ресурс). Министерство образования культуры и науки РК, ДФ ГУ «Национальная библиотека имени А.М.Амур-Санана» РК. Элиста, 2009.
2. «И помнить будет вся Россия…» к 200-летию Победы в Отечественной войне 1812 г. ( Электронный ресурс). «Национальная библиотека имени А.М.Амур-Санана» РК. Элиста, 2012 г.
3. Хальмг теегин айс. ( Электронный ресурс). «Национальная библиотека имени А.М.Амур-Санана» РК. Элиста, 2008 г.