Дакылаат "Сөмүйээн Уус удьуорун утумнааччылара"
статья

Иван Николаевич Гуляев аатынан Туора-Күөл орто оскуолата,

Таатта улууһа

Дакылаат

«Сөмүйээн Уус удьуорун утумнааччылара»

Толордо: Иван Николаевич Гуляев

аатынан Туора-Күөл орто оскуолатын

 8 кылааһын үөрэнээччитэ

Пахомов Валера

Туора-Күөл, 2024

Үлэ тутула

Киирии тыл

I. Баһа. Уус идэлээхтэр.

1.1. Хос эһэм туһунан сырдатыы

1.2. Мин хос эһэм кимий?

1.3. Хос эһэм ситиһиилэрэ, үлэлэрэ

II. Баһа. Удьуору утумнааччылар -  Сөмүйээн Уус уолаттара

2.1. Эһэбинэн киэн туттабын

2.2. Удьуор утума быстыбат

III. Түмүк

IV. Туһаныллыбыт литература

Тема: «Сөмүйээн Уус- удьуорун утумнааччылара».

Үлэ сыала: Хос эһэм олоҕун, үлэтин, дьарыгын үөрэтии, утумнааһын.

Соруга:  

- Хос эһэм олоҕун үөрэтии, чинчийии, ахтыы хомуйуу.

- кини аатын, олоҕун үйэтитии.

- эһэм туһунан сырдатыы.

- удьуору утумнааччы хос сиэннэр.

Чинчийии то5оостоо5о: эдэр көлүөнэ төрдүлэрин, төрүччүлэрин   умнубакка, айыл5аттан бэриллибит талааннарын салҕыы көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдэн уонна утумнаан сайыннара туралларыгар.

1. Уус идэлээхтэр.

        Уус - диэн тыл саха омук төрүт тыла. Бу тыл быhаарыыта сахаларга ураты дириҥ суолталаах. Олус былыргы кэмҥэ бу уус диэн тыл аан маҥнайгы суолтатынан биир киhини, тимир, көмүc уонна мас ууhун атын дьонтон туспа арааран бэлиэтээн көрдөрөр эбит .

         Уустар урдук айыыттан этитиилээх бар дьонно үтүөнү оҥорорго айыллыбыт дьон. Ол иһин уус киһи ханна баҕарар үрдүктүк сыаналанар уонна кинилэр өбүгэ саҕаттан да саха омук аатырар, сураҕырар ойууттарын кэннилэриттэн иккис кэрдиис таһымҥа туруоруллаллара.

         Дьон олоҕо тупсарын туhугар өйдөрүн-санааларын ууран, күүстэрин харыстаабакка чиэhинэйдик үлэлээн ааспыт дьон ааттара-суоллара умнуллуо суохтаах, кинилэр үлэлэрэ-хамнастара, дьон билиитигэр тахсыахтаах, биhиэхэ, эдэр ыччакка холобур буолуохтаах.

1.1. Хос эһэм туһунан сырдатыы

       Бүгүн мин Японияны кытары утары сэрии кыттыылааҕа, талааннаах уус, хос  эһэм  Нифонов Демьян Никонович туһунан уонна кини оҕолорун уус сыыдьааннарын туһунан кэпсиэхпин баҕарабым.

       Мин хос эһэм 1922 сыллаахха олунньу 10 күнүгэр Хампа нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Тереппуттэрэ кыратыгар эрдэ өлөннөр аймаҕар, мас ууһа Леонтьев Федот Николаевичка иитиллибитэ. 1939 сылга күтүөтэ Никон Семенович Семенов II Чочуга Калинин колхоз председателинэн ананан көһөн кэлэригэр Демьяны илдьэ кэлэр уонна  1940 сыллаахха Саввинов Игнатий Саввичка – Дьа5ыһыйа Ууска уһанарыгар көмөлөһөөччүнэн  улэлиир. Ол курдук Дьа5ыһыйаттан үерэнэр, тимир арааһын билэр, аалыы, таптайыы, хатарыы, алтаны уулларан кутуу кистэлэҥнэрин баһылыыр.

         Эһэм 19 сааһын туолуутугар армияҕа ынырыллыбыта. Онтон 1944 сыллааха бэс ыйын 21 күнүгэр алта буолан, повестка тутан фроҥҥа барбыттар. Маньчжурия истиэбинэн, уута суох кумах куйаарынан, Монголияны ааһан Кытай границатыгар Хеймер куоратыгар тиийбиттэр. Эһэм 25-с механизированнай бригада 40-с авиаполкатын 36-с караульнай батальонугар сулууспалаабыт, автоматчик эбит. Квантунскай армияны кытта икки нэдиэлэ сэриилэспит, 20-чэ куораты ылбыттарын кэннэ, сэрии бүттэ, Япония бэриннэ диэн буолбут. Сэрии бүппүтүн үрдүнэн эдэрдэри өссө сулууспалата хаалларбыттар. Демьян Хабаровскайга кэлэн байыаннай объектары харабыллааһыҥҥа сулууспалаабыта. Кини дойдутугар 1947 сыллаахха “Японияны Кыайыы иһин” мэтээллээх эргиллибитэ. Кэлин Аҕа дойду сэриитин II-с степеннээх уордьанынан, элбэх үбүлүөйдээх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

           Армияттан кэлэн тимири уһаныы мындырдарыгар сал5ыы Дьаҕыһыйа уустан  үөрэммит. Сөмүйээн Уус диэн киэҥник биллибит. Араас уустук оҥоһуктарга чугаһынан тэҥнээҕэ суох буолбут. Өссө 1940 сылтан саха хомуһун олус мындырдаан оҥорор этэ. Булт саатын хайдахтаах да алдьаныылаах буоллар сатаан оҥорбута эрэ баар буолара.

