Рабочие программы

№  Э/д

 Бӧлӱктердин аттары/темалар

 Ӱренчиктердиҥ бÿдÿретен ижи

1.

Кире  сöс.   Тил, онын учуры. «Арчыны jытанган алтай тилим»

 Тил  керегинде текши jетирÿлер.      Алтай  тил - алтай албатынын   тӧрӧл тили, Алтай Республиканын эл-тергеелик тили. Алтай тил эмдиги телекейде.  Алтай  тил - алтай кееркедим  литературанын тили, онын  кееркедим эп-аргалары.. Оныҥ јӱрӱмдеги учуры.  

2.

Ўренгенин катап  кöрöри  

Эрмек. Тöс лö эчени члендер. Сöстин учурлу бöлÿктери. Колболу сöстöр. Сöстин кожулталарынын чын бичилери. Куучын-эрмектин бöлÿктери.

3

Текст ле эрмек-куучын, олордын  бÿдÿмдери,

1.Эрмек-куучын,  эрмектежип  куучындажары.   Эрмек-куучыннын айалгазы, бÿдÿмдери ле мары. Оос ло бичилген эрмек куучын.  

2. Текст.   Текст керегинде ондомол. Тексттин бÿдÿмдери, темазы, шÿÿлтези, тöс учуры. Текстин бажалыгы, тöс учурлу сöстöри. Эрмек-куучыннын функциональный бÿдÿмдери.  jурамал, jетирÿ, шÿÿген учурлу. Тексттин турар бÿдÿми.    

4

Синтаксис ле пунктуация

Синтаксис –тил билимнин  бöлÿги. Сöс, сöсколбу ла эрмектин башказы.  Сöсколбу - синтаксистин  единицазы.  Сöсколбунын тöс лö камаанду сöстöри. Эрмек -синтаксистин тöс единицазы. Эрмек, онын бÿдÿмдери ле учурлары. Эрмектин учында турар темдектер. Эрмектин тöс члендери. Баштаачы, онын айдылары. Эрмектин тöзöгöзин бÿдÿрери. Баштаачы ла айдылаачынын ортозында тире тургузары. Эрмекте сöстöрдин турар аайы. Эрмектин эчени члендери: jартаачы, толтыраачы, айалгалар, Тегин эрмек.  Кениткен ле кенитпеген эрмектер. Толо ло толо эмес эрмектер. Укташ члендÿ эрмектер, токтой тÿжер темдектери. Бириктиреечи сöс. Кычыру  сöстÿ эрмектер. Чике куучын - эрмек. Полилог, монолог,  диалог ло реплика.

5

Фонетика, графика, орфоэпия, орфография.  

  Фонетика – тил билимнин единицазы. Эрмек- куучыннын  табыштарынын учуры.  Ўндÿ ле туйук табыштар, олордын бỹдери ле  бöлинери. Ўндÿ табыштар ÿйе бÿдÿрери. Куучын-эрмектин табыштары ла таныктары, танмалык. Кыска ла узун   ỹндỹлер. Ўндÿлердин анылу ээжилери(сингармонизм, …). Транскрипция. Орфоэпия – лингвистиканын бöлÿги. Орфоэпиянын  сöзлиги.     Ўйе ле согулта  керегинде билери. Графика – лингвистиканын бöлÿги. Табыш ла танык. Алтай тилдин графиказы. Танмалык.

6

Лексика ла фразеология.  

Лексика –тил билимнин  бöлÿги. Алтай тилдин лексиказы: су-алтай ла öскö тилден кирген сöстöр. Сöстин лексический учуры. Сöстöрдин чике ле кöчÿре, кöп лö jаныс учурлары. Синоним, антоним, омонимдер, омоформа.Текши тузаланар ла анылу  сöстöр. Бузулбас сöсколбулар керегинде jетирÿ. Фразеологизмдердин учуры. Эски ле jаны сöстöр. Алтай сöзликтер: диалект, морфем, орфография, топонимика ла о.ö. ,  олорло тузаланары.

