Внеклассное мероприятие
план-конспект по теме

Мероприятийын темыже: марий фольклор

Мероприятийын цельже :тунемше-влакым ойпогым келгынракын палаш да

шке гыч кумыла\даш;

ончыч тунеммым ушештарымаш;

йоча-влакым шочмо калык ойпого деке шума\даш

тудым келгынрак шымлаш кумыла\даш;

йомакысе герой гай пашам й=раташ,пор чонан

лийын кушкаш тараташ.

Мероприятийын эртымыже: кок `дыр-влак мурым мурат

(Суксем)

1 турышто модшо-влак `жылтыт

Исламова Екатерина, Иванов Дмитрий, Александров Родион.

Йодыш: Тиде калыкын ушеш аралалт кодшо шонымашыже,чон куанже ден

ойгыжо, ожнысо илыш нерген шарнымашыже.(фольклор)

П=лек-влакым п=леклымаш 1 турышто модшо-влаклан.

Рекламная пауза(почеламутым ойлымаш).

2 турышто модшо-влак `жылтыт

Ишимова Наталья, Иванов Евгений, Ишаева Елена.

Йодыш: Калык ойпгым погымаште кугу суапле пашам шанчызе-влак

шуктат.Тыге марий этнограф 20 курымышто пеш кугу пашам

ыштен коден.Тудо 20 ий утла калык ойпогым поген,финн-угор

ушем дене кылым кучен.(Т.Е.Евсеев).

П=лек-влакым п=леклымаш 2 турышто модшо-влаклан.

Рекламная пауза(марий куштымаш).

3 турышто модшо-влак `жылтыт

Михайлова Лиана, Алексеев Фёдор, Ишмуратов Александр.

Йодыш: Ожно моткоч ожно. Кумда Юл э\ерын шола серыштыже, иленыт

шо\го аваж ден коктын________ л`ман патыр рвезе. Тудо пеш

кукшо капан улмаш-вонча Юл э\ер гоч келын, а в`д улыжат

пулвуй да\ыт веле шуэш.(Онар).

П=лек-влакым п=леклымаш 3 турышто модшо-влаклан

Рекламная пауза(почеламутым лудмаш).

Финал

Йодыш: Тиде йомак-поэме. Возен тудым Курыкмарий поэт Пет Першуткин

1939 ийыште. Йомакше-марий литературышто эн сай сылне

произведений кокла гыч иктыже. Йомак-поэмыште моткоч кугу

шонымышым почын пуэн:т`рл=-т`рл= калык ваш келшен ила гын,

тудын нимогай осал тушманат се\ен огеш керт,коллективын

вийже-эн кугу вий. Могай йомак нерген ойлалтеш?(Кутко с`ан)

Супер-игра

Туштылан вашмутын пуаш: Корем ден олык ужга ден мыжер коштыт.

(Шорык)

П=лекым п=леклымаш се\ышылан.

Мурым мурымаш.

Юзо Пасу-модыш

(Поле Чудес)

Талешке лийын куш,самырык тукым

(Талешке кечылан  ямдылыме  сценарий)

Классым але актовый залым пайремлан келыштарыме. Магнитофонышто И.Молотовын «Чоткар-Патыр» симфонический поэмыж гыч сем йонга. Сем йогынышто марий вургеман  тунемше-влак Зоя Висвисын «Мыняр шочшан улат тый, шочмо мланде» почеламутшым лудыт.

1. Мыняр шочшан улат тый, шочмо мланде

Акпатыр, я Онар, я Чумбылат.

Чылан ушат Талешке кечым таче,

Вожанше тукымнажым чумырат.

2. Саманын шере, кочо тамже шуко,

А кÿкшытыш чолга ен вел шуэш.

Сонар кочайын пикш гай пÿсö мутшо,

Волгенчыла тачат йонга уэш.

3. Чылалан ок пу кажне лудшо акым,

Чавайнын сылнымутшо кеч-кöлан

Кодеш ушеш, пала Колумбым калык,

Пычкемыш пöрдеман тудо от ман.

4. Садлан йорлешт кодам ман öрын огыл,

А чулымын илыман, кугешныман.

Уке, пырчат нужна чонан мый омыл,

Онарын уныкаже мый кушкам.

Туныктышо.Поро кече, пагалыме  тунемше, туныктышо, уна-влак. Ме таче тендан дене марий калыкын илышышкыже  шукерте огыл веле пурышо «Талешке кече» пайремым эртарен колташ погыненна. (Слайд 1)

 Ончалза окнаш, кечыжат таче утларак ырыкта, пÿртÿсыжат ужар сывынжым чиен, пуйто тудат волгыдо пайремлан куанен.

«Талешке кече» манына, а мом ме тудын нерген палена?

1-ше тунемше: Марий калык кужу жап шке чын историйжым пален кертын огыл, шке патырже-влак нергенат тичмаш шинчымашыже лийын огыл, лач легенде, преданийла гоч гына тогдаяш тыршен. А марий калыкнан историйже моло калык семынак поян, келге; кунамже калыкна посна кугыжанышыш ушнен, кунамже вес калык кид йымалне мерчен илен. Кажне пагытын шке патырже лийын: Кронуш, Чоткар, Болтуш, Мамич Бердей, Чумбылат, Акпатыр ,Акпарс да тулеч молат. (Слайд 2)

2-шо тунемше. 26-шо апрельыште, Марий Талешке кечын, марий калыкна шке кугезе тукымжым, марий калыкын эн чолга, лÿддымö патыр, эрык верч шогышо , тыныс илышыштат тудын ончыклыкшо верч тыршыше ÿдыр-эргыже-влакым порын шарналта.

