Материалы к открытым урокам.

Кичээл - аян чорук.

Сорулгазы: 1.Эгелерниң утказын өөреникчилерниң кайы хире билип алганын хынап, улам быжыглаар;

2.Чогаалда өгбелерниң чурттап эрткен аар-берге амыдыралынга даянып, мөзү-бүдүшке кижизидер;

3.Өөреникчилерниң угаан-медерелин сайзырадып, дыл-домаан байыдар;

Дерилгези: проектор, үлегер домактар, карта, чогаалчынын хөрек чуруу, “Мерген хемим” деп ырнын үзүндүзү.

1-ги өртээл:”Куш уялыг, кижи чуртуг”

2-ги өртээл: “Чаглактанган чадырым”

3-кү өртээл: “Өг-бүлем - чөленгиижим”

4-кү өртээл: “Ие кижи-хүн”

5-ки өртээл: “Өпейлеткен кавайым”

“Түңнел өртээл”

Организастыг кезээ. – Экии, уруглар! Оожум олуруп алыңар! Шупту ном, кыдырааштарны уштуп алган, эр хейлер, бөгүн клазывыста шупту келген-дир бис бе? Кичээливисти эгелээлиңер. Кыдырааштарыңар ажыткаш, ай-хүннү бижиңер. Бөгүнгү кичээливис анаа эвес, а кичээл – аян чорук. Аян чорук дээрге кандыг ийик, уруглар?  Аян чорук чораан силер бе? А бис чогаал делегейиниң аян чоруун кылыр бис. (шын харыылаар болзуңарза-ла, улаштыр чоруп орар бис)

- Самбырада аскан чуруктарның аразында С.Токаның чуруун кым  көргүзүптерил?  -Шын-дыр. Ынчангаш кым деп чогаалчыны катаптаар-дыр бис, ургулар? С .Тока. С.Тока кажан төрүттүнген ийик, уруглар? Бо чылын ооң төрүттүнгенинден бээр каш чыл бооп турарыл? Ооң чүү деп чогаалындан үзүндүлерни номчаан ийик бис? Ынчангаш бөгүн С.Токаның “Араттың сөзү” деп чогаалының “Мерген”, “Тас-Баштыг” деп эгелерин катаптаар бис.  Дараазында үлегер домактың уламчызын кым сактып келди?  

1-ги өртээл: “Куш уялыг, .....” Эр хейлер! Чырык чер кырында кижи бүрүзү төрээн черлиг.  Каа-Хемниң Мергенче аян чорукту кылыылыңар ам. Шуптуңарны кичээнгейлиг көөрүн кыйгырып тур мен, уруглар. (слайд) Силерниң эштериңерде Мерген хемниң чурумалындан үзүндүлер берген мен, оларның аянныг номчулгазын дыңнаптаалыңар.

Сөзү Ю. Кюнзегештин, аялгазы С. Бадырааның «Мерген хемим» деп ырызының үзүндүзүн дыңнаптаалыңар. Бо ырны тыпкаш, бажыыңарга дыңнап көрүңер даан, дыка чараш. Чогаалчының дугайында презентация кичээнгейлиг көрээлиңер. (презентация)

2-ги өртээл: “Чаглактанган чадырым” Олар каяа чурттап турган ийик?  -Шын-дыр. Шаанда ядыы араттар чадырларга чурттап чорааннар. (амгы үе-биле деңнелге)

Чогаалдан авазының чадырны канчаар кылыпканын бижээн үзүндүнү тыптаалыңар, уруглар. Кыдырааштарга словарьлыг ажылдан кылыптаалыңар.

Алажы-узун чиңге будуктар

Тос- хадың карты

Базырткыыш- тостарны базырып каан ыяштар

(Слайд) Тос чадырны оолдарга шенеп кылдырар.

3-кү өртээл: “Өг-бүлем-чөленгиижим” Сактып көрүңерем, уруглар. С.Токаның өг-бүлезинде каш кижи барыл? Эр хейлер! Самбырага, кыдырааштарга бижидер. (Тас-Баштыг, Албанчы, Каңгый, Шомуктай, Бежендей, Тывыкы)

4-кү өртээл: “Ие кижи – хүн” (таблица-биле бөлүктеп ажылдаар) Кошкак өөреникчилерге карточкалар бээр.

