"Суттуг шай"
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Сорулгазы 1.Тыва улустун хундуткелдиг чеми суттуг шайнын тоогузун , оон хевирдерин , кезиктерин канчаар хайындырарын билиндирери ; 2. ак чемге хамаарыштыр ёзу - чурумнарын сагыыры ; 3.уругларны биче сеткилдиг , хундулээчел болурунга кижизидери .
Дерилгези шай,дус хавы,шай согаажы , дажы , улегер домактар , чуруктар .
Класс шагынын чорудуу I . Организастыг кезээ . а ) мендилежири : аяс , чылыг алдын хунум . арыг , чырык , чылыг клазывыс Авыралдыг ада- ие , башкыларывыс Амыр -ла, амыр .
Кыйгырыы : « Аккыр шайым изиг турар , эжиим ажык а ралажып унчуп , киржип чоруул , чонум »
Шулук « Суттуг шай » Амыр менди солушкаш , Аалчыны хундулеп , Аяк шайым баштадыр Аъжым – чемим салыр мен.
Беседа « Ш ай деп чул ?» Шай делегейде эн-не нептеренгей суксун.Ол амданныг , чаагай чыттыг , кижинин суксаанын хандырар , организмге кончуг ажыктыг чуулдерлиг чем. О ну бистин эрага чедир 2000 чыл бурунгаар Кыдатка сайзырадып остуруп эгелээн . 19 векте шай плантациязын Япония, Индия,Бразилия,Грузия,Цейлонга оон Мурнуу Америкага , Африкага тарып эгелээн . Баштай -ла Европага шайны эм кылдыр16 век тончузунде голландылар биле англичаннар эккелген.1640 чылда Моол элчиннер оске белектер – биле катай 200 хап шай эккээрге , ынчан танып ооренип алганнар.18 чылдан эгелеп шай орус чоннун суксуну апарган . Суттуг шай тываларнын эн-не хундуткелдиг чеми . Тыва чоннун амыдыралында суттуг шай эн улуг рольду ойнап турар . Олар оонге суттуг шайын черле узуктелдирбес . Келген чонунга баштай -ла суттуг шайын соннээр . Эртен тургаш шайынын устун арыг аякка куткаш , оран – делегейинче , тайга- тандызынче чалбарып одунче чажар . Ону анаа -ла чашпас , йорээл состерин соглеп тургаш тос-карак –биле чажар .
Йорээл Эрбенниг чувеге амзатпадым Эки чемим дээжизи – дир . Аастыг чувеге амзатпадым Аккыр чемим дээжизи – дир .
Шай кудар сава ? Хонекти куруг тургуспас.Ол эн хундулуг сава.Ону ургулчу арыг-силиг тургузар.Шай кудуп ижерде бедидир кодурбес .
шулук Чайгы хуннун херелинге кыланнашкан шалын суу дег , Шаажан эриин долдур куткан сарыг шай сээ , Шаан тонуп суксай бергеш ижеринге Чайгаар ботту сергедиптер эм-дом болур .
Шайны хайындырары . Шайны хайындырары улуг мергежил.Ону чеми четчип , шаары куду бадып , чыды читкижеге чедир хайындырар.Хайны бээрге эки саарырып-саарып , суттээр.Колдуу шээр мал суду –биле суттээр чораан . Инек суду-биле суттээрге кыйгак дээр.Азы болза кызыр инек суду –биле суттээр.Часкы уеде аа ( уурак )-биле суттээр . Аа – биле суттээн шай хоюг болгаш амданныг чаагай болур .
Ыры « Шайывыс » Хуннун ишкеш покпес-даа Хундуткелдиг чемивис Кузел ханндыр аартап аар Куш- ле кирер шайывыс . Аштаанда тоттурар , аароаанда сегидер Шагзыраанда сергедир шайывыс , шайывыс .
Шайнын хевирлери : Чеми четчир Шаар шай Хымыраан шай
Шайнын кезиктери : Будун Кезик Улдун Кечим Каам Шымчым
Шайнын унези . Шаанда шайнын унези кончуг улуг чораан . Кыдат садыгжылардан 50 диин кежи -биле будун ,а орус садыгжылардан 1 молдурга биле 2/1 шайны садып алыр чораан .
Шулук « Авам шайы » Авам эскеш куткан шайын Амданнанып ижер-ле мен. Оремелиг сарыг суксун Озум баарым сергедип кээр . Аяк долдур чолуп куткаш , Аалчыларга авам сунар . Дери бузу сыстып келгеш , Д егийт дурген « четтирдим дээр »
Аас - чогаалга алгаг - йорээлдери Тывызыктар Адаа тун сагаан , усту узум-чигир . Амдан киирер арзылан оду. Он киирер онгур аржааным . Сарыг шай кырында матпаа чечек . Коп кижи хурээледи,хурен аксыр чыраалады . Бодун коорге борбак чараш , мойнун коорге Улдун шайны ууй бастым , кечим шайны кезе бастым . ( сут , ореме,ногаан шай,сут,шай кырында танма,хайныры,хонек,ширтек ).
Кожамыктар Кечим шайнын кезии чуве Соктавайн хайындырынар . Улдун шайнын кезии чуве У уштавайн хайындырынар . Чес- Булундан унеримде Челээштелип турбадыве Чаавамнын сарыг шайы Хайнып туруп кагбадыве . Аалымдан унеримде Аяс чылыг турбадыве . Авамайнын сарыг шайы Хайнып туруп кагбадыве .
Ужурлар . Хун ашкан соонда суттуг шайын огден ундуруп болбас . Аякты солагай холу – биле сунмас . Эртенги шайнын устун оран-тандызынче чажар . Пашты эжикче корундур салбас . Сут , шайны топ болбас . Хуун - биле ойнап болбас .( оон-даа оске )
Кузээшкин Ажы – толдун аксынын кежии ак чаагай -ла болзун ! Арын – нууру сут дег арыг болзун , Амытанга бак карак болбазын . Оршээ , хайыракан .
Кроссворд « Шай » Сут – Хол кожуунда аржаан . Суттен кылган ак чем. Тываларнын колбаса хевирлиг чеми . Суузуннуг суксун . ( шаараш,ааржы , кургулдай , шай )
Туннели: Аал ээзи унген-кирген чонунга амыдырал-чуртталга ак сут дег арыг болзун,орук – чирикке доктар – моондак турбазын деп йорээвишаан , шайын чажар .