3-шо тунемше.Эрталже шÿдö ий.

                        Эрталже кеч-кунар.

                        Алмаштыже ик курым весым, кумшым,

                        Кугезе патыр ончыко ÿжеш.

                       Ок мондо калык тудын лÿмжым.

(Слайд3)

4-ше тунемше. Чумбылат 14-ше курымышто илен. Кугыжанышыже Угарман гыч тÿналын Вÿрзым марте шуйнен. Чумбылат оным калык моткоч пагален. Садлан тудын колымекыже, кугу курык вуеш тоеныт. Тулеч вара тудым шнуйлан(святойлан) шотлаш тÿналыныт. Кызытат тиде курыкым Чумбылат курык але Кугу Курык Кугызан кийыме верже маныт. Тÿжем ий наре марий-влак тушко ий еда кумалаш коштыт 

5-ше тунемше. Кö калыклан ÿшаным пöлеклен?

                     Кö калыклан у вийым ешарен?

                     Илыш да эрык верч кредалын,

                     Шке шочмо элжым йöратен да талын

     Шке  шонымашыжым шуктен,

      Но вуйжым сарыште пыштен.

      Кö тиде виян патыр?

      Тиде герой – Акпатыр!(слайд 4)

6-шо тунемше.  Курык марий мландеш талешке шочын,

      Шке калыкшым тушман деч арален.

      Тачат Акпарсын кÿсле семжым колын,

      Шарналта марий геройжым кугешнен.(слайд 5)

                 (Кÿсле сем йонга)

7-ше тунемше. Акпарс шке салтакше-влак дене 1552 ий октябрь тылзыште руш кугыжа Иван Грозныйлан Озан олам налмаште полшен. Тидын нерген «Акпарс нерген легендыште» возымо. Тиде событий нерген возен «Акпарс» радынажым сÿретче Г.М.Осокин.

(Слайд 6)

1-ше тунемше. Озан сеналтмеке, вес ийынже руш сарзе тÿшка Малмыж лÿман марий ола кундемыш тарванен. Тунам марий-влакын онышт Болтуш улмаш. Болтуш моткоч пагалыме, лÿддымö лужавуй лийын. 1556 ийыште кугу сöй тарванен. Апрель тылзыште Болтуш Виче марий-влакым кумалтышышке поген. Кумалме кечын пöръен-влак Сар ÿзгарым кидышкышт налын огытыл. Йот дружинник-влак, кÿсотым авырен, марий сарзе-влакым кученыт. Болтушым пидыныт, орландареныт, сарым чараш кÿштеныт. Князь, илыше кодаш манын, öкымеш сöрен.

2-шо тунемше. Мучыштымек, кодшо енжым чумырен, пытартыш сöйлан ямдылалташ ÿжын. Шучко кече лишемын. Болтуш сарзыже-влакым лÿддымын вуйлатен.  Но вий иктöр огыл улмаш. 26-шо апрельыште пушкын топшо(ядрожо) Болтушым нелын сусыртен да тудо ты кечынак колен.

3-шо тунемше. «О, вуйвустык чолга мардеж, чонеште кече пелтыме верыш, кече малыме велышке мие, увертаре чылалан патыр Болтушын шочмо мландыже верч колмыж нерген, тудым шарныме лÿмеш марий калыкым иквереш чумыро. Чолга кÿслезе-влак,чÿчештарыза кÿследам»

( Кÿсле сем почеш ÿдыр-влак шыман куштат)

(Слайд 7)

Туныктышо. Жап эртен. Марий калык эше шуко гана шке эрыкше верч кучедалын.  Но шке тале эргыже-влакым эреак шарнен.

 Тале, виян, лÿддымö ен-влаклан шочмо кундемна поян. Ме чылан палена С.Г.Чавайным – икымше марий поэтым, писательым. Тудын «Ото» почеламутшым кажне марий ен пала.

(Тунемше «Ото» почеламутым лудеш.)

(Слайд 8)

4-ше тунемше.  Огына мондо ме икымше марий шымлызе да мер пашаен В.М.Васильевым, икымше композитор И.С.Ключников-Палантайым. Икымше художник А.Г.Григорьевым, мер пашаен-влак В.А.Мухиным, Н.А.Алесеевым, И.П.Петровым.

(Слайд 9)

5-ше тунемше.  1931 ийыште «Путевка в жизнь» икымше йÿкан кинофильм дене пырля Мустафан рольжым модшо Йыван Кырла тÿнямбал кÿкшытан чапым налын да тудын лÿмжö совет кинематографий историеш шöртньö буква дене курымешлан возалтын. Тидыже марий рвезын кÿчык ÿмырыштыжö эн кугу кÿкшыт лийын. Тидын дене пырляк шке марий калыкшым уло тÿнялан палдарен да чапландарен.  А Кузе мотрын йонгалтын тудын марла йонгалтарыме «Ой.луй модеш» мурыжо.