Көрүңер даан, С.Токаның авазы ажы-төлүн өстүрер дээш кээргенчиг чуртталганы көрүп, бергелерге торулбайн, ажы-төлүн өстүрген. Ава кижи ажы-төлү дээнде чүден-даа чалданмас.  А Албанчы дуңмаларын черле кагбас турган, авазы-биле дөмей, оларны азыраар, чагып-сургаар турган. А силерниң аваларыңар, угбаларынар кандыг-дыр? Карточка-биле ажылдаан эштеривисти дыңнаптаалыңар.  

5-ки өртээл: “Өпейлеткен кавайым”.  Ам  шаандагы үеде ава кижи ажы-төлүн каяа чайгап, өстүрүп, доруктуруп чораанын көрээлиңер. Чаш уруг төрүттүнерге, ону чөргевейн эптеп каан алгыга ораап каар чораан. Ону кавайга чыттырар. Кавай - тыва чоннуң эрте шагдан бээр эдилеп чораан ыдыкшылдыг эдилели болур. Бурун өгбелер кавай – биле төрээн чуртту бир дөмей ыдыктай көөр чораан. “Өскен кавайым, кавай болган чуртум” деп чечен – мерген сөстер салгалдан салгал дамчып келген. Кавай дээрге – тыва чоннуң чаштарга таарыштыр чогаадып каан буянныг уязы болур. Албанчы уруунга кавайны боду кылып алган. Кавай иштинге черге арткан кидис, пөс артынчылары салып ап, өдек уруп алган.

Түңнел өртээл. Чаа, бис аян чорукту кылгаш, чүү деп түңнелге келдивис, уруглар.

Онаалга. Чогаадыг “Мээң ынак маадырым”

Уругларга бот үнелел кылдырар. Демдектерни салыр.

Темазы: М.Эргеп «Чартык арбай» 5 класс.

Сорулгазы:

Өөредиглиг:  тоолду аянныг номчуп, кол утказын тодарадыр;

Сайзырадыглыг: айтырыглар дузазы-биле бодун дидим алдынарынга, бодалдарын чурумчударынга, харыыларныӊ хөй янзы болдурарынга чедирип,  харылзаалыг аас чугаазын сайзырадыр;

Кижизидилгелиг:  төлептиг чоруктарга болгаш ажыл-херектерге кижизидер.

Дерилгези: чогаал номнары 5 класс, үлегер домактар, тарааның янзылары, согааш-бала, деспи.

Организастыг кезээ. Кады демниг ажылдаарының байдалын тургузар, өөреникчилерниң кыдырааштарын, номнарын, боттарын четчелээр.

Катаптаашкын.

*Эрткен кичээлде кандыг тоолду номчаан ийик бис?

*Кол маадырлар кымнар ийик?

*Чүү канчап турарларыл?

*Төнчүзүнде кандыг шиитпир үндүргенил?

Чаа тема тайылбыры. 

Ном, кыдырааштарны ажыткаш, ай-хүннү бижиирин дыңнадыр.

• Ам бо үлегер домактың уланчызын тыптыңарам, уруглар. Эр-хейлер!

“Тараам турда, ........” (тодуг-ла мен)

• Дараазында тывызыкты кичээнгейлиг дыңнааш, тывыңар:

“Ашак,кадай чогушту, аал ишти тотту” (согааш,бала)

• Ребус дузазы-биле өөренир чогаалывыстың адын тывыңар.

“Чартык арбай”. Эр-хейлер! Бөгүн  М.Эргептиң “Чартык арбай” деп тоолун номчуур бис. Теманы кыдырааштарыңарга бижиңер. Бо тоолда биске билдинмес сөстер таваржыр, ынчангаш словарьлыг ажылдан кылыптаалыңар.

Словарьлыг ажыл.

Хоолулуг – чемиштиг,сүүзүннүг

Коду – хырын

Шоңнап каапкан – дүгүн дүжүр соктап каапкан

Дың кара – чаңгыс

          Дөш, дөвүнчүк – бедик черлер

• Шупту номнарыңар ажыткаш, мен номчуурумга, эдерти көөр силер. Улаштыр илчирбелеп номчуур бис. (тоолду төндүр номчуур)

Сула шимчээшкин. Оожум-топтуг орар дээш,

                                     Оорга-моюн шылай берди.

                                     Ол-бо чүкче эглип, херлип,

                                     Олуруп-туруп шимчениил!

                                     Бирээ, ийи, үш!

                                     Бирээ, ийи, үш!

Быжыглаашкын.

-Номчаан чогаалывыс силерге солун болду бе? Чүге?

Силер тарааның кандыг хевирлерин билир силер? Мен силерге көргүзер дээш кызыл-тас, арбай, чиңге-тараа эккелдим, көрүңер даан.

