Тыва дылым - интрнет четкилеринден чыгдынган материалдар

                Тыва дылым

Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,
Сүүзүннүг, мага - боттан адырылбас,
Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,
Тыва дылым, дамыр - ханда тудуш - тур сен

Кырган - ачам уран - мерген тоолундан
Кыштың узун кежээзинде сени танааш,
Маадырлыг өлбес чоннуң дылы - дыр деп,
Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен.

Кашпал хемче шурай берген дидим кыстың
Өжээн - килең доюлдурар түрлүг ырын
Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг
Хаяларга чаңгыландыр ырлавыткан.

Ынай бодум ону дыңнааш, төрээн дылым,
Ыым келип, баарым адаа ажыш диген -
Ынчан сенден бир - ле дугаар ынакшылдың
Ыдык чаагай, өндүр арыын билген - дир мен.

Ыржым дүне. Чечектиг шык. Өглер удаан.
Ырак дээрниң сылдыстары көрүп турда,
Ынаам кыска сеткилимни ажыдарда,
Ынчан база буянныыңны көрдүм, дылым.

Чоннуң мерген сөзүн дыңнап, номнар номчааш,
Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым.
Ооң соонда дүнелерде уйгум читкен,
Одум чырык, даңны атсы кывар болду.

Өөскүп кыпкан сеткил одун канчаптар мен,
Өртээр эвес, баглаар эвес - хоржок чорду:
Бодум чайгаар демир - үжүк сегирип ап,
Бодаан шүлүүм сенден бижип алыр - дыр мен.

Тыным болган тыва дылым, кызыгааржок
Октаргай дег делгем - дир сен, байлак - тыр сен.
Оглуң менден эртинеңни харамнанма,
Тыртым болба, дээжизин хайырлап чор.

Сен чок черге - сеткил - чүрээм куруг - хоозун,
Сен чок черге - хову кезээн каңмыыл - дыр мен.
Чаагай чолум, алдар адым сенде тудуш,
                                                                          Чалгын - чакпам болуп чор сен, Тыва дылым!                                                                                                                                                                      

Тыва дылым

Даӊгаар эртен багай авам кидис өөнге
Дыӊнаачаӊнап удуп, оттуп чыдарымга,
Авам, ачам, акым, угбам, дуӊмаларым
Аразында аажок хөглүг хөөрешкен тур. 

Кара пашта хайнып хөөрээн сүттүг шайны,
Кырган-авам калгак биле саарып турда,
Кыпкан оттуӊ дызырарган даажынга 
Кайгамчыктыг чараш дылды дыӊнап каан мен. 

Чайлаг черниӊ эм-дом синген агаарынга
Чыргап, таалап, херлип, көстүп, удуп чыда,
Чарашсынып магадааным шак ол дылга
Чыткан бодум чугааланып оттуп келдим. 
 
Өртемчейге кижи болуп чаяаттынгаш
Өгбелерим өндүр чаагай мерген дылын,
Алдын хүннүӊ херел чырыын көрүп тура
Авайымдан бир-ле дугаар дыӊнааным ол. 

Орай дүне сылдыс караа четчип турда,
Ойтулааштаан оолдар, кыстар ырын дыӊнааш,
- "Тыва дылым, кандыг кончуг чечен чоор" – деп
Айдыӊ дүннүӊ таалалынга бүзүрээн мен. 

Сарыг-оолдуӊ, Сүрүн-оолдуӊ чогаалындан,
Чыргал-оолдуӊ, Кенденбильдиӊ ырызындан,
Чаӊчы-Хөөнүӊ, Шара-Хөөнүӊ тоолдарындан

Сүзүүм болган тыва дылды номчааным ол. 

Чодураалар чечектери частып турда,
Часкы садка сериин салгын ойнап турда,
Тыва дылым ачызында шак ол ынчан
Тыва кыска сеткилимден ынакшаан мен. 

Сеткилимден чогааттынган шүлүктерим,
Сеткилимден дойлуп үнген ырыларым,
Тыва дылым "эрге чассыг төлү болуп"
Түмен чоннуӊ сеткил хөӊнүн өөртүп чору. 

Тыва дылым - эгээртинмес эртинем сен,
Тыва дылым - чуртталгамныӊ байлаа-дыр сен. 
Оттан изиг, хүнден чырык сеткилимниӊ
Октаргайже ужуп үнер чалгыным сен. 