7

Сöстин бÿдÿми ле бÿдери.

Морфемика  – тил билимнин  бöлÿги. Морфема  –  сöстин эн кичинек учурлу бöлÿги. Морфеманын бÿдÿмдери: тазыл-морфема, кожулта-морфемалар. Сöс бỹдỹрер,  сöс кубултар, кеп бỹдỹрер кожулталар. Тöзöгö. Кожулталардын чын бичилери. Алтай тилде jаны сöстöр бỹдер эп-аргалар. Кыскартылган колболу сöстöр. Сöстин морфемный бÿдÿмин шиндеери.

8

Jыл туркунына ÿренгенин катап кöрöри.

Тил керегинде  билимдер. Фонетика ла графика. Синтаксис ле пунктуация. Лексика ла фразеология. Сöстин бÿдÿми ле бÿдери.

9

Тил темиктирери

Изложение, сочинение, чӱмдеер иштер, ойындар…

№  Э/д

Бӧлӱктердин аттары /темалар

Ӱренчиктердиҥ бÿдÿретен ижи

1.

Кире сöс.    Тöрöл тилис керегинде

 Тил  керегинде текши jетирÿлер.      Алтай  тил - алтай албатынын   тӧрӧл тили, Алтай Республиканын эл-тергеелик тили. Алтай тил эмдиги телекейде.  Алтай  тил - алтай кееркедим  литературанын тили, онын  кееркедим эп-аргалары.. Оныҥ јӱрӱмдеги учуры.  

2.

Ўренгенин катап  кöрöри  

Куучын-эрмектин табыштарынын учуры.  Ўндÿ ле туйук табыштар. Куучын-эрмектин табыштары ла таныктары, танмалык. Ўндÿ табыштардын бöлинери.         Сöстин учурлу бöлÿктери. Колболу сӧстӧр. Сӧстин лексический учуры.   Сӧсколбу ла эрмек. Эрмектин члендери. Укташ члендӱ эрмектер, олорды бӧлиир темдектер.

3

Эрмек-куучын.

Эрмек-куучын,  эрмектежип  куучындажары.   Эрмек-куучыннын айалгазы, бÿдÿмдери ле марлары.  Текстте эрмектердин колбожор эп-аргазы. Текст, онын темазы ла тӧс шӱӱлтези.    

4

Морфология ла орфография.Куучын-эрмектин бöлÿктери

     Куучын-эрмектин болуктери, олордын болинер ээжизи.

Алдынан учурлу ла болушчы учурлу куучын-эрмектин болуктери керегинде билери.

5

Алдынан учурлу куучын-эрмектин бӧлӱктери.

Адалгыш

         Адалгыш - куучын-эрмектин бöлÿги. Тынду ла тыны jок не-немени темдектеген адалгыштар. Ат адаган  öс лö  текши адалгыштар. Адалгыштын эрмектеги учуры. Кычыру сöс болуп турар адалгыш. Адалгыштын  грамматикалык   учуры: тоозы, кубулткыжы, јузуннин  мензинер кебери. Адалгыштын   кубулткыштарла  кубулары ла онын кожулталарынын чын бичилери. Орус тилден кирген   адалгыштар   кубулткыштарла  кубулары, олордан чын бичилери. Мензинер адалгыштар.   Адалгыштарга jÿзÿнле кубулары. Орус тилден кирген дь, рь, ль, ла сс, ст, сть туйуктарга токтогон адалгыштарга jÿзÿннин кожулталары кожулар ээжи.   Адалгыштын  будер эп-аргалары.