          Сөмүйээн Уус сыыйа саҥаны айыыга холонон барбыта. Ол курдук малатыылка, от кэбиһэр агрегат, от мунньар массыына саҥа конструкцияларын бэйэтэ толкуйдаан айбыта. Хортуоппуй олордор массыынаны саҥардан оҥорон Чуондулу, Бэрэ, Саркы бааһыналарыгар үрдүк үүнүүнү ылбыта. Итинтэн салгыы дулҕа кырбыыр агрегаты, хотон баҕаналарын 6 м дириҥник хаһар агрегаттары айыталаабыта. Онон совхоз ыарахан үлэлэрин муҥутуурдук чэпчэппитэ. Саҥаны айааччы диэн оройуоҥҥа киэҥник биллибитэ.

          1959 с сантехник идэтин баһылаан ититии ситимнэрин монтажтыыр буолбута. Хотон үлэтин механизациятын барытын Сөмүйээн Уус кыттыылаах оҥоһуллара. Онон кини сатаабатаҕа диэн суоҕун кэриэтэ.     Сөмүйээн Уус Степан Аржаков холкуос буолуон инниттэн сыбааркалыыр буолан станочнай үлэттэн уратыга атын киһиэхэ наадыйбат буолан бэйэтэ сахалыы мындыр өйүнэн оҥоро, айа сылдьарын сөбүлүүрэ. Кини ким да көмөтө суох күҥҥэ 25 гектар оту мунньар кыраабыл оҥорбуттааҕа. Хортуоска  олордор массыына кэлэ илигинэ биир киһи олоро сылдьан 2 эрээккэ түһэрэн көмтөрөн иһэр олордор массыынаны онорон үлэлэппитэ. Кыһын ойбонтон сылаас ууну сүөһү уулууругар, водовоз баһарыгар «Сылаас ойбон» оҥорбута.

      Демьян Никонович кэргэнэ Вера Сергеевналыын алтата оҕоломмуттарыттан түөрдэ уолаттар. Аҕаларын туйаҕын хатаран уолаттар эмиэ Степан Аржаков совхозка бастыҥ механизатордар буолбуттара.

1.2. Мин хос эһэм кимий?

« Мин эьэм кимий?» диэн ыйытыыга маннык эппиэти ыллым:

 Үлэ, сэрии ветерана;

 Нифоновтар династияларын саҕалааччы;

 Тракторист, шофер;

 Сварщик;

 Сантехник;

 Рационализатор;

 Картофелевод;

 Илим өрөөччу, таастааччы;

 Обувщик;

 Mac yyha;

Тимир yyha.

     Мин чинчийэр үлэбин саҕалыырбар 1946 сыллаахха оҥоһуллубут тимир ньуоска төһүү күүс буолбута. Бу ньуосканы эһэм сэриигэ сылдьан бэйэтэ оҥостубут этэ. Уһанар тэрилин барытын бэйэтэ оҥосторо. Дьиэҕэ-уокка туттуллар тэриллэри анньыыны, лаппаарыйаны, хомуһу, быһах оҥорон биэртэлиирэ. Сөмүйээн уус аатын ааттатар, мэлдьи саната сылдьар кини оҥорбут оҥоһуктара хас ыал аайы бааллар. Туппут тутуулара, оҥорбут ититэр системалара билиҥҥэ диэри үлэлии, сылааһынан илгийэ тураллар. Ону таһынан дьиэ тэрилин барытын сатыыра. Биһиги  остуолбут, олорор устуулбут, иһит уурар ыскааппыт, туттар мас ньуоскабыт, кытыйа - бу барыта эһэм оҥоһуктара. Билигин да тутта сылдьабыт, сүрдээ5ин харыстыыбыт.      

II. Удьуору утумнааччылар - Сөмүйээн Уус уолаттара

        Аар тойон аҕаларын такайыытынан уолаттар араас мааркалаах техниканы, тимир көлөлөрү тэһииниттэн  тутан үлэлээн бастыҥтан бастыҥ көрдөрүүлэри ситиcпиттэрэ.

        Улахан уол Юрий аҕатын үлэтин салҕаан хортуоска үүннэрэр звенону салайан үрдүк үүнүүнү ылыыга 1982, 1984  уонна 1986 сылларга оройуоҥҥа чемпионнуур.