(«Ой.луй модеш» мурым ÿдыр-влак мурат)

Туныктышо. 22 ияш Йыван Кырла лÿмжым курымешлан шарнаш коден. 28 ияш самырык ен шучко репрессийын вакшкÿ коклашкыже логалын, а куд ий гыч марий волгенчын ÿмыржö кÿрылтын. Но лÿмжö марий айдемын шÿмыштыжö ила, калык тудым порын шарна да кугешна.

(«Путевка в жизнь» кинофильм  гыч ужашым ончымаш)

Туныктышо. Уста, поро да тале айдеме колымекшат кодшыжлан илаш полша, маныт. Чынак, тоштыен-влакым ушештарыме годым кеч-могай сомылат ворана, вий ешаралтмыла чучеш. Садланак кугезына-влак курымла мучко лишыл родо-шамычым веле огыл, талешке енна-влакынат лÿмыштым  тукым гыч тукымыш пагален шарненыт. Тачат,26 апрельыште, Болтуш он колымо кечын, чыла марий талешкым, сортам чÿктен уштена, нунын деч тазалыкым, уш пенгыдылыкым, чон яндарлыкым йодына да ик минутлан шогалын, шарналтена.

(Сортам чÿктен, ик минут шып шоген, талешке-влакым шарналтымаш)

(Слайд 10)

6-шо тунемше. Кызытсе саманыштат марий калыкнан кумдан палыме,  самырык лÿмлö  енышт ятырак уло. Нуно шке вийыштым, моштымашыштым  марий калыкнан ончыклыкшылан пуат. Тиде : Российысе Кугыжаныш Думын депутатше, Мер Канашын вуйлатышыже Л.Н.Яковлева, «Марий национальный конгресс» мер толкыным вуйлатыше Ю.П.Русанов, марий шанчыен Г.Н.Шкалина, драматург Геннадий Гордеев да шуко-шуко молат.

(Слайд 11)

7-ше тунемше.   Кукмарий кундемыштынат талешке енна-влак  улыт.Тиде- медицина наука доктор, профессор В.Т.Куклин, Совет Ушем Герой А.Н.Громов, РМЭ-н сулло артистше, Э.Сапаев лÿмеш опера да балет театрын солистше  В.Т.Созонов, поэт Г.А.Чемеков да шуко молат.

(Слайд 12)

Туныктышо. Илыш ончыко кая. Но ме кугезынам, талешке енна-влакым мондышаш огынал, нунын лÿмыштым тукым гыч тукымыш пагален шарнышаш улына.

Тунемше:

 Шнуйоза, серлаге кертме семын,

Сакле калыкем, Марий Элнам.

Тукымвожын шуко кочо темын,

Кажне вучалеш яндар эрлам.

Волгыдетым ужышт, палышт кечын,

 Шижын кумылет, ушнат ала?

Пагалаш тунемын икте-весым,

Лийышт пеленет эре пырля.

(Шочмо Эл нерген мотор марий муро дене 1-ше ужаш мучашлалтеш)

 Туныктышо.  А ынде кöн кумылжо уло, «Талешке кечылан» пöлеклалтше  модышыш ушнаш ÿжам. Эн ондак мый тыланда модышнан условийжым каласынем. Ўшанем, те чыланат канде экраныште эртыше «Шÿдыр шагат»(Звездный час) передачым кунам гынат онченда. Лач тиде передаче негызеш чоналтын мемнан модышнат..

Модышышто 6 участник да 6 полышкалыше лиеш, а молышт йолташдам ончаш да аклаш тÿналыда. Модшо ен кажне чын вашмутлан ик ошкыллан ончык кая. Модыш 5 тур дене эрташ тÿналеш. Эн шагал очком погышо участник вес турыш огеш вончо. Чын але чын огыл вашмутдам унала толшо туныктышо-влак аклаш тÿналыт.

Икымше тур.

Экраныште возымо:

Йодыш-влак:

1.Тиде талешке ен 1556-шо ий 26 апрельыште шке калыкшын эрыкше верч вуйжым пыштен, лач тудын колымо кечын, 26 апрельыште, Талешке  кече палемдалтеш (Болтуш).

2. Тиде талешке руш кугыжа Иван Грозныйлан Озан олам сенен налаш полшен (Акпарс).

3. Икымше марий профессиональный композитор (И.С.Ключников-Палантай).

4. Е.Пугачевын вуйлатыме кресаньык сарыште тиде талешке марий отрядым вуйлатен (Акпатыр).

5. Тиде талешке «Наместник Будды», «Путевка в жизнь» кинолаште модын, мыланна поэт семынат палыме (Йыван Кырля).

6. Марий кокла гыч икымше Совет Ушем Герой (Сергей Суворов).

7. Кажне ийын тиде талешкым шарналташ тудын кийыме мландышкыже шуко Марий калык чумырга (Чумбылат).

8. Марий патыр, легендысе герой (Онар).

Кокымшо тур (5 участник модеш)

Йодыш-влак:

1. «Акпатыр» драмын авторжо (С.Чавайн).
2. Марий талешке-влак нерген возымо «Öртöмö он», «Болтуш» книга-влакын авторышт (Г.Гордеев).
3. Тиде талешке марий-влак коклаште тале краевед семын палыме (К.Васин).
4. Марий талешке Сергей Суворов нерген «Чолга шÿдыр» повестьын авторжо (Дим.Орай).
5. Тиде марий писательын лÿмжым Советский поселкысо библиотека нумалеш (А.Крупняков).
6. Марий талешке, тале фольклорист, наука пашаен, икымше марий «Марла календарь» лÿман альманахын тÿн редакторжо (В.Васильев)/
7. Тудын лÿмжым ик театрна нумалеш (М.Шкетан)
8. Марий поэзийыште кугу кÿкшытыш шушо поэт-влак тудын лÿмжö дене кылдалтше премий дене палемдалтыт (В.Колумб).