6

Jарталгыш

Jарталгыш- куучын-эрмектин бöлÿги. Не-неменин  темдегин, öнин, бÿдÿмин, чындыйын ла неден эдилгенин, неле  колбулу болгонын  кöргÿзер  јарталгыштар. Не-неменин  темдегинин  бийик кемин коргузер,тундештиру учурлу јарталгыштар.  Алтай тилде  јарталгыш адалгышты јартап, кубулбай турары. Адалгышка кöчкöн јарталгыштын кубулары. Эрмекте кезик сöстöр адалгыш та, јарталгыш та, кубулбас та болоры.    Jарталгыштын будери ле чын бичилери. Орус тилден кирген јарталгыштарды чын бичиири.  Jарталгыштын  морфологиялык  ылгажы.

7

Тооломо

Тооломо-куучын-эрмектин бöлÿги. Тегин, колболу ла бириккен тооломолор, олордын чын бичилери.Тооломонын  грамматикалык темдектери. Тооломонын учурлары: турган тоо, ээчий  тоо, ооктолгон тоо, бириктире айдылган тооломолор, олордын кубулары.  

8

Солума  

Солума-куучын-эрмектин бöлÿги.Солума учурыла башка-башка бÿдÿмдÿ болоры. Jузуннин, Jартаачы ла коргузер, суракту  ла  сурак јок , jарты јок  ло  токтодулу  солумалар. Олорды ылгаштырары  ла чын бичиири. Солумалардын кубулткыштарла   кубулары,  чын бичилери.

9

 Ÿренгенин  катап кöрöри.

Тил керегинде  билимдер. Фонетика ла графика. Синтаксис ле пунктуация. Лексика ла фразеология. Сöстин бÿдÿми  ле бÿдери.

Куучын-эрмектин  бöлÿктери.

10

Тил темикти-рери

Изложение, сочинение, чӱмдеер иштер…

№

Бӧлӱктердин аттары/темалар

Ӱренчиктердиҥ бÿдÿретен ижи

1

Кире сöс.   Алтай тилдин öзÿми.

 Тил  керегинде текшиjетирÿлер.      Алтай  тил - алтай албатынын   тӧрӧл тили, Алтай Республиканын эл-тергеелик тили. Алтай тил эмдиги телекейде.  Алтай  тил - алтай кееркедим  литературанын тили, онын  кееркедим эп-аргалары.. Оныҥ јӱрӱмдеги учуры.  

2.

Ўренгенин катап  кöрöри  

Тилдин билимдери. Фонетика, синтаксис. Лексика. Сöстин  бÿдÿми ле бÿдери.

3

  Куучын-эрмектин марлары.

1.Эрмек-куучын,  эрмектежип  куучындажары.   Эрмек-куучыннын айалгазы, бÿдÿмдери ле мары. Оос ло бичилген эрмек-куучын. Билим мар.Ĵар-куучыннын мары.Кееркедим мар. Окылу мар.  Текстте эрмектердин колбожор эп-аргазы.

4

Морфология ла орфография. Кубулбас.  

Кубулбас - куучын-эрмектин бöлÿги.   Кубулбас учурыла башка-башка бÿдÿмдÿ болоры. Эдилгенин аайын, öйин, jерин, шылтагын, амадузын, кемин кöргÿзери. Колболу  ла тегин, бийик кемин кöргÿзер кубулбастардын будери ле бичилери.  

5

Глагол  

 Глагол - куучын-эрмектин бöлÿги.  Тегин ле колболу  глаголдор. Колболу  глагол бÿдер кожулталар, олордын  чын бичилери. Глаголдын бÿдери. Глаголдон глаголдор (залогтор) бÿдери: jандыра, алдырар, öмö, алтан, такып эткенин кӧргӱзер. Токтодулу глаголдор.  Глаголдын кеберлери. Öйлÿ кеберлÿ глагол. Глаголдын öйлöри.   Глаголдын тоозы ла jÿзÿндери. Кожулталарынын чын бичилери. Молjу, jöпсинер, амаду, jакылта  кеберлÿ глаголдор.  

