Доклад "Кыл кырыымпа"

Саха республикатын уерэ5ириитин Министерствота

Сунтаар улууhунаа5ы уөрэ5ирии салалтатын муниципальнай органа

«Сунтаар 3№дээх орто оскуолата»

Муниципальнай уопсай уөрэхтээhин тэрилтэтэ.

Кылы сах - кырыымпа

Толордо: Сунтаар 3№ оскуолатын

6 кылааhын уөрэнээччитэ

Петрова Светлана

Салайааччы:Лукина

 Ирина Николаевна

Сунтаар, 2016

Иhинээ5итэ:

1. Киириитэ
2. Кырыымпа араастара
3. Кырыымпаны араастаан  тутан тыаьатыы
4. Талааннаах кырыымпаьыттары билиьиннэрии.
5. Түмүк.
6. Туттуллубут литература.

    Киириитэ.

      Кырыымпа – саха тѳрүт уус скрипката. Кини тойугу до5уһуоллуурга саамай то5оостоох, былыргыттан баар тѳрүт – уус саха музыкальнай инструмена. Урукку аата кылыһах ол аата «кылы сах»   диэн суолталаах.   Ити  туһунан «Сахалар саҥарар музыканы сайыннарар кыахтаахпыт» диэн Н. Е. Петров 1995 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр этиллэр.  Академик А. Ф. Миддендорф «Путешествие на Север и Восточной Сибири» кинигэтигэр, «сахалар кылынан оонньонор кырыымпалаахтар, үҥкүүлэрин уонна ырыаларын до5уһуоллууллар» диэн суруйбута. Кинигэтигэр ойуутун оҥорон, оччолорго сахалар кылыhахтаах кырыымпалара үс кыллаа5ын уонна чаачардаа5ын кѳрдѳрбүт. Уонна аатыттан сиэттэрэн, нууччаттан киирбит инструмент диэбитэ. Онтон бэттэх кырыымпа үтүктээйи инструменынан аа5ыллан үтүргэҥҥэ түбэспитэ, умнуллан барбыта, билигин дьэ сѳргүтүллэн эрэр. Ол иьин бугун эьиэхэ кырыымпа туьунан кэпсиэхпин ба5арабын.

Темам аата:

«Кылы сах – кырыымпа»

 Сыала – соруга:

1. Кырыымпа
2. Төрөөбүт улууhум, туөлбэм талааннаах  кырыымпаьыттарын сырдатыы.
3. Кырыымпа5а оонньуур ньымаларын кытары  билсиhии, кэтээн көрүү, салгыы үерэтии.
4. Улэм актуальноhа:

          Кырыымпа5а оонньооччулары уйэтитии

Кырыымпа – биир, икки, ус эбэтэр туерт кыллаах чаачардаах музыкальнай инструмент. Урут тириини тардан, кыллаан оцорор эбит буолла5ына билигин араас кырыымпалары оцороллор:

Уеьэ этиллибитин курдук кини тыаьа тойугу, оьуохайы до5уьуоллуурга барсар. Композитор, сахалар музыкальнай культураларын чинчийбит М.Н. Жирков «сахаларга  кылыһах-кырыымпа туц былыргыттан баар» диэн, онтон чинчийээччи–маастар  А.И.Чахов «традиционно инструмент должен покоиться на коленях исполнителя, а звук извлекается щипком или смычком (чаачар)» диэн суруйбуттара. Сунтаарга олорор «Алгыс» ветераннар кулууптарын кыттыылаа5а кырыымпаьыт Анна Лаптева тобугун урдугэр сытыаран тарба5ынан кылы баттаан тойугу, оьуохайы уонна да атын тыастары таьаарар эбит буолла5ына, сорох тыаьатааччылар туестэригэр ейеен олорон тыаьаталлар.