Бо тоолда бижип кааны-биле алырга, чартык тараа безин кижиниң амы-тынын камгалаар бооп турар. Тыва чон шаандан тура чер болгаш мал ажыл-агыйын кылып келген. Шаанда сайзыраңгай эвес үеде азыраан малының сүдүнден кылган ак чемнер, аң эъди болгаш тараа чип турган. Тарааны кылыры база берге, баштай тарыыр, ажаап алыр, арыглаар, соолдурар, хоорар, соктаар, челбиир, дажаар, дээрбедээр.

Силерниң бажыыңарда тарааны шак мынчаар кылып турар бе, көрген силер бе? Тарааны кылырынга кандыг херекселдер херек ийик, кым чугаалаптар?

(паш, былгааш, деспи, согааш, бала, дээрбе)

Амгы үеде тараадан чиг далганны кылгаш, оон янзы-бүрү чемнерни кылып турар: печенье, пряник, торт, булочка, хлеб.

Амгы үеде хлебке кижилерниң хамаарылгазы кандыгыл, уруглар?

Ынчангаш тарааны, ону кылып турар кижилерниң күжүн үнелеп билир болзувусса эки. Кайы хамаанчок төтчеглеп, октап болбас!

Таблица-биле ажыл. Самбырада таблицаны кылыптаалыңар, уруглар. Мында алышкыларның аажы-чаңын, чугаазын, кылдыныын тыпкаш, таблицаже ушта бижиир бис.

Бажыңга онаалга. Кыска чогаадыг “Чаңгыс арбай чамбы-дипти тоттурар”.

Түңнел.

* Кичээл солун болду бе?

*Чүнү билип алдыңар?

*Тараага хамаарыштыр кандыг болур болзувусса эки-дир?

* Тараа ажылынга хамаарышкан мергежилдер билир силер бе? Ындыг мергежилдиг болуксап тур силер бе?

*Күзелдиг улус бар болза, бо согааш, балада тарааны соктап шенеп көрээлиңер. Ам деңнеп көрүңер даан, соктаан тараа-биле соктаваан тараа ийи аңгы.

Кичээлде ажылдаан өөреникчилерге демдектерни салыр.

Кичээлдин темазы: Сөс иштинге дакпырлаан сс, пп, мм, нн, кк, тт деп үжүктерни шын бижиири.

Кичээлдин чорудуу.

           а) Организастыг кезээ.  Уругларның кичээнгейин хаара тудуп, бо хүннү эки эгелеп, эки хүнзээр кылдыр шуптузун хүлүмзүржүп мендилештирер.

           б) Номнарын, кыдырааштарын четчелээр, самбыра белен бе хынаар, өөренмээн өөреникчилерни демдеглээр.

     Катаптаашкын.

1. Онаалга хыналдазы. (парталарны кезип хынаар)
2. Эрткен теманы катаптаары.

а) кандыг тема өөренген ийик бис?

б) нарын сөстер деп чүл?

в) дараазында бичии кроссвордту тып көрээлиңер.

1. Бистиң кожуунувус ады.
2. Суурувустуң ады.
3. Суурувустуң адаанда турар даг ады.
4. Суурувустуң кедээзинде турар чүрек дүрзүлүг даг ады.

         Мында шупту кандыг черлер аттары кирген-дир?  Нарын хуу аттарны канчаар бижиир ийик бис?

        Оюн «Кичээнгейлиг бол»

        … - херексел                                                            … - сеткил

        … - тараа                                                                    … - чагырга

        д) Дараазында шүлүктү аянныг номчааш, херек черлеринге дефис демдекти салыңар.

                        Сырын хадын сыгыт хөөмей солаан,

                       шынаа, сынын чычыы торгу шуглаан,

                      делгемнери дембилдейлеп ырлаан,

                      делегейде онза чараш Тывам.

        Нарын домактар  дугайында теманы билип алдынар бе, уруглар?

        Чаа тема тайылбыры. ( Слайдыда домактарны ажыдар)

        Бо домактарны номчуптаалыңар.  Карартыр парлаан сөстерде кандыг шын бижилге дүрүмү чаштынып чыдар-дыр?

         Шын-дыр, дакпырлаан үжүктер бар, ынчангаш бөгүн «Сөс иштинге дакпырлаан үжүктерни шын бижиири» деп тема өөренир бис.      Кыдырааштарыңар ажыткаш, ай,хүннү болгаш теманы бижип алыңар.

         Бо домактарда карартыр парлаан сөстерни кыдырааштарже бижип алыңар.  