6

Эренис

Эренис – глаголдын анылу кебери. Эренистин бÿдери ле чын бичилери. Jайылган эренис. Эренистер адалгышка ла jарталгышка кöчöри.  Кожулталарынын чын бичилери.

7

Ылганаачы

Ылганаачы – глаголдын анылу кебери. . Ылганаачылардын бÿдери ле чын бичилери.  Колболу глаголдын тöс глаголы ылганаачыла айдылары лы чын бичилери.  Анылу кожулталардын болужыла башка-башка учурлу ылганаачылар бÿдери.  Jайылган ылганаачы. Эрмекте jайылган ылганаачыны ла тегин ылганаачыны запятойло бöлиир ээжилер.

8

Куучын- эрмектин  болушчы бöлÿктери.  Уланты

Болушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿктери. Уланты – болушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿги, олордын учуры.Улантылардын бÿткен бÿдÿми ле чын бичилери.Башка-башка кубулткышта турган адалгышла, тооломоло, солумала кожо айдылар улантыларла чике тузаланары.

9

Колбоочы

Колбоочы –болушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿги. Табышканду ла камаанду колбоочылар, олордын учуры. Колбоочыны кожо айдылып турган сöстöрдöн башка бичиири. Тегин ле колболу эрмектерде турар колбоочылар. Колбоочылардын текст бÿдÿрер учуры. Колбоочылу эрмекте запятой турар ла турбас учуралдарды билери.

10

Бöлÿгеш

Бöлÿгеш – болушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿги. Бöлÿгештердин учуры: суракту, тыныдар, токтодулу, тÿндештирер. Бöлÿгештерди чын бичиири.Алдынан учурлу куучын-эрмектин бöлÿктери болушчы куучын-эрмектин бöлÿгине кöчöри.

11

Модаль сöстöр  

  Модаль сöстöр керегинде ϳетирӱ.

12

Кыйгылулар,ӧткöништер

    Кыйгылулар – анылу учурлу куучын-эрмектин бöлÿги. Jÿзÿн-jÿÿр сезимдерди кöргÿзер кыйгылулар. Кижинини, тындулардын ÿнин ле ар-бÿткеннин табыштарын кöргÿзер (öткöнöр) кыйгылулар. Кыйгылуларды анылаар темдектер. Алдынан учурлу сöстöргö кöчöр кыйгылулар.Ӧткöништер, олордын бичилери.

13

 Ÿренгенин  катап кöрöри.

Тил керегинде  билимдер. Фонетика ла графика. Синтаксис ле пунктуация. Лексика ла фразеология. Сöстин бÿдÿми  ле бÿдери.

Куучын-эрмектин  бöлÿктери.

14

Тил темиктирери

Изложение, сочинение, чӱмдеер иштер…

№

Э/д

Бӧлӱктердин аттары /темалар

Ӱренчиктердиҥ бÿдÿретен ижи

1.

Кире сöс.

Алтай тил.

 Тил  керегинде текши jетирÿлер.      Алтай  тил - алтай албатынын   тӧрӧл тили, Алтай Республиканын эл-тергеелик тили. Алтай тил эмдиги телекейде. Алтай кееркедим  литературанын тили, онын  кееркедим эп-аргалары. Оныҥ

јӱрӱмдеги учуры.  Алтай литературный тил. Алтай биле тилдер. Тÿрк тилдер, олордын  классификациязы.

2.

Ўренгенин катап  кöрöри  

 Фонетика ла графиканы катап кöрöри. Сöстин бÿдÿми ле бÿдери. Лексика ла фразеологияны катап кöрöри. Куучын-эрмектин бöлÿктери

3

 Эрмек-куучыннын культуразытекст. Билим мар.

1.Эрмек-куучын,  эрмектежип  куучындажары.   Эрмек-куучыннын айалгазы, бÿдÿмдери ле мары. Текст, онын структура бÿдÿми. Текстти кубултып иштеери. Тезистер, конспект, реферат, аннотация.