Чырык черге дириг чоруур назынымда,
Чүрээм-биле ынакшааным тыва дылга,
Кежик, чолдуг чуртталганы шаӊнааны-дээш
Күдүк базып, черге чедир мөгейиир мен. 

                                                   (Томас Монгуш – Тыванын композиторларыныӊ

                               чогаадыкчы эвилелиниӊ кежигуну)

***

Тыва дылым ачызында дириг чор мен.
Тыва дылым ачызында эртемни-даа чедип алдым.
Тыва дылым! Тыным болган дылым-дыр сен.

Тыва дылым ачызында кижи болдум,
Тыва дылым ачызында өөрлүг чор мен.
Тыва дылым ачызында шүлүк бижип
Тыва чонум аразында чурттап чор мен.

Тыва дылым - амыдырал чепсээ-дир сен!
Тыва дылым - сеткил-хөңнүм илередир,
Тывавыстың төлдерин-даа өөредир,
Тывызыксыг дылым-дыр сен - Тыва дылым!

Өгбелерниң чагыг-сөзүн, төөгүзүн
Өөреникчээ тайылбырлап, дамчыдарда,
Хензиг чашты номчуп, бижип өөредирде
Херектиг-ле дылым-дыр сен - Тыва дылым!

"Уйгу чок Улуг-Хем" деп, "Дөспестер" деп
Улуг улуг чогаалдарны номчуурумда
Тывавыстың чогаалчыларын таныырымда
Тыва дылым меңээ эптиг, мындыг болган.  

                                           (КС)

ТЫВА ДЫЛ, ТЫВА АТ ДУГАЙЫНДА хууда бодал

Кандыг-даа аймак чон бодунуң нациязын бадыткаан национал дылдыг, национал аттарлыг. 

Чижээлээрге, тыва кижиниң фамилиязы, ады, адазының ады, төрээн чурту, өскен-төрээн чери, национал культуразы, ёзу-чаңчылдары дээш, оон-даа өске. Төрээн тыва дылывыстың сайзыралы дээш, ооң арыг тыва ёзу-биле дыңналыры, тыва нацияны бадыткап чоруур төрээн дылывыстың келир үези дээш сагыш аарып, тыва дылды хүндүлээринче кыйгырган материалдарны удаа-дараа чырыдып турарын бодум хуумда деткиир мен. 

Анаа-ла чугаалажыышкын үезинде-даа, хурал-суглаа болган черлерге-даа, ол хамаанчок ВКонтактеде четкиде санал-оналдарын бижип турар бижидикчилер-даа, аныяктардан эгелээш, чамдык удуртукчу даргаларывыска безин чедир тыва, орус сөстерни холуп, "хойтпактап" чугаалап, бижий бээри чараш эвес. Оларда тыва сөс курлавыры эвээш болганы ол бе азы тыва дылын хүндүлевези ол бе деп айтырыг тургустунуп келир. Орус дылды билири эки херек, аңаа удур эвес мен, харын-даа ол дылды эки хандыр өөренири чугула. Хөй националдыг чурттувустуң чонунуң аралажып харылзажыр күрүне дылы болганда орус дылды база хүндүлээр ужурлуг бис. Ынчалза-даа төрээн тыва дылывысты келир үениң салгалынга камгалап артырар ону улам сайзырадыры тыва кижи бүрүзүнүң ыдыктыг хүлээлгези деп санаар мен. Доктаал, шиитпирлерни база өске-даа нормативтиг актыларны тыва дыл кырынга белеткээринден түвексинер, бергедежир, "тыва дыл кырынга белеткээри берге, ооң орнунга орус дылга белен" дээр албан ажылдакчылары албан-оганизацияларда база бар. Төрээн тыва дылын эки билбес болза, орус дылга оларның билии база ол-ла хире болур эвес деп бе. "Дыл чидер болза, нация база чидер" деп угаадыг ханы уткалыг дээрзин бодаар болза эки. Биче буурай улус аразында нация деп билиишкинниң шупту тодарадылгаларын камгалап шыдаан, төрээн дылынга чоргаарланып чоруур ужурлуг чон-дур бис! Тываның төөгүзүн, культуразын болгаш ёзу-чаңчылдарын сонуургаан даштыкы эртемденнер, журналистер безин тыва дылды өөренип, харын-даа чамдыктары тыва дылга хостуг чугаалап турарын дыңнаарга безин тыва кижиге чоргааранчыг.