Ада-чурттун, өссе-өссе, тыппайн, хараганныг, ыраккы

        Номуңарның 103 дугаар арнында дүрүмнү номчуптаалыңар. (башкының тайылбыры)

       Сула шимчээшкин.

       Быжыглаашкын. Мергежилге 259. Самбыраже үндүрер.

       Чурук-биле ажыл.   Дараазында сөстерни ажыглап тургаш, чурукка хамаарыштыр домактардан чогаадыңар. (аъттыг, ыттыг, сигенниг, чорупканнар)  

       Кошкак өөреникчилерни карточка-биле ажылдадыр.

       Шилилгелиг диктант.

Кырган-ачам шаандан тура Хову-Аксынга чурттап, ажылдап келген. Мен чайын кырган-ачам-биле кады кок-кат, кызыл-кат база инек-караа чыгган мен.  Ошку-Саар кырган-авам база Кара-кыс даай-авам мени мактааннар.

        Рефлексия. Бо хүнгү кичээлде шупту кичээнгейлиг бооп, эки ажылдадыңар. Кым бо кичээлде “5” демдек алдым деп бодап тур, холун көдүрер. Кым “4” алдым деп бодап тур, холун көдүрер. Кым “3” азы “2” алдым деп бодап тур, холун көдүрер.  (уругларга шилип алган демдектеринге хамаарыштыр тайылбырдан кылдырар, демдектерни салыр)

       Бажынга онаалга. Т, с, п, к деп үжүктерни  дакпырлап бижээн сөстер-биле домактар чогаадыр. Дүрүмнү доктаадыр.

           Мезилдейнин бир чамдык оору актарга каттышкаш, кызыл партизаннарга кырдырып каан.

      Ак-кок дээрде булуттар чалгаараан чуве дег, тап-билээ кожуп чоруп турганнар.

     Тура халыышкынны түрлүү-биле басса-даа, эргетеннер чоннун тура-соруун сып шыдавааннар.

План:

1. Мөөрей «Угаанче шаап халдаашкын».
2. Мөөрей “Сагынгырлар”
3. Мөөрей «Кичээнгейлиг көр».
4. Мөөрей “Таблица-биле ажыл”.
5. Мөөрей “Кичээнгейлиг тывыңарам”
6. Мөөрей “Бажыңга онаалга”.
7. Мөөрей “Ном-биле ажыл”
8. Түңнел.

Кичээлдиң темазы: С. Токаның “Демисел эгелээн” деп чогаалынга кичээл-мөөрей.

Сорулгазы:

1.Чогаалдың утказын өөреникчилерниң кайы хире билип алганын хынап, улам быжыглаар;

2.Чогаалда мөзү чок маадырларның үүлгедиглерин сойгалап билир кылдыр, а мөзүлүг маадырларның овур-хевирин дамчыштыр төлептиг мөзү-бүдүшке кижизидер;

3.Өөреникчилерниң угаан-медерелин сайзырадып, дыл-домаан байыдар;

Кичээлдиң кыйгырыы: “Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан”

Кичээлдиң чорудуу

-Уруглар, кандыг байырлал чоокшулап орар ийик? Ам удавас дыштанылга, ийиги улдуңнуң демдектерин үндүрер болгай. Эки демдектерлиг бооруңарга, силерниң ада-иелериңер дыка өөрүүр болгай. Бо кичээлде эки демдектерден ажылдап алырыңарны күзедим. Бөгүн өөренип эрткенивис С. Токаның “Араттың сөзү” деп тоожузундан үзүндүлерге хамаарыштыр кичээл-мөөрей эрттирер бис. Эгезинде “мөөрей” деп сөстүң утказын тайылбырлап, чугаалап көрүңерем. (өөреникчилер харыылаар)

“Мөөрей” дээрге спорттуң кайы-бир хевиринге азы кандыг-бир темага чижилгелиг маргылдааның бир хевири-дир. Чижээ: хөл-шыдыраазы, хүреш маргылдаазы. Оюннуң төнчүзүнде чаңгыс тиилекчи азы чаңгыс бөлүк артар. Ынчангаш силер ийи бөлүкке чарлып алгаш, бөлүк бүрүзү тус-тузунда бодунуң адын камгалап, билиин көргүзер. Бөлүктер баш бурунгаар белеткеп алганыңар-биле ат болгаш кыйгырыыңарны таныштырыптаалыңар. (боттарын таныштырар)

1-ги бөлүк –“Алдыртпастар”

Кыйгырыы: “Алды аргалыг, беш мегелиг”

2-ги бөлүк – “Чечен-мергеннер”

Кыйгырыы: “Чечен менде, чечек черде”

1-ги  мөөрей. “Угаанче шаап халдаашкын”

1) С. Тока деп кымыл?