 Текстте эрмектердин колбожор эп-аргазы. Билим мардын жанрлары.

4

 Синтаксис ле пунктуация. Сöсколбу

Синтаксис, пунктуация, сöсколбу керегинде jетирÿ. Сöсколбулардын тöс кебер бÿдÿмдери. Бöлинбес сöсколбулар. Камаанду ла табышканду колбулар. Камаанду   колбулардын эп-аргалары: jöпсингени, башкарганы, кожулганы, башкарышканы (изафет).

5

Эрмек. Сöс- эрмектер.

Эрмек керегинде jетирÿ.  Эрмектин тöс темдеги. Айдылар амадузыла бöлинер  бÿдÿмдери ле токтой тÿжер темдектери. Учур согулта. Эрмекте сöстöрдин турар аайы. Толо ло толо эмес эрмектер керегинде jетирÿ.  Сöс эрмектер.

6

Эки  тöс члендÿ эрмектер. Эрмектин тöс члендери.

Эрмектин грамматический тöзöгöзи. Баштаачы, айдылаачы олордын айдылары. Тегин ле колболу глагол - айдылаачылар болушчы глаголдордын лексический учуры. Адылу  колболу  айдылаачы. Баштаачы ла айдылаачынын ортозында тире тургузары.  

7

 Эрмектин эчени члендери

Эрмектин эчени члендери.Толтыраачы, онын айдылары.  Jартаачы, онын айдылары.Jöмöлтö. Айалгалар, олордын бÿдÿмдери,  айдылары.

8

Бир тöс члендÿ эрмектер.  

   Бир тöс члендÿ эрмектердин бÿдÿмдери: ϳарт јÿзÿндÿ, текши јÿзÿндÿ, ϳарты јок јÿзÿндÿ, ϳÿзÿни јок, адалганду. Бир тöс  члендÿ  эрмектер кениткен ле кенитпеген болоры..

9

Эрмектин jайылган ла jайылбаган члендери.

Эрмектин јайылган члендери. Јайылган ла јайылбаган эренистер,  jайылган ла jайылбаган ылганаачылар.

10

Уурладылган эрмектер. Укташ члендÿ эрмектер.

Уурладылган эрмектер,укташ члендÿ эрмектер керегинде jетирÿ. Укташ члендер ÿннин ле табышканду колбоочылардын болужыла биригери. Канча-канча бöлÿк укташ члендер бар эрмек. Укташ члендÿ эрмектерде запятойдын турар ла турбас учуралдары. Укташ члендерди бириктирер сöстöр. Бириктирер сöстÿ укташ члендерде турар темдектер.

11

Аныланган члендÿ эрмектер.  

Аныланары керегинде јетирÿ. Jартаачылардын, jöмöлтöлöрдин, толтыраачылардын,айалгалардын аныланары; чокымдап айткан сöстöр. Аныланган ла чокымдап айткан сöстÿ эрмектин токтой тÿжер темдектери.

12

Кычыру сöстÿ  ле кириш сöстÿ эрмектер.  

 Кычыру сöс керегинде јетирÿ.Кенитпеген ле кениткен кычыру сöстöр, олордын токтой тÿжер темдектери. Кириш сöстöр, сöсколбулар, эрмектер, олордын токтой тÿжер темдектери. Кыйгылулар бар эрмектер, олордын токтой тÿжер темдектери.  

13

 Ÿренгенин  катап кöрöри.

Тил керегинде  билимдер. Фонетика ла графика. Синтаксис ле пунктуация. Лексика ла фразеология. Сöстин бÿдÿми  ле бÿдери.  Куучын-эрмектин  бöлÿктери.

14

Тил темиктирери

Изложение, сочинение, чӱмдеер иштер…

№  Э/д

Бӧлӱктердин аттары /темалар

Ӱренчиктердиҥ бÿдÿретен ижи

1.

Кире сöс.

Алтай тил.

Тил ле культура.