Тываның Конституциязында күрүне дылы кылдыр быжыглап каан төрээн тыва дылывысты шын, чөптүг ажыглаарының талазы-биле тускай доктаал-шиитпирден, харын-даа хоойлужуткан нормативтиг актыдан-даа болза хүлээп алза деп бодаар-дыр мен. Чежеге дээр шүгүмчүлежип кээр бис?

Тыва чон деп нацияны тыва дыл-биле бир дөмей кижиниң национал фамилиязы, ады, адазының ады база бадыткаар деп билип чоруур мен. Кандыг-даа нацияның улузу ук төөгүзүнде боттарының нациязынга хамаарышкан аттарлыг болур. Бурун тываларның аттары база ындыг. Аймак чоннуң фамилиялары чурттап чораан девискээрлериниң аайы-биле ылгалдыг турган: Салчактар, Хертектер - Бай-Тайгада; Монгуштар, Ондарлар - Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөлде; Оюннар - Таңдыда; Колдар - Тожуда; Маадылар - Бии-Хемде; Иргиттер, Доңгактар, Хертектер - Мөңгүн-Тайгада; Туматтар, Түлүштер - Өвүрде; Ооржактар - Барыын-Хемчикте; Кыргыстар, Сояннар - Эрзинде. Амгы үеде ниитилел тургузуунуң өскерилгени-биле чоннуң шимчээшкининиң улгатканындан ол фамилиялар Тываның девискээринде тарай берген, эп-найыралдыг чурттап чоруур, а тыва кижилерниң ат-сывы нациязындан хамаарылга чокка кандыг-даа апарган. Ажы-төлүнге кандыг атты тыпсыры - кижилерниң хууда херээ, хостуг эргези. Ынчалза-даа мээң хууда бодалым-биле тыва кижи бодунуң нациязын бадыткаар тыва дылы-биле бир дөмей нациязынга дүүшкек тыва аттарлыг болур болза дыка-ла эки болур ийик. Амгы үеде өгбелеривистиң эдилеп чорааны шаандакы тыва аттары чидип бар чыдар эвес ирги бе. Чаа, чараш тыва аттар тыптып турарынга кым-даа удур эвес. Амгы салгалда ады, адазының ады орусчуй берген аныяктар эвээш эвес, оларның ажы-төлү алызында барып, долузу-биле орусчуй бээри илдең, оларның ат-сывындан тыва нацияның төлээзи-дир деп тодарадыры болдунмас. Чамдык ада-иелер чаа төрүттүнген уругларынга адаары безин берге, өске аймак чонга хамааржыр аттар-биле адап турар апарган. Фамилиялар кижилерниң аттары апарган, азы фамилиязы, ады, адазының ады чүгле фамилиялардан тургустунганнары база бар. Монгуш Салчакович Ондар дээн хевирлиг. Фамилия, ат, адазының ады кижиниң нациязын тодарадып чоруур деп чүүлдү хамааты байдалдың акт бижидилгезиниң ажылдакчылары аныяк өг-бүлелерге тайылбырлап бээри күзенчиг.

Хүндүлүг тыва чонум, ылаңгыя аныяктар! Төрээн тыва дылывысты улам сайзырадып, тыва аттарывысты хүндүлеп, салгалдарывыска камгалап артырар дээш демисежиилиңер! 

ТЫВА ДЫЛЫМ САЙЗЫРА-ЛА!

Төрээн черим, тыва чуртум,
Төлептиг-ле тыва чонум.
Танышпастар таныштырган 
Билиг берген тыва дылым.

Азия дип төвүн чурттаан
Биче буурай тыва чонум.
Билишпестер тывыштырган
Билиг берген тыва дылым.

Тыва чоннуң төөгүзүн,
Тыва чоннуң алдар-адын
Таңды-сыннар, далай кежир
Талыгырже ужуктурган тыва дылым.

Чамбы-дипте тыва аттар
Чаңгыланып, дыңналып тур.
Аймак чонум, тыва дылым,
Алдаржы-ла, сайзыра-ла! 
Өршээ, өршээ!

                                      ( Х. Кара-оол )