Кумшо тур(4 участник модеш) марий йÿла дене кылдалтын.

Йодыш-влак:

1. Оръен, у суртышто икымше гана памашыш вÿдлан мийымек,мом Вÿд Авалан кудалтен? (ший окса).
2. Изи аза шочмек, пöртыш пуртымо годым тидым мардеж почеш колтеныт. Мом? (пыстыл).
3. Тидым марий калык шинча вочмо деч кучылтеш.  Мом? (булавке).
4. Ожно, кужу корныш тарваныше енлан «Кушеч кает – тушкак пöртылат» манын, тидым пуэныт. Мом? (кинде курика).
5. Марий калык, йочалан шинча ынже воч манын, палыдыме енлан ончыктымо деч ончыч вуйышкыжо тидым шавалтеныт. Мом? (шинчал).
6. Агавайремыште оръен, тидым  кидышкыже налын, карт кугыза деч сугыньым йодын. Мом? (муно).

Нылымше тур (3 участник модеш).

Марий калык ожнысек тале сонарзе семын палыме. Пÿртÿс лонгаште илымыж дене янлык, кушкыл тÿням сайын пален да умылен. Ожно ачаже пöръен икшывым изинекак сонар илыш дене палымым ыштен, пеленже чодырашке коштыктен, пÿртÿс деке чакемден. Ойлат, пуйто ача эргыжым кажне гана, кочкаш шичме деч ончыч, пикш ден умдым пуэн, палемдыме верыш лÿяш кÿштен. От логал, кочкыш деч посна кодат. Садлан марий рвезе-влак тура пикшызе лийыныт.

        Таче меат тендан тура киддам , пÿсö шинчадам тергена. (пикш дене палемдыме верыш лÿйымаш).

Визымше тур (2 участник модеш).

Ик минут жапыште Марий талешке-влакын лÿмыштым возаш. Кö шукырак воза, тудо сеныше лиеш.

(Кÿсле дене шоктымо тошто марий сем йонга)

Тунемше:  Ме Акпарсын уныкаже улына

                Да Онар – мемнан кугезе кочана.

                Нунын лÿмым шÿм воктене кучена,

                Нунын чапым паша дене нöлтена.

                Сылне муро мланде мучко йонгалтеш

                Калык-влакым эре ончыко ÿжеш.

                Кумыланын, патыр семын каена

                Таклан огыл уныкашт ме улына.

(Модышышто сеҥыше-влакым саламлымаш)

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

«Средняя общеобразовательная школа с. Починок Кучук»

Кукморского района Республики Татарстан

Талешке лийын куш,

самырык тукым

                                                       Эртарен: Родыгина Ирина Вячеславовна

                                II квалификационный категориян

    марий йылмым дам литературым туныктышо

Литературно-музыкальный монтаж «Шочмо йылмым й=ратена».

Тема: «Шочмо йылмым й=ратена»

Цель: 1. Йоча-влаклан шочмо йылме нерген т`\ умылымашым пуаш да нуным л`мло е\-влакын шочмо йылме  нерген каласыме ойышт дене палдараш;

2. шочмо йылме ден мурын сылнылыкше дене йоча кумылым савыраш, нунын дене кугешныме шижмашым лукташ.

«Марий Эл» муро йо\га.

В`дыш=: Тыге шочмо марий йылме дене муро йо\галтеш. Могай сылне тый улат, шочмо йылме! О\ай почеламут, ойлымаш марла возалтыныт. Шочмо йылмынам эн поро, эн йо\гыдо мут дене уло кумылын моктена. Теве кузе ойленыт, возеныт шочмо йылме нерген  л`мло е\-влак.

- Ме шкенан шочмо йылмынам да шкенан элнам й=ратена.

- Шочмо йылмым тунеммаш- тиде пеш кугу паша.

- Шочмо йылмым-ава семын, музык семын й=раташ кулеш.

- Йылме е\ын к= улмыжым ончыктен шога, йылме деч посна айдеме ок лий.

В`дыш=: Й=ратыза шочмо йылмым, тудым =рканыде тунемза! Кугу лиймекет, кеч-кушто иле, кеч-могай йылме дене ойло, но икымше мутым,  мурым нигунамат ит мондо, нуно тыйын илыш йолташет лийыт.

«Марий Эл» муро.

Чылан: Эн шумбел мыланем

              Шочмо-кушмо мландем!

Мыланем тый улат ош висвис,

Шемшыда\ нур умбалнысе м`кш,

Чодыра  й`к да памаш, кава т`с,

Карман курык, Шойра корем пукш.

      Мыланем тый улат ош куэ,

     Юл воктенсе ныжыл мардеж.

     Тый дечет мылам шерге уке.

     Т`рвем тыйын л`мет ден модеш.

Мыланем тый улат изим=р,

Леве й`д, чолга ш`дыр, э\ыж,

Марий муро, ш=ртнялге п`нчер,

Яндар юж, кечан кече, ке\еж.

     Мыланем тый улат эн шерге мутем,

     Эре тыйым ойлем: й=ратем.

     Марий Эл, тый улат кумылем,

     Шум –чонем, аваем, илышем!

Мо-мо сылне, мотор-чылажат.

Чылан: Тый дечет, тый дечет, Марий Эл!

Тыйынат веет мотор муретшат…

 Чыланат: О й=ратыме шерге ш`мбел!

Уралын шо\го помышешыже мый шочым,

Шепка воктен марла мурен авам.

Мурен, кузе эрталын рвезе жапше кочын,

Моктен марий чодрам, яндар кавам.

     Колтен йомакым телым, поранан кастене,

     Пиалым мушо ик марий нерген.

     Вара кончен мылам й`домо дене

     Марла ойлалше Патыр имньыж ден.

Мый й=раташ тунемым шочмо верым,

Мотор ялемым , патыр калыкем.

Да тудын йылмыжым, тугай с=ралым,

Мый курым-курымешлан й=ратем.

     Марийын йылмыже тыматле, ныжыл.

     Шыналын ш`мыш тудо муро гай.

     Авамже кызытат шарна дыр тудо шыжым:

     Эн первый мутым ойлышым: «Авай».

В`дыш=: Йо\галт виян, прозо, шергылт, почеламут!

Йо\га адакат эн ныжылге мут, йо\га марий муро!

Муро «Куаналын мый коштам».

К= шочмо йылмым ок й=рате-

Шке аважым ок й=рате.

К= шочмо аважым ок й=рате-

Шочмо калыкшым ок й=рате.

К= шочмо калыкшым ок й=рате-

Шке элжым тудо ок й=рате.

     Эх, тый, шочмо йылме,

     Могай улат сылне

     Ныжылге й`кет ден,

     Йо\гыдо семет ден.

Улат пеш шыма тый,

Улат йывыжа тый,

Йо\гет, чоным налын,

Ш`мнам савыралын.

     Тый ужат пашашке,

     Пиалнам налмашке.

     Мотор, поро, сылне,

     Тау, шочмо йылме!

В`дыш=: Мутна яндар, йо\гыдо, ныжыл да ласка. Тыгаяк мурыш ушнен, куатлын да веселан шергылтеш.

Муро «Яндар й`кан кукжо».

Шочмо йылме-ача-ава йылме,

Кажне мутшо-шер гаяк,

Ойлал колто-ныжыл, муро-сылне,

Пуйто ший памаш йоген кая.

      Кугешнен кугезына-влак дене,

      Савена вуйнам ме йывыртен:

     Шочмо йылмым тачысыш шуктеныт,

     Тукым кылым пе\гыдын кылден.

Мый й=ратем родной элемым,

Пеледше мландым, в`дшымат,

Мый й=ратем родной ялемым,

Сасканше садшым, нуржымат.

В`дыш=: Йомартле шомак, весела муро чоным тарватат, тавалтен налашат кумыл тарвана.

Марла куштат.

Мый й=ратем Марий кундемым,

Шке шочмо йылмым й=ратем.

Ш`мбел элем моктен мурен мый,

Пашаш чапланымым моктем.

В`дыш=: Мутем, йо\галт  тый сылнын!

Чаплане, шочмо йылме!

Марла вальс сем йо\га. Сем фонеш каласкалат.

Йылме-айдемын  ш`м-кумыл ден вийже-

Мамык гай пушкыдо, я пычалтар гай.

Эн чолга шонымо вуйышто лийже.

Пун турво дене садак от виктаре.

      Луд-я Шкетаным. Могай тудын йылме-

     Келгыт дене ямжым умылен гына мошто.

     Тудын шомак телымат огеш кылме,

     Шошым ок шуло, ке\ежым ок кошко.

Турекыш, Параньгашке тол тый коштын,

Ужат, кузе пиал саскам куштат.

Марла, рушла, татарла ваш-ваш шокшын

Саламлымым колат тый кеч-куштат.

     Эртем марий Йошкар-Олаште,

     Марий мутем йога тылат.

     Элнан туже мола коклаште

     Мылам тый эн родной улат.

В`дыш=: Ш`мбел, лишыл, ныжыл, йон\ыдо шочмо йылме! Тый мыланна кушкашна, илашна вийым пуышо памаш улат.

     Айста, йоча-влак, шкенан йылмынам утларак пагалаш да кумылым пыштен тунемаш ту\алына.

  «

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Почкучукская средняя школа»

Кукморского муниципального района Республики Татарстан

Калык ойпого кас

Йомак кугыжаныште

                                                                    Мероприятийым эртарен I категориян

                                                                    марий йылмым да литературым

                                                                    туныктышо

                                                                    Родыгина Ирина Вячеславовна

Цель: Йоча- влакым марий калыкын фольклоржым погаш , илыш- йулажым аралаш кумыландаш; уш- акылыштым, мастарлыкыштым шуараш.

Пампалче. Поро кече удыр-влак, поро кече рвезе-влак.

Йоча-влак. Поро кече, поро кече.

Вудышо. Салам, салам лийже мотор удыр. Тыйже ко тыгай улат?

Пампалче. Мый марий калык йомак гыч – Пампалче.

Вудышо. Йомак нерген шуко палена. Мо тыгай йомак? Йоча-влаклан каласкален пуэт ала?

Пампалче. «Йомакын печыже уке», - манеш калык. Тыште сокыр ужеш, чокырак колеш, конга кудалеш, пушенге да янлык кутырат, айдеме семынак шонат, поро енлан-поро дене вашештат. Йомакыште поро осалым сена.

Вудышо. Онай-онай ыле нунын дене вашлияш.

Пампалче. А тидым ышташ нимогай йосыжат уке. Ик жаплан шинчат кумалте. Мыйын юзо шондыкем уло, шондык тиче ймакысе герой-влак шинчат, мый юзо шондык дене кутыралтен налам: «Шоткым –шоткым шолотник, мики-коки киса лу, йомак-чондай почылт кай»

(Кажне каласс гыч марий йомакым модын ончыктат)

Тушто да калык пале кугыжаныште.

(Туштанай пура, теле вургемым чиен)

Вÿдышо. Салам лийже, Туштанай ковай.

Туштанай. Салам-салам поро удыр-рвезе-влак.

Вÿдышо. Кушеч тыге толат, кувай?

Туштанай. Пыртлан веле туго лектым, моткоч чот кылмышым. Эрла эше йуштырак лиеш.

Вÿдышо. Молан?

Туштанай. Конгаш олтымем годым тул ваштареш шогышемла чот когартыш, тиде йушто толшашлан.

Вÿдышо. Мыйын ковам ойла, тер кочыр-р-р мура гын, йуштылан. Туштанай ковай, йоча-влак деч калык палым йодышт, палат уке.

1. Порткайык пунжым оварта – йуштылан

2. Комбо пел йолжо дене шога – йушто.

3. Окна янда вудыжга – левешта.

4. Пылыш лугышта гын, поран лийшаш.

5. Шыжым лум эр возеш – шошо ондак толеш.

6. Петро кече ояр – варажым кенеж моторак лиеш.

7. Кече йошкарген шинчеш гын, йур лиеш.

(Туштанай кова йоча-влак деч калык палым йодыштеш)

Вÿдышо. Ковай, ала каласет, тушто кушто ила?

Туштанай. А те паледа туштыжым кунам тушташ лиеш?

Вÿдышо. Молан?

Туштанай. Пундыш вуеш лум возеш гын веле туштым тушташ лиеш, уке гын – чодыраш йомат. Туштым туштем - кычалза, мо лиеш - палыза.

«Конга йымалне ночко презе кия».

 - Чондымо, чонан?

 - Чондымо.

 - Туно, портышто?

 - Тунат, портыштат лиеш?

 - Кочкаш лиеш?

 - Ок лий.

 - Кажне енын уло?

 - Уло.

 - Мо лийын кертеш гын?

Ик йоча. А-а, палышым: тиде йылме.

Туштанай. 1.Ныл изак-шоляк ик упшым упшалыныт. (устел але пукен)

2. Тайра ден майра ваш ончат. (конга ден окна)

3. Тулешат ок йуло, вудешат ок норо, товар денат руаш ок лий. (умыл)

4. Шулдыржо, йолжо, кидше уке, шке кая. (пыл)

5. Изаж ден шольыжо курык гоч илат, ваш огыт уж. (шинча)

6. Нылытше кушталта, тужемже чучкалта. (имне)

(Туштанай кува йоча-влак дене туштым тушта)

Модмаш аланыште

(Марий вургемым чийше удыр сценыш куржын куза, тудын лумжо Уналче)

 Уналче: Поро кече, йоча-влак! Тиде Шудымарий школ? Тыште калык ойпого кас эртаралтеш? Мый тиде касыш пеш вашкышым. А те паледа мый ко улам? Мый Уналче улам. А мылам молан Уналче лумым пуэныт? Авам мыйым унала миймыж годым,унагудышто ыштен. Сандене мыланем Уналче лумым пуэныт. Мый мрий калык модыш нерген пеш шуко палем. Марий калыкын шуко пайремже уло. Кажне пайремын шке модышыжо лийын.

ШОРЫКЙОЛ годым пурам гына йуын огытыл, турло модыш дене модыныт. Тидын годым утларакше Васликугыза ден Васликува верым налыныт. Нуно йолагайым койдареныт, пашачым моктеныт.

УЯРНЯ годым мунчалтымаш кугу верым налын. Кузе гына мунчалтен огытыл.

АГАВАЙРЕМЫШТЕ куржталыныт, имне дене кудалыштыныт, муным пордыктыл модыныт.

Ожно модыш дене йоча-влакат, кугу-влакат, удыр-каче-влакат модыныт. Айста меат икмыняр модыш дене модына, кызыт тыге шагал модыт.

1. Икмыняр марий калыкын модышыж дене модаш тунемына.

1. Ожно «Шергаш» модыш дене пеш модыныт. Айста меат шергаш шылтен модына.
2. «Вÿдла йоген модмаш». Ожно тиде модыш дене урем мучко модын воленыт.
3. «Агытан чунгедылмаш». Акрет годсо модыш.
4. «Ний шупшын модмаш».

Удыр але рвезе икмыняр тасмам але кандырам кучен толеш:

 -  «Ний шупшын» модаш жап шуын. Ко-ком чот йората, палаш кулеш. Могай мужыр гыч туналына! Верук ден Эчук, толза, эн ончыч тендам тергена!

Вудышо тасмам кок могырыш кучен шуен шога. Удыр ден рвезе кок могырым тасма мучашым шупшыт. Коктынат ик тасмам шупшыт гын, нуно шупшалалтшаш улыт. Ынешт шупшалалт гын мурым мурышаш, куштышаш, але иктаж онайым ыштышаш улыт. Варе вес мужыр лектеш. Тыге модыш умбаке шуйна.

5. «Йыдалым пордыктена» модыш.

Вудышо йыдалым почшо гыч куча, покшеке шогалеш. Модшо-влак кругышко шогалыт. Вудышо йыдалым пордыкта, кон йолышкыжо логалеш, тудо модыш гыч лектеш. Ко пытартышлан кодеш, тудо сена.

(Уналче залыште улшо йоча-влакым модаш туныкта)

Уналче: Йоча-влак, модыш гоч те луддымо, чоя, ушан, писе, таза лияш тунемыда. Сандене могай модыш дене модна, моло йоча-влакымат туныктыза. А мый вес школыш каем, туштат йоча-влакым марий модыш дене модаш туныктем. Чеверын.

Муро аланыште

Вÿдышо. Салам лийже, ковай –влак. Ко те тыгай улыда?

Кова-влак. (Шке лумыштым ойлат)

Вÿдышо. Те мом ышташ йоратеда?

Кова-влак. Мураш, кушташ, веселитлаш йоратена.

Вÿдышо. Ала иктаж мурым муралтен пуэда.

(Кова-влак муро нерген ойлат да кажныже мурен пуа )

Мужедмаш кас.

(Юзо кова толеш)

Вÿдышо. Салам лийже ковай, куш тыге вашкет?

Юзо кува. Самырык удыр-рвезе-влаклан мужедмашым ончыктынем. Йоча-влак, ожно самырык удыр-влак мужедаш йоратеныт. Шорыкйол кастене шке пиалышт, ончыкылык качышт нерген пален налаш шоненыт. Айда удыр-рвезе-влакын мужедмыштым ончалына.

(Юзо кува йоча-влак ден мужедмашым эртара)

1. Кинде шултышым шулын оптымо. Шултыш йымаке оксам, шучым, кермычым, воштончышым, пырчым пыштыме. Удыр-влак лектын налыт. Вара рвезе-влак лектын налыт.

Окса-поян каче

Шуч-нужна каче

Воштончыш-йорга каче

Пырче-суртан-печан, вольыкан каче.

2. Кувар умбалне пу комыля-влак кият. Шинчам кумен, пу комылям ойырен налыт.

Укшан логалеш – удырет шадыра чуриян логалеш.

Укш деч посна – чатка удыр логалеш.

3. Удырым кудывечыш луктыт. Шинчажым пидыт да пордыктен колтат.Капка велыш кая – марлан лектеш. Уке – вес тыгай марте монгыштак кодеш.

4. Шорыкйол вашеш телым капка гоч портышкемым кышкат. Нерже кушкыла возеш, удыр тувелыш марлан кая.

5. Яшлыкыш турло межым пыштыме, шинчам кумен  межым курыт. Танышт могай упан лиймым рашемдат.

Ош меж – Ош упан.

Шем меж – шем упан.

Сур меж – сур упан.

6. Устембаке кум стаканым шындат. Иктыштыже шергаш, весыштыже тамле вуд, кумышышто - шинчалан вуд. Шинчам кумен ик стаканжым кучат.

Шергаш – марлан каяш логалеш.

Тамле вуд – илышет ласка лиеш.

Шинчалан вуд – илышет неле лиеш.

Юзо кува. Йоча-влак, мый тендам мужедаш туныктышым. Илышыште осал шонымашан енат лиеш. Нуным локтызо, йукшыктарыше, сымыстарыше манын лумдат. Иктым каласынем, монгышкет уда шонымаш дене ен толшым тышеч палаш лиеш. Осал чонан айдеме кинде деч кугу лийнеже, садлан кора кеч-могай ен толеш гынат, кинде шинчалым пурлыктыман. Тыге осал енын шонен толмыжо арам лиеш. Кинде- шинчал – марий калыкын ик эн тун аралтышыже лийын да лиеш. (Юзо кува кая)

Вÿдышо. Йоча-влак, таче ме тендан ден марий калыкын могай ойпогыж дене палыме лийна?

(Йоча-влак ойлат)

Вÿдышо. Калык ойпогым погыза, тунемза, шымлыза. Шке марий кундемда да калыкда дене кугешныза.

Кугешнем мый марий улмем дене                        

Кугешнем мый марий улмем дене,

Таклан огыл марла кутырем.

Кугешнем мый чолга марий дене,

Калыкем мокталтен, мый мурем.

Марий койыш ила шумыштемже,

Да ом тырше утлаш тудын деч.

Шындарем эрелан ушышкемже –

Марий калык виян нимо деч!

Кугешнем мый марий улмем дене,

Таклан огыл марла кутырем.

Ваш келшалын илаш родо дене –

Чылалан лийже ты сугынем!

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Средняя общеобразовательная школа с. Починок Кучук»Кукморского муниципального района Республики Татарстан

Конкурс

«Пампалче»

                                                       Урок деч öрдыжышто конкурс эртарен

                                                       I категориян марий йылмым да литературым

                                                       туныктышо

                             Родыгина Ирина Вячеславовна

1.Вступление.

    Поро кече, пагалыме уна-влак, туныктышо ден тунемше-влак! Вашке мемнан деке чевер шошын икымше пайремже, Удырамаш пайрем, толын шуэш. Тиде пайрем вашешак эртаралтеш тачысе «Пампалче» конкурсна. Ме чылан палена, кö тугай Пампалче. Йомакысе марий ÿдыр ший пуян ший Пампалче семынак таче мемнан ончыко лектын, шке мастарлыкыштым ончыктат удыр-влак. Ужына удыр-влакым сценыш.

2.Представление участников.

    8-ше класс гыч: Ильина Светлана

                                Федотова-Яканаева Эллм

    9-ше класс гыч: Абдулова Валерия

                                Ишаева Аделина

    10-шо класс гыч: Иванова Наталья

                                  Ирбулдина Ангелина

3.Нине чолга ÿдыр-влакым «Кнавел» ансамбль «Олма чевер» муро дене саламла.

Олма чевер.

1.Олма чевер,олма чевер

   Олма чевер путырак.

   Олма дечын, олма дечын

   Марий удыр чеверрак.

   Ончал колта, шинчат йыма.

   Ласкалыкым йомдарет,

   Ласкалыкым йомдарет да

   Умырешлан йоратет.

2.Кече шокшо, кече шокшо

Кече шокшо путырак.

Кече дечын, кече дечын

   Марий удыр шокшырак.

   Ондал шында, ушет кая.

   Ласкалыкым йомдарет,

   Ласкалыкым йомдарет да

   Умырешлан йоратет.

4.Визитная карточка.

   Мый кö улам? Удыр-влак, тыланда мутым пуена.

5.Адакат мемнан ончылно «Кнавел» ансамбль. «Ой, луй модеш, луй модеш» куштымаш.

6.Муро,муро, тый от лий гын,

   Мо ден илыш сораса?

   Марий удыр ныжыл чонжым

   Кузе почын каласа?

«Мурызо» конкурс. Муралтыза, ÿдыр-влак!

7.Шокто,шокто гармонетым

   Лывыргалше парнят ден.

   Лывыргалше парнят ден да

   Куаналше чонет ден.

Тыланда шке мастарлыкшым  7-ше классыште тунемше Ишимова Анна  ончыкта.

8.Айста чылан, тан тошкалын,

   Мор олыкыш волена.

   Айста чылан, ваш шогалын,

   Кумыл нолтын куштена.

«Куштымаш» конкурс.

9.Те мурашат кертыда.

   Те кушташат кертыда.

Мураш, кушташ веле огыл

   Тунемашат кертыда.

Интеллектуальный конкурс.

      Йодыш-влак:

1).Марий Элыште мыняр ола уло? Могай?

2).Арняште мыняр кече? Могай?

3).Шернур поселкысо кинотеатр кон лумжым нумалеш? Ко тудо тугай?

4).Марий курчак театр кушто верланен?

5).Марий кундемын эн кугу поянлыкше? Могай пушенге эн шуко?

6).Марий кундемыште могай пуртус национальный парк уло?

 Калыкмутым каласен шукто:

Кече икте- ……..  (ава икте.)

Кайык шошылан куана,………(йоча- аважлан.)

Ава кумыл………( кече дечат шокшырак.)

Шым гана висе-………(ик гана пуч.)

Шудо тенгет ынже лий-……….( шудо йолташет лийже)

Шканет порым шонет гын,………(енлан осалым ит ыште.)

10.Муралталеш рвезе,

     Шушкалталеш рвезе.

Ок муро гын, ок шушко гын,

     Могай тудо рвезе!?

Кызыт мемнам шке ныжыл мурыж дене 9-ше классыште тунемше Ишмуратова Татьяна куандара.

11.О, шерге, поро авием,

     Мый тыйым пеш чот йоратем.

     Эреак улат шумыштем,

     Лият кеч-куштат пеленем.

Ынде мöнгысо пашам тергена. «Йоратыме авием» сочинений.

12.Аван пайремже кечын тудлан мом полеклаш?

«Авайлан полек» конкурс темлалтеш.

Удыр-влакым устел деке лишемаш ужам.

13. «Кнавел» ансамбль ÿдыр-влакым  «Авием» муро дене пашалан кумыланда.

14.Мемнан ончылно адак Ишимова Анна

15.Кайык-влакын мурышт дене

     Марий чодыра шергылтеш.

     Удыр-рвезын мурышт дене

     Таче школна шергылтеш.

Чыла участник- влак тушкан келшымаш мурым мурат.

Лач пырляште весела.

      Кумдаракын верым

Шарыза чыла.

Лач тушкаште веле

Утыр весела.

Чыландам мый таче

Воктекем ужам.

Лекса, удыр-каче

Да илалшырак.

Припев:

        Дуб-дуб, дубу-дуб воштылал

        Топ-топ, тово-топ тавалтал

        Лач тушкаште, лач пырляште

        Шум-чонланна сай пайрем.

1. Ныжыл марий удыр

Мор гай шыргыжал

Койышетым ужын,

Тек волгалтше зал.

Лек, пырляшке ушно,

Колто тавалтен.

Кажне енын шулдыр

Кушшо ты кастен.

           Припев.

16.Пагалыме жюрилан мутым пуаш жап толын шуо.

     Тыгай номинаций-влак дене дипломым пуэдымаш:

• Эн сай мурызо
• Кидмастар
• Йылмызе
• Куштызо
• Изи модница
• Самырык юнкор

17.Пайрем салам чылалан!

     «Салам» муро йонга (запись почеш).

     Семже да мутшо С.Байназовын.

     Ангелина Ирбулдина мура.