 Тил  керегинде текши jетирÿлер. Алтай тилис керегинде. Тил ле культура.Алтай  литературный тил. Јарчаалдар, тегин эрмек-куучын ла жаргондор.

2.

Ўренгенин катап  кöрöри  

Тегин эрмек, онын ылгажы.

3

 Куучын-эрмектин марлары.

Эрмек-куучын,  эрмектежип  куучындажары.   Эрмек-куучыннын айалгазы, бÿдÿмдери ле мары. Текст, онын структура бÿдÿми.   Текстте эрмектердин колбожор эп-аргазы.Билим мардын жанрлары.

4

 Синтаксис, пунктуация.

Колболу эрмек.  

Синтаксис, пунктуация.  Колболу эрмек, онын колболыжар эп-аргалары ла бӱдӱмдери.  

5

Табышканду колболу эрмектер.  

Табышканду колболу эрмектер. Табышканду колболу эрмектердин ылгажы.

6

Камаанду колболу эрмектер .

Камаанду колболу эрмектер.Кош ло тӧс эрмектер. Кош бӧлӱктердин турар  ϳери. Кош ло тӧс эрмектер, олордын колбожор эп- аргалары. Токтой тӱжер темдектер. Кош  бӧлӱк, олордын бӱдӱмдери: толтыраачы, ϳартаачы. Айалга кош  бӧлӱктер, олордын бӱдӱмдери: Ӧйин кӧргӱзер, айалгазын кӧргӱзер,  ϳӧпсинер, амадузын  кӧргӱзер,  шылтагын кӧргӱзер ле шылтуун кӧргӱзер кош  бӧлӱктер. Бир  канча кош бӧлӱктӱ камаанду колболу эрмек.Эрмектер  бӱдӱмиле  синтетический  ле аналитико – синтетический болоры. Кош  бӧлӱктер укташ  ла  укташ эмес  болоры.

7

Колбоочызы  ϳок колболу эрмектер.

Колбоочызы  ϳок колболу эрмектер., олордын учуры.  Колбоочызы  ϳок колболу эрмектерде токтой тужер темдектерден (  , ;- : )  тургузылары . Бӧлӱктер  бой-бойлорыла  башка-башка  шӱӱлтелер  аайынча  колбожоры. Бӧлӱктерде айдылган айалгалар бир ӧйдӧ болоры,  ээчий-деечий  ӧдӧри, бир айалга бирӱзин jартаары  ла  толтырары.    

8

Колболу синтаксический  биригӱ.

Уурладылган колболу эрмектер.   Колболу синтаксический  биригӱ. Уурладылган  колболу  эрмектер  ле  олордын  бӧлӱктери  ортодо  башка – башка  колбулар  турары

9

Ӧскӧ кижинин эрмек-куучынын кӧргӱзер эп-арга.  

 Ӧскӧ кижинин эрмек-куучынын кӧргӱзер эп-арга.Чике ле кубулталу  эрмек-куучын. Јарымдай ла орток  эрмек-куучын. Цитата.

10

Ÿренгенин  катап кöрöри.

Тил керегинде  билимдер.  Колболу  эрмек, онын  ылгажы. Синтаксис ле пунктуация.  

11

Тил темиктирери    

Изложение, сочинение, чӱмдеер иштер…

№  

Бӧлӱк-тер  

Оҥдайы

1.

Кире сöс.

 Кижинин jÿрÿминде ле салымында   литературанын ла фольклордын  учуры. Кееркедим сöстин учуры

2.

  Калыктын чÿмдÿ сöзи.