        Валерий мин эһэм, массыына оҥорон таһаарыытыгар сопхуоска үс төгүл чемпионнаабыта. Оройуон 1983 сылын чемпион суоппара. Оройуоҥҥа XI-с пятилетка ударнига знактаах. Саха республикатын тыа хаһаайыстыбатын туйгуна.

        Кыра уол Демьян 9-с кылааска сылдьан эдэр сири хорутааччы механизатордар республикатааҕы  күрэхтэригэр бастаан Саха АССР үөрэҕин министерствотын, комсомол обкомун Почетнай Грамоталарынан наҕараадаламмыта. Билигин нэһилиэк олоҕо сайдарын туһугар бэйэтэ оҥорбут пилораматынан туох баар ыаллар, уопсай тутуулар пиломатериалларын бэлэмнээн биэрэн муҥур кыһалҕаны толуйар.

2.1. Эһэбинэн киэн туттабын

      Уонна тохтоон ылыахпын баҕарабын, Сөмүйээн уолугар Валерийга, биьиги тутаах киһибитигэр,  мин киэн туттар эһэбэр. Эһэм аата Нифонов Валерий Демьянович. Эһэм кыра эрдэҕиттэн тыа сирин улэтин этинэн-хаанынан билэн улааппыта. 1977-1978сс Дьокуускайдаа5ы СПТ-ну уерэнэн бутэрэн Алдаҥҥа БЕЛАЗ водителинан улэлээбитэ онтон   дойдутугар төннөн кэлэн самосвалга үлэлиир. Онтон ыла оройуон чулуу суоппардарыттан  биирдэстэрэ буолар.

        Уол оҕо аҕатын көрөн улаатар диэн мээнэҕэ этиллибэтэҕэ боло. Ол курдук эһэм, аҕатын туйаҕын хатаран баһылаабыт идэтэ элбэҕэ киһини сөхтөрөр.   Мин эһэм аатырбыт шофер, сварщик, мас ууһа, ыал аҕа баһылыга. Илиитигэр талааннаах диэтэхпэ сыыспатым буолуо. Мин эһэм барытын бары онорор, сатыыр. Дьиэҕэ туттуллар тэриллэри бэрт кичэллээхтик оҥорон, дьон хайҕабылын ылар. «Сонор» диэн остуол оонньуутун оҥорон детсадтан элбэх сакаас киирэрэ. Хас сыл ахсын тэлгэьэтин араас дьэрэкээн хаар оҥоһуктарынан киэргэтэн үердэр.

2.2. Удьуор утума быстыбат

       Удьуор утума быстыбат. Сөмүйээн Уус сатабыллара, билиитэ хос сиэннэригэр бэриллэн Олох тэтиминэн, саналыы көрүүнэн механизатордар, сантехниктар, мас уустара  биллэ сайдан үүнэн иһэллэр.  

       Ол курдук убайдарым кыра эрдэхтэриттэн техника5а сыстан, араас керун сваркалары онорон, маьынан уьанан дьон хай5абылын ылаллар.

       Эьэлэрим талааннарын холономмун бэйэм кыралаан уьанарбын себулуубун. Уонна Валерий уолаттара Валерий уонна Виктор иккиэн физкультурнай университетын бутэрэн учуутал идэтин баһылаабыттара. Улэлэрин таьынан уһаналларын сөбүлүүллэр. Араас оҥоһуктары оҥорон, араас тутуулары тутан дьону сөхтөрөллер.

        Эьэлэрим талааннарын холономмун бэйэм кыралаан уьанарбын себулуубун.

III. Түмүк

          Киһи үүнэригэр-сайдарыгар, киһи-киһитэ буоларыгар икки сүрүн тосхол баар: удьуордааһын уонна иитии. Удьуордааһын өбүгэ ханнык эрэ үчүгэй өрүтүн, дьоҕурун, сатабылын, талаанын хаанынан иҥэринэн, ону сайыннаран, иитиэхтээн туһаҕа таһаарыыта, бу киһи орто дойдуга кэлбит биир сүрүн соруктарыттан биирдэстэрэ буолар.   

        Нифонов Демьян Никонович – Сөмүйээн Уус саамай кэскиллээҕэ төрөппүт оҕолоро, сиэннэрэ, хос уонна хос-хос сиэннэрэ кини аатын салгыахтара, тугу ситэ оҥорбокко барбытын ситэриэхтэрэ, кини сүдү үтүө аата үс үйэни уҥуордаан өссө ааттана, саната турдуннар, суолдьут сулус буолуохтун!

IV. Туһаныллыбыт литература

1. Ахтыы. Саха республикатын үөрэҕириитин туйгуна, кыыһа Яковлева Светлана Демьяновна.
2. Ахтыы. Ньукулай Куонаанап, Саха Республикатын Бүлүү улууһун бочуоттаах бэтэрээнэ, нэһилиэк бочуоттаах олохтооҕо.
3. Ахтыы. Нина Гаврильевна Семенова, Саха Республикатын Бочуоттаах ветерана, Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Үлэ ветерана, сэрии оҕото.
4. Бүлүүгэ Тимир уустара - Н.Ф.Кононов. – Бүлүү, улуус. 2006с.