2) С. Тока кажан, каяа төрүттүнгенил?

3) С. Токаның эң улуг хемчээлдиг, билдингир чогаалы.

4) Чогаалчының авазының ады.

5) Ол бичии турда, кым деп шолалап турганыл?

6) С. Токаның акылары, угбаларының аттары.

2-ги мөөрей “Сагынгырлар”.    -Бис шупту 2 бөлүк болуп алгаш, мөөрейлежир шээй бис, уруглар. Силерни эптиг-найыралдыг болуп, кичээлди эрттирерин күзеп, мындыг онаалга берейн. Бердинген найырал темазында  үлегер домактарны уламчыылаар силер.

1.Демниг сааскан теве тудуп чиир.

2. Эки кижээ эш хөй.

     Эки аътка ээ хөй.

3. Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар.

4. Чүс акшаның орнунга чүс эштиг бол.

3-кү мөөрей. “Кичээнгейлиг көр” (презентацияда чурукту көргеш, кайы эгениң адынга хамааржырыл, адын таблицаже киир бижиир)

4-кү мөөрей. “Таблица-биле ажыл”

5-ки мөөрей. “Кичээнгейлиг тывыңарам” (айтырыгларлыг саазыннарны бээр)

а)Кымның овур-хевири-дир, тывыңарам.

“ ... арны дээрге бырышкак болгаш маткалыг көк” (Даш-Чалаңның)

“... салы улуг болгаш брагадан өде берген чоруур, а арны көзүлбес. Чүгле карактары кылаңайнчып, чочагайзыг думчуу көстүр” (Чолдак-Степанның)

б)Кымның сөстери-дир, тывыңарам.

“  Кайда турарың ол боор, мелегей! Бодуңну көрүн сен. Мындыг бодуң маңаа канчап көстүп келгениң ол, ыядыр арны чок!” (Идам-Сүрүңнүң)

“Ийе, бистер сээң сооңда чорупкан бис, сен кайыын көстүп келдиң?” (Вераның)

6. Мөөрей “Бажыңга онаалга” Бөлүк бүрүзүнден бир өөреникчи баш удур бердиген темаларга дыңнадыг белеткеп алыр.

“Тываларның орус чон-биле харылзаазы”

“Чоннуң аас-кежии дээш”

7. Таблицага эге бүрүзүнүң кыска утказын чаңгыс домак-биле бижиир.

8. Ном-биле ажыл. “Экизин аа!” деп эгеде Каа-Хемниң бойдузун чогаалчы дылдың кандыг уран-чечен аргалары-биле илереткенил? (деңнелге, диригжидилге тывар).

“...Күскү чаашкын чап-чаа-ла төге каапкаш, аязы берген. Хүннүң күскү херелдеринге чылыткан чер чуга туман кеттинипкен. Сырый туманнар аразында дагларның кожагарларын көөрүмге, Тере-Хөлдүң ортузунда ортулукка дөмейлежир болду. Бо кежээ мээң бо төрээн Мергеним, ооң эриктери меңээ чүгле анаа эргим эвес, харын-даа, тоолда чүве дег, онза кайгамчык чараш турган. Кускү кежээниң бойдузун магадап, тайганың чаагай чыдын хөрээм долдур тынып, куштарның янзы-бүрү мыжыраашкыннарын дыңнап элээн үр турдум. Мен бо черни мурнунда-даа көрүп, ооң үннерин дыңнап чораан мен, ынчалза-даа бөгүн ону мен мырыңай бир өске янзылыг көрүп турдум...”

Түңнел.

-Бөгүн кайы чогаалчының, кандыг чогаалын сайгарып көрдүвүс?

-Ол чогаалдың онзагайы чүдел?

-Кол маадыры кымыл?

-Кичээливистиң кыйгызы чүү ийик?

-Силер бодаарыңарга, ол өөренген темавыска дүгжүр-дүр бе? Чүге?

Уругларның харыыларын түңнеп, С. Токаның каяа ажылдап чораанын, Тываның хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузун демдеглеп, аңаа тураскааткан тураскаалдар кайда барын башкы түңнээр.

Бажыңга онаалга. Чогаалда кирген черлер аттарын ушта бижиир. Кичээлде эки ажылдаан бөлүктерни демдеглеп, демдектерни салыр.