С.А. Зверев үҥкүүлэрин музыкатын нота5а таһаарбыт, суруйбут-айсыбыт талааннаах музыкант  Егор Егоров оскуола5а киириэн иннинэ буорах бааҥката  корпустаах кырыымпатыгар бэйэтэ сатаан ыллыыр, нойосуус билэр эрэ 6- 7 строкалаах үҥкүү тылын үүт-үкчү киһилии саҥардан ыллатан оонньуура. Кырыымпа5а киһилии чуолкайдык саҥардан оонньооһуҥҥа саха тылын дор5ооннорун састааба судургута, аһа5ас, бүтэй   дор5ооннор дьүѳрэлэһиилэрин сокуоннара үрдүктүк сайдыбыттара, халбаҥнаабакка тутуһуллара кыах бэриллэр. Кырыымпа эрэ саха кылыһа5ын таһаарар кыахтаах. Киһилии саҥардан, туотан, саҥарар музыканнан үлүһүйэн оонньооччу киһиннэн Улуу кырыымпаһыт Сунтаартан тѳрүттээх Ньурба оройуонугар Токос нэһилиэгэр «Комбайн» колхоз киинигэр Хаар Дьиэ диэн сиргэ олорбут Николай Наумович Владимиров буолар. Кини ойуун кыырыытын, ыт үрэрин, о5ус айаатыырын, ынах маҥырыырын, чыычаах саҥатын оруобуна үтүктэр үһү. Ѳссѳ үҥкүү тылын этээччилэри куоластарынан, ааттарын ааттаталаан туран, үтүктэр эбит. Сунтаарга бастакы профессиональнай фотограф, талааннаах музыкант, ырыаһыт  уонна Сунтаар оройуонугар бастакы саха таҥаһын кэтээччи Иванов Виктор Алексеевич буолар. Кини улахан убайа учууталлыыр буолан, кинигэ ойуутун, хаартыскатын  кѳрѳрүн сѳбүлүүр этэ. Сэрии иннинэ биэс кылааһы бүтэрбитэ.  Хаартыска5а түһэрэрин таhынан, о5о эрдэ5иттэн музыканы сѳбүлээн истэрэ. О5о сылдьан, бэйэтэ кырыымпа оҥостон, сыламанан биһэн са5ан, араас ырыалары таһааран оонньоон киирэн барбыта. Кэнники ма5аһыыҥҥа скрипка кэлбитигэр, дьонноро атыылаһан биэрбиттэринэн дьиэтин таһыгар тахсан оонньуурун Сунтаар дьоно элбэхтик истибит буолуохтаахтар.  

Мин учууталым Егор Ефимович Тартаков кырыымпа уонна хомус оцорорун билэбин. Уонна кини бэйэтэ оцорбут кырыымпатыгар оонньообутун истэн наьаа кэрэ тыастаах инструмент дии санаабытым. Биьиги Сунтаарбытыгар быйыл саас культура управлениетын салайааччыта Кобельянова Мария Васильевна ыцырыытынан С.А.Зверев аатынан уцкуу театрын артыыстара кэлэн  Сунтаар олохтоохторун кытта керсуьуу оцорбуттара. Кинилэр сыалларынан кыл кырыымпаны уйэтитии диэн этэ. Норуот инструменнарын оркестрын салайааччыта Анна Томская оркестр иьинэн улэлиир «Кыл кырыымпа» ансаамбыл кыттыылаахтарын Сунтаартан теруттээх оркестр дирижера  Анюта ИВАНОВА, кырыымпаны оцороооччу маастар, толорооччу – импровизатор  Руслан ГАБЫШЕВ Элгээйи, Сунтар, Тойбохой кырыымпаны интэриэьиргээччилэргэ маастар кылаастары ыыппыттар.  Оруобуна бу кэмцэ Сунтаарга Олонхо дьиэтигэр директор Тараярова М.А. салайыытынан «Кыл кырыымпа» диэн семинар буолбут. Манна Сунтаар улууьун кырыымпаьыттарын туьунан докладтары истибиттэр уонна А.А Сергеева, Е.Е. Тартаков кырыымпа5а оонньоон иьитиннэрбиттэр. Кэлбит артыыстар икки куну быьа 30 киьини кырыымпа5а оонньуурга уерэтэн, саха биир бастыц музыкальнай инструмена кырыымпа олонхо дойдута Сунтаарга баар уонна тыаьыыр эбит диэбиттэр уонна Резолюция ылыммыттар. Кырыымпаьыт Кундэйэ олохтоо5о, мелодист, культура ветерана Исидор Иванов туьунан кинигэ таьаарарга уонна сыл аайы кэтэхтэн уерэтиини ыытыахха диэн  буолбут.

           Ити курдук сахаларга талааннаах дьоннор баар буоланнар, кинилэри истэн, кинилэртэн үѳрэнэн, кырыымпа тыаһын баччааҥҥа дылы истэ сырыттахпыт.

Тумук

         Саха бастыҥ  музыкальнай тэрилэ кырыымпабыт сайдарын наадатыгар дьиҥ сахалыы тыастаах кырыымпалары дэлэтиэххэ наада. Онуоха сүрүн ирдэбилинэн тойук араастарыгар, кылы5ахтааһыҥҥа, дьигиһитиигэ, олоҥхо5о, норуот ырыаларыгар иһиллэр сахалыы куолас уратыларын таба биэрии буолуохтаах дии саныыбын. Кырыымпаны үѳрэтээччилэр элбэх маастар кылаастары ыыттахтарына, кырыымпаны тыаһатар киһи элбиэ этэ.        Оскуолаларга кырыымпа куруһуогун, бѳлѳхтѳрүн тэрийэн күрэхтэри ыытыахха сѳп. Оччо5о кырыымпабыт хомус курдук аатырыа этэ.

Туттуллубут литература

1. А. Ф. Миддендорф «Путешествие на Север и Восточной Сибири» - СПб. Имп. Академия наук; 1860-1869
2. Н.Е. Петров «Сахаларга  кылыһах-кырыымпа туц былыргыттан баар» ыстатыйата