Алтай албатынын оос чÿмделгези.Табышкак,онын тематиказы, кееркедим бÿдÿми, эп-аргалары. Кеп сöстöр. (учуры, анылу темдектери, бÿткен бÿдÿми, кееркедим  эп-аргалары. Чöрчöктöр керегинде. «Алтын-Кажык» -куулгазынду чöрчöк.(А.Г.Калкин) Jакшы ла jаман дегени чöрчöктин jолдыктарында. Эпитет. «Сынару»-албатынын чöрчöги. Сынару ла jенелери. Тöс геройлордын кылыгын шиндеери.М.Бедушев  «Сынару». Пьесанын ла чöрчöктин сюжеди. Драманын  эп-аргалары. Геройлордын сÿр-кеберлери. Кай чöрчöктöр. Н. У.Улагашев «Ӧскÿс-Уул», онын геройлоры. Ак ла кара сагыш .Кай чöрчöктö калыктын кÿÿн-санаазы, амадузы кöргÿзилгени. Гипербола. Калыктын кокыр ÿлгери. «Салкын jалкуга мактанганы».

3

Тÿрк литература

Jебрен тÿрк литература.VI-VIII чактарда ташта бичилген чÿмдемелдер болгон деп jетирÿ. Таш бичимелдер керегинде.  Кичÿ ле Јаан бичик.

4

Ал-тай лите-рату-радан

М. В. Чевалков «Сыгырган ла jалку Бака». Басня. Баснянын учуры,  тöс шÿÿлтези. М.В.Чевалков-кöчÿреечи.  Г. И. Ч-Гуркин-jурукчы ла чÿмдеечи. «Кара - кöл» - куучын  кептÿ ÿлгер.М.В.Мундус-Эдоков «Элик», «Ан öйи». Кыска куучындардын jурамал кееркедими. Jурамал лирика. П.А.Чагат-Строев «Кÿÿктин ÿни». Ўлгердеги сÿр-кеберлер. П. В.Кучияктын jÿрÿминен.«Адыjок». Алтай албатынын озогы jадын-jÿрÿмин автордын чындык jураганы. Тöс геройдын ар-бÿткенди, ан-куштарды сÿÿгени. Куучындаганы, jартап бичигени ле диалог повестьте. Автобиография. Ч.И.Енчинов. А.Ф.Саруева «Серÿÿн аралда» И.В.Шодоев « Ирбизек». Чÿмдемелдин сюжединде калыктын кеп-куучындары. Ирбизектин  сÿр-кебери.Литературалык алып. К.Ч. Тöлöсов  «Таныбаган». Куучында Ада-Тöрöл учун Улу jуу öйиндеги  

jадын-jÿрÿмди кöргÿскени. Уулчактын   ижемjизи, амадулары. А.О.Адаров «Кичинек jурукчы».Ÿлгердин учуры. Бойыкычырары: Л.В.Кокышев «Уулчак», «Алтай тилиме». Ÿлгердин учуры, тöс шÿÿлтези, кееркедими. П.Т.Самык «Тöрöлиме jанар». Тöрöли ле калыгы бирлик.Э.М.Палкин «Сары киштейт». Ш.П.Шатинов  «Эрjине». Ада-Тöрöл учун Улу jуу öйинде  балдардын jÿрÿмин  кöргÿскени. Повестьте геройлордын  сÿр-кеберлери. Уур-кÿчтерди турумкай öткöни. Б.Бедюров «Эр-Адучак баатыр». Н.Б.Бельчекова  «От ло карганак».  Jандаган  jандарды ÿйеден ÿйеге улалтары. А.Я.Ередеев «Кÿлÿмjи». Литературалык чöрчöк. Чÿмдемелдин темазы, сюжеди, ÿредÿ учуры. К.Ч.Тöлöсов «Тамчы». Балдар  öлöн ижинде.  Эбире телекейдин jаражын ачканы. Кайкал ла сÿÿнчинин терени.  Ар-бÿткеннин  jурамалы.П.Самык «Менин наjыларым». Кижи ле телекейдин колбузы А.Я.Ередеев «Энезинин jайлузында».  Эркеш ле Мергеннин иштенкейи.  Эненин учуры куучында. J.Б. Каинчин «Кызычак ла кураанак». Кызычактын малзак кÿÿн – табы. Баланын телекейи автордын бичигениле.

5

Öскö   калыктар  литературазы

  И.А.Крылов «Куу, Чортон ло Рак».  Б.Брех «Кышкы куучын». Куштарды кышкыда кичеери.Ч.Т.Айтматов «Солдаттын уулы». Сакылтанын терени ле бÿдÿмjинин ийдези. С.Сахавет. «Бозого ажыра телекей». Энези ле  уулчактын колбузы. Лу Синь. «Чаазыннан эткен jылан». Текшикижилик сурактарга баштанганы.

6

Кычырыш-тын кеминкöрöри

Кычырыштын кемин кöрöри.

7

Ÿренгенин катап кöрöри.

Литературалык теория.  Ÿренген чӱмдемелдер.

8

Тил темик-тирери

--

Сочинение, чӱмдеер иштер…

№  

Бӧлӱ-ктер  

 Ондайы

1.

Кире

сöс.

Литература  јÿрÿмди сÿр-кебер  ажыра  кöргÿзет

2.

  Калыктын чÿмдÿ сöзи.

Оос  фольклор. Алкыш сӧс. Алкыштардын учуры. Ар- бӱткенди,  агаш-ташту Алтайды  алкаган сӧстӧр. Сооjын, онын бÿдÿмдери. «Jердин бÿткени». Сооjындардын учуры. «Бортык тынду кижи», «Мечин» Кеп куучын, онын бöлÿктери, кееркедим эп-аргалары. Кеп-куучыннын тематиказы ла бÿдÿми. «Каспа»,  «Тодоштор, «Иркиттер».  Легенда куучындар. «Алмыс эмегенге айылдаганы». Кай чӧрчӧк. «Кöгÿтей». Jокту Кöгÿтей ле Кумдус-Уул. Геройлордын  кылык-јаны. Кускун-Кара баатыр, онын jол-jоругы. Кай чöрчöктö  јоктулар ла байлар ортодо тартыжу.

3

    тÿрк лите-

           ратура

Jебрен тÿрк литература.Билге -Каганнын jуучыл  jолы  керегинде сӧс. А.Тыбыкова «Тÿрк энчилик бичик-биликтин

јажыдын тапканы.»

4

Алтай литературадан…

М.В.Чевалков. «Чöбöлкöптин jÿрÿми». Автобиографиялык чÿмдемел. Чындык керектер кöргÿзилгени. Г.И.Чорос-Гуркин «Алтай ла Кадын». Jурукчы ла бичиичи. Романтизм. Г.И.Гуркиннин амадулары. Ар-бÿткеннин јурамалы (пейзаж). XX чактын 20-30 jылдарында алтай литературанын öзÿми. М.В.Мундус – Эдоков. «Jайгы энир». «Каракуланын jаргызы» Баснянын  учуры. П.В.Кучияк. «Ўч кыс». Драма. Пьесада тöс конфликт. Jакшы ла jаман пьесанын сюжединде.С.С.Суразаков. «Кайчы» Канакуштын сÿр-кебери.И.В.Шодоев «Баштапкы алтамдар».«Межелик» «Коркышту jыл».Jуу баланын кöзиле. Гражданский  jуу öйи чÿмдемелде.  И.Кочеев «Митяш» Балдардын сууга туйуктанганы. Анылу айалгада кажы ла геройдын кылык-jаны. Наjылык, килемjи, болуш деп ондомолдордын учуры. Повестьтин тöс учуры, композициязы, тили.   А.Ф.Саруева «Туулар  чечектеринин  кожоны». Алтайын мактап кожондогоны.Лирикалык геройдын сезими. А.О.Адаров «Кара  суу». Аржан суунын ийдези, кижи ле ар - бÿткен. Э.М.Палкин. «Алтай». Лирический геройдын ар-бÿткенле оморкогоны. Л.В.Кокышев. «Туулардан  келген  балдар». Уулчактардын ÿредