Шинчилел ажыл "Черлиг-оол Кууларнын "Аъдым" деп шулуунун тоогузу
Сорулгалары
1. Чогаалчынын чогаадыкчы намдарын шинчилээр.
2. «Аъдым» деп шулуктун ук тоогузун аныяк оскенге дамчыдары.
3. Чогаалчынын ат-алдарын монгежидип, чогаадыкчы херектерин делгеренгейи-биле сайзырадыры.
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 Черлиг-оол Куулар шулук "Аъдым" | 28.23 КБ |
Предварительный просмотр:
Муниципальное бюджетное образовательное учреждение
Средняя общеобразовательная школа № 2 г. Ак-Довурак
Эртем-шинчилел ажылы
Черлиг-оол Чашкынмаевич Кууларнын
« Аъдым» деп шулуунун тоогузу
Кылган оореникчи : Сарыглар Дамырак 7 «А» класс
Удуртукчузу: Ак-Довурак хоорайнын № 2 школанын
Библиотекары Ооржак Эльза Ажыкайевна
Ак-Довурак 2020 ч
Допчузу
- Киирилде
- Черлиг-оол Чашкынмаевич Кууларнын допчу-намдары
- « Аъдым» деп шулуктун тывылганы.
- Шулуктун ыры болу берген тоогузу
- Туннел сос
- Ажыглаан литература.
Киирилде кезээ
Сорулгалары
1. Чогаалчынын чогаадыкчы намдарын шинчилээр.
2. «Аъдым» деп шулуктун ук тоогузун аныяк оскенге дамчыдары.
3. Чогаалчынын ат-алдарын монгежидип, чогаадыкчы херектерин делгеренгейи-биле сайзырадыры.
2
Допчу-намдары
Черлиг-оол Чашкынмаевич Куулар- шулукчу, прозачы, фольклорист, эртемден, очулдурукчу. Россиянын Чогаалчылар эвилелинин кежигуну, Тыванын улустун чогаалчызы, Тыва Республиканын С.А.Сарыг-оол аттыг чогаал шанналынын лауреады.
Черлиг-оол Куулар 1940 чылдын декабрь 10-да Чоон-Хемчик кожуунун Хорум-Даг сумузунга торуттунген. Торээн адазы Ооржак Дамбый-Очур Кок-Хунаевич. Ада-езинин дорт уругларынын 3 дугаары. Авазы хеймер оглун божааш чок болган. Иезинин ада-иези Чашкынмай Амыргаевич биле Манмаа Сандановна Кууларлар боттарынын тос ажы-толу-биле катай остурген.
Чогаалчынын торуттунгени безин онза солун таварылга болган. Ол уеде кодээге эмнелге бажыны чок болганындан аныяк иени кожуун тову Чадаанаже чедирип бар чорда орук ара авазы чаш толун бодараткан. Хорум-Дагдан Шеми хемни кежилдир Ак-Хая ховузунга, Чадаана чедир улустун узун, чоннун чоон оруунга торуттунген кижи- чогаалчывыс болган. Ылым чаштын ыызы ыржым ховуга харлыг кыжын дыннналган. Авазынын аа судун малчын аалдын одээнге амзаан. Оон торээн чери хамык малдыг, кадар оъттуг, чаагай тараанын кур ховузу бооп чыткан. Тыва чон чаш уругга ат тыпсырда, аттын тывылган тоогузун барымдаалап ат бээр чораан дээри дег, оолду Черлиг-оол деп адааны анаа бир таварылга эвес. Ажык, делгем, байлак черлиг, ак оруктуг болган оол-дур дишкеннер.
1949 чылда Хорум-Даг эге школазынга ооренип кирген. Ону школага бир-ле дугаар хулээп алган башкызы Монгуш Осур-оол Амашкынович. Башкызы ол уени мынчаар сактып бижээн: «Тыва идик-хептиг бичии оол келген. Таалымба деп кок постен даараан сумкалыг оол чуве. Элээн ыракта аалындан кылаштап кээп ооренип турган. Чувени дурген билип алыычал, сонуургак. Оон соонда ада-иезинин амыдыралынын аайы-биле Алдан-Маадырже коже бергеш, орта ооредилгезин уламчылаан. Ол дугайын «Интернатка киргеним» деп чечен чугаазында чедингир бижээн».
Алдар-ат-даа сураваан мен,
Аскым бар дээш мактанмаан мен.
Ала чайгаар сеткилимден
Аялгага бердинген мен.
( « Аъдым» деп номундан)
Куулар Черлиг-оол Чашкынмаевич баштайгы шулуктеринин бирээзинге бижээн. Бо дорт одуруг оон бугу чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынче дулгуур болган. Шулукчунун уну алдан чылдарнын ортан уезинде Тыва номчукчуга бодунун онзагай хоюг аялгазы-биле дынналып келген. Ол уеде аныяк шулукчунун поэтиктиг унун хоннуктуреринге улуг салдарлыг болган, чуге дизе тыва чечен чогаал ынчан шапкын хогжулдени алган. Хоочуннар-биле кады аныяктарнын уну дынзыгып келген. Тыва чечен чогаалга тускай уннуг салым-чаянныг шулукчулер ол уеде коступ келген. Поэзиянын чалгынныг аъдын мунгаш, олар хей –аъттыг ужугуушкунче кылыйтыпкан. Оларнын аразында шулукчу Куулар Черлиг-оолдун чугурук аъды- Кара-Дайы кушталдырып орган.
Куулар Черлиг-оол баштайгы номчугажын «Аъдым» деп адаан. Арат кижинин чарылбас, шынчы оннуу-аът. А шулукчунун ылгын аъды-поэзия болур. Аът бурузу тускай онзагай чоруктуг болур- чугурук, челер, чыраа-саяк, базар дээш баар. А шулукчу Куулар Черлиг-оолдун мунган аъдынын чоруу каш янзы: чугурук-даа, челер-даа, чыраа-даа, саяк-даа. Ынчалза-даа ында аскымнааш аажы чок. Бир чамдыкта эскет чок-даа артып калыр.
Чогаалчынын шулуктеринин онзагай, бот-тускайланы чудел? Оон аас-чогаал-биле харылзаа-холбаазында. Шулукчу- бойдустун толу. Шулукчунун сеткил-сагыжын билип алыр дизе, оон шудуктерин кичээнгейлиг номчуур апаар. Ынчан оон бугу-ле талалары адышта чуве дег коступ келир.
Каас-коя состер дилевейн, хой метафора, нарын сос каттыжыышкыннары-даа ажыглавайн бижиттинген, дыл-домаа бодуун шулуктер турар. Олар бодуун ышкаш сагындырар, а номчуптарга кижинин сеткилин доюлдуруп, хой-хой бодалдарны, кузелдерни тывылдырар. Шулуктер чымчак, хоюг уяны-биле ырыга домей. Оон соонда кижинин сагыжынга бир-ле элдептиг болгаш нарын эвес, чоок болгаш таныттынмас аялга бооп чоруур.
Черлиг-оол Кууларнын бир чарылбас оннуктеринин, сумелекчилеринин бирээзи –аялга. Аялга, хогжум оон сеткилинде, оон чуртталгазында улуг черни ээлеп турар.
Бистин бурунгу огбелеривис уе-дуптен бээр кошкун амыдыралдыг: Алдай-_Тандызындан анын аннап, тооруктуг долгай тандызынга тос чузун малын малдап, ак оонге ажы-толун доруктуруп, остуруп, амыдырап-чурттап чораан.
Тываларнын кошкун амыдыралынга чылгы мал-аът эн-не кол черни ээлеп келген. Черле ынчаш, кижи торелгетенин ниити сайзырал-хогжулдезинге аъттын киирген улуг-хуузу улуг. Кожа хелбээ аймак чоннар-биле садыг-саарылга кылып, аралажып харылзажырда чус-чус чылдарда аът кижиге бараан болуп келген. Чернин ыраанга, кыштын соогунда, чайнын изиинде-даа тыва кижинин эн-не ынаныштыг, эн-не бузурелдиг эжи, оннуу-чылгы мал.
Тыва кижи аът кырынга оскен дижир. Улустун аас чогаалынын ыр-кожамыктарында-даа алдан –алазын бо-ла кожамыктап ырлаан болур.
Алдан четкен чылгымнын
Адазы кайыл, конгур ээй,
Алды кожуун чонумнун
Алызы кайыл, конгур ээй-дээн чижектиг.
Ынчангаш Черлиг-оол Чашкынмаевич Кууларнын эр кижинин эки аъдынга тураскааткан шулук-ырызынын тыптып, торуттунунп келген тоогузунун дугайында чугааны кылып корээлинер.
«Аъдым» деп шулуктун тоогузу.
«Аъдымнын» бирги строфазы 1960 чылда, а ук шулуктун баштайгы хевири буруну-биле 1961 чылда бижиттинген. Бо шулуктун чаяаттынып торуттунеринге кандыг эптиг байдалдар, чылдагаанар турганыл? Оон дугайында Черлиг-оол Чашкынмаевич мынчаар сактып чугаалаан : Торээн авамны Дары дээр. Ол мен 1 хар ажып чорумда-ла чок болган. Авамнын ада-иези, 9 ажы-толдуг Чашкынмай болгаш Манмаа Кууларларнын, кырган ада-иемнин оонге озуп келдим. Эктимден элетпейн, аскымдан аштатпайн эргеледип остуруп кагдылар. Оларымны авай, ачай дээр-ле болгай мен. Чогум торээн адам Ооржак Кок-Хуна оглу Дамый_Очур деп кижи. Авамнын угбаларын, кыс дунмаларын Чыргакы, Хорум-Даг улузу кудалап, келин кылып алган болур чораан. Кырган-ачам сугга кудээлери чыраа, саяк малдар-биле чуген, суглуун кынгырады чындыннадып келир чуве. Ол честелеримнин аъттар мактап, хоорешкен турарын бо-ла дыннаар кижи мен. Оларымнын бажыннарынга туруп, Чыргакы, Хорум-Даг школаларынга ооренип чордум. Дыштанылгалар кээрге-ле, мен база ол чуглуг куш дег, чугуруктер-биле чанып кээр турган мен. Ынчангаш аъттын романтиказы, бичиимден ала-чайгаар-ла «ындыг шулуктен бодарат»-деп куткуп турган дег чуве».
Унуп-киржир, оор-онер чоннуг огбелеривистин амыдыралы-биле холбашкан аъттын романтиказы ук шулуктун ала-чайгаар тыптып, чаяатынарынга узун тоогулуг, ундезин чылдагаан ол болур-дур.
Аъдым.
Хоглуг чанным, ыры-шоорум,
Хоомейим сергетти бе?
Кандыг кончуг омак-сергек
Карбап ор сен, Кара-Дайым.
Шораан эзим, бедик сыннар
Шокараннап чыдып каап чор.
Курай, курай, хартыга дег
Куштадып ор, кужур аъдым.
Хайыра чок кымчыланыр
Каржы кижи мунмаан борга,
Чыраа, саяк чоруун унуп
Чындыннадып олур сен бе.
Чуген суглуун шынгырадыр,
Чурекейим кыймыннадыр
Ээй. Ээй курай, курай!
Эстедип ор, Кара-Дайым!
Хачыланган ийи кулаан
Карангыда сууреннешти.
Хаяалыг дан шонуу дегген
Карактарын кыланнашты.
Торээн черге ынаам хайнып
Токтуп орар ырым куттул.
Курай, курай, куттул, ырым,
Куштадып ор, Кара-Дайым!
Малчын оннуун чоруу далаш
Баар чери ырак борга,
Чаныксааштын, кужур аъдым,
Салгын-биле чарыштын бе.
Торээн чонга чоргааралдан
Токтуп орар, ырым куттул.
Ээй-ээй, курай, курай,
Эстедип ор, Кара-Дайым!
Кажан ол ыры болу бергенил?
Черлиг-оол Куулар «Аъдымнын» баштайгы хевирин бижип адгаш, ынчан Башкы институдунга хогжум башкылап, оркестр удуртуп турган Ростислав Токур-оолович Кенденбильге коргускен. Ол башкы ук шулукту номчуп танышкаш, фортепианога бир-ле аялга таарыштырып ойнай берген. Ростислав Токур-ооловичинин сеткил-чурээнге база-ла аъттын романтиказы дойлуп чорааны ол турган . Дуржулгалыг башкы, композитор, хогжумчу фортепиано догуурунга салааларын догдурады саяктады каапкаш, аныяк шулукчуну- «ийи хонгаш чедип кел»- дээн. А ийи хонук эрткенде «Аъдымнын» созуглелин ээзинге аялгазы-биле катай эгиткен турган.
Ол таварылга соонда Башкы институдунун хойнун ырын удуртуп турган салым-чаяанныг композитор, башкы Роберт Лесников: « Бо созуглелдин база аялганын хойнун ырынга таарышканы кончуг-дур. Чугле хойнун ырынга кожумак турарга эки. Ону улаштыр чогаадып кор»-деп созуглелдин авторунга чагыг киирген. А ол чагыг куусеттингенде, ук ырнын кожумаанга аялганы Роберт Лесников боду бижээн. Хойнун ырын тускай комиссия хулээп алыр уе чоокшулап олурда, «…Аъдымнын» бир стофазын орус дылга ырлаар кылдыр очулдурар» деп даалга келген. Ырнын орус дылче сос сурген очулгазын тыва дыл башкызы, эртемден Шулуу Чыргал-оолович Сат, а уран-чечен очулгазын шулукчу-очулдурукчу Светлана Козлова кылган болуп турар.
Тыванын гуманитарлыг шинчилелдер институдунун литература секторунун эртем ажылдакчызы Василий Савырович Салчактын бижип турары болза: «Бистер школага ооренип турар уевисте (1967-1977чч) класстар, школалар аразынга уран чуул корулделери (фестивальдар) чылдын-на бедик кодурлушкуннуг болгаш кедергей солун эртип тургулаан. Шак ындыг корулделерге бистен улуг-даа, бистен биче-даа салгалдын ажы-толу чоокка чедир-ле дыка идепкейлиг киржип чордулар. «Аъдым» -улуг-даа, биче-даа класстарнын оолдар ансамбльдеринин чирттиледир бадырып турары ырларынын бирээзи чуве.
Хайыра чок кымчыланыр
Каржы кижи мунмаан борга,
Чыраа, саяк чоруун-биле
Чындыннадып олур сен бе…
Бистин ырлажып турганывыс одуруглар ындыг турган.
Шулукчунун 1975 чылда ундурген «Аъдым» деп баштайгы номунда ол одуруглар элээн-не оскерилгелиг чораан. Мээн ада-ием сууржун амыдыралдыг чораан. Чылгычы даайларым ол ырны откут болгаш хоюг уну-биле чугуруктун манынын аяны-биле чергелештир:
Малчын эрнин чоруу далаш
Баар чери ырак борга,
Чаныксааштын кужур аъдым,
Салгын-биле чарыштын бе-
деп бадыра бээрге, малчыннар оолдарынга ылап-ла чырык адааргал-биле адааргап, мээн ада-ием база малчыннар турган болза аар, мен база ол ырны шак ындыг чоргаарал-биле ырлап чораан болзумза деп бодангылаар турган ийик мен…».
Ынчалдыр « Аъдым» ыры болуп, бугу Тывага динмиреп, чангыланы берген.
Туннел сос.
Черлиг-оол Чашкынмаевич Куулар- бедик чончу культуранын ёзулуг эдилекчизи. Шулукчу Куулар Черлиг-оолдун шулуктеринин суузунну, оон дазыл-дозу-улустун аас чогаалында. Шулуктеринин лириктиг маадырынын чончу философия-биле чепсегленгени, ёзулуг тыва ёзу-биле делегейже коружу авторнун поэтиктиг туружунун, хей-аъдынын быжыг, доктаамалын коргузуп турар.
Чогаадыкчы ажыл-иш улусчу поэтиктиг чанчылдарга чоок болган тудум, чогаалдар номчучуга кузенчиг, сонуурганчыг дээрзин Черлиг-оол Чашкынмаевич Кууларнын шулук чогаалы бадыткап турар.
Ажыглаан литература:
- Комбу С.С.
Тувинская литература. Словарь / С.С.Комбу; под ред: Д.А. Монгуша, М.Л.Трифоновой.- Новосибирск: Наука, 2012.-360с.
- Салчак В.С.
Уран состун ужуу.- Абакан.-по заказу ООО «Гарантия»,ООО
«Кооператив «Журналист», 2010.-144с.
- Куулар Ч.Ч.
Певчая птица. Книга избранных стихотворений и поэм. ( на тувинском языке).- Кызыл: ОАО «Тываполиграф», 2010.-384с.