Күштүг, кошкак болгаш эң кошкак ажык эвес үннер
презентация к уроку (5 класс)

Слайд 1

МБОУ СОШ Чыраа-Бажы Куштуг, кошкак болгаш эн кошкак ажык эвес уннер

Слайд 2

Допчузу: Куштуг,кошкак эн кошкак ажык эвес үннер дугайында билиг Чурук-биле ажыл (онаалгазы, тып болгу дег сөстер). Ажыглаан литература.

Слайд 3

Тыва дылдың ажык эвес үннери күштүг, кошкак болгаш аяар , азы эң кошкак деп үш бөлүкке чарлыр. Күштүг, частыышкынныг адаар ажык эвес үннерни күштүг ажык эвес үннер дээр. Күштүг ажык эвес үннерни дараазында үжүктер-биле демдеглээр: п, т, с, ш, х , чижээ: пөш, тал, шай, хой . Олардан п, т чүгле сөс эгезинге күштүг үннер болур.

Слайд 4

Күжениишкин чок кошкак адаар ажык эвес үннерни кошкак ажык эвес үннер дээр. Кошкак ажык эвес үннер сөстүң кайызынга-даа чоруур, дүлей-даа, ыыткыр-даа болур. Ол үннерни дараазында үжүктер-биле демдеглээр: п-б-в, с-з, ш-ж, к-г, ч, п-т деп үннер сөстүң ортузунга болгаш сөөлүнге кошкак үннер апаар.

Слайд 5

Күштүг ажык эвес үннер: П, Т, С, Ш, Х сөс эгезинге турар П ага Т араа С иген Ш ык Х ерел

Слайд 6

Кошкак ажык эвес үннерни туружунуң аайы-биле аңгы-аңгы үжүктер-биле көргүзер, чижээ: б деп ужук-биле боо деп сөс эгезинге чоруур кошкак дүлей ажык эвес үннү (балык) демдеглээр, п деп үжүк-биле ол-ла үннүң сөс иштинге дүлей үннер чанынга болгаш сөс сөөлүнге чоруур дүлей хевирин ( хепкерип ), в деп үжүк-биле база-ла ол үннүң, ийи ажык үн аразынга чоруур ыыткыр хевирин (ава) көргүзер.

Слайд 7

Д деп үжүк-биле, бирээде, сөс эгезинге чоруур кошкак дүлей үннү (дош), ийиде, ол-ла үннүң, сөске ийи ажык үн аразынга болгаш й, л, м, н, ң, р, г деп үннер чанынга чоруур ыыткыр хевирин (ада, алдын) көргүзер. Т деп үжүк-биле ол-ла үннүң, сөс иштинге дүлей үннер, й азы р деп үн чанынга база сөс сөөлүнге чоруур дүлей хевирин ( каткы, кат, айтыр, чартык) көргүзер.

Слайд 8

Сактып алыңар! Сөс иштинге дүлей үннер чанынга ( аскан ) болгаш сөс сөөлүнге (ас) чоруур с деп кошкак дүлей үннүң, з деп ыыткыр хевири сөс иштинге й , л, м, н, ң, р деп үннер болгаш ажык үннер аразынга чоруур: малзыг, азыг, аңзыг. Сөс иштинге дүлей үннер чанынга (ашкан) болгаш сөс сөөлүнге (аш) чоруур ш деп кошкак дүлей үннүң; ж деп ыыткыр хевири сөс иштинге й, р деп үннер болгаш ажык үннер аразынга чоруур: хойжу, ааржы, ажыг .

Слайд 9

Сөзүглел-биле ажыл. Сөзүглелдиң утказын чугаалаңар, күштүг ажык биле кошкак ажык эвес үннерниң үжүктерин ийи шыйыг-биле демдеглеңер.

Слайд 10

Бут..ар Мер..ен бал..ы бы..аа бар..а ба…ык

Слайд 11

Т ө р э э н д ы л ы м г а й ө р э э л Улуг-Хемниң агымы-дег күштүг, ак-көк Тывавыстың дээри-дег арыг, бора хектиң эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову-шөлдерниң делгемнери, тайга-таңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аң-меңниң алгы-кышкызы сиңген. Чырык өртемчейге карак чивеш аразында чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум аразында чор мен. Өргүн-көвей улустарның дылдарының, аялгаларының аразында мөңге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым! Сат Шулуу Чыргал-оолович

Слайд 12

Сула шимчээшкин Ажылдаарга эки боор, Адыжывыс дыштанзын. Эзеп-херлип орбас бис, Эки кызып бижиир бис.

Слайд 13

Чурук-биле ажыл Онаалгазы: чурукту кичээнгейлиг көргеш, күштүг, кошкак болгаш эң кошкак ажык эвес үннер кирген сөстерден тыпкаш, ийи аңгылап бижиир.

Слайд 15

Тып болгу дег сөстер куштуг ажык эвес үннүг сөстер: хундус, шык,борт, халыыр, тон,аът,хеп. кошкак ажык эвес үннүг сөстер: дуъш, даван, ак,кыс, ог, даг, кыс, ногаан, хурен,кок,аржыыл, кызыл, кара ,дуюг,эзер, калчан, кудурук,кымчы, думчук,кулак,кирбик, чувур

Слайд 16

Бот чогаадылга ажыл Онаалгазы: чурукту база катап кичээнгейлиг к өргеш, «Аът – кижиниң өңнүү» деп кыска чогаадыгдан бижиңер.

Слайд 17

Ажыглаан литература: М. Д. Биче-оол, К. А. Бичелдей. Тыва дыл 5 кл. – Кызыл, 1990.

Слайд 18

Улуу-биле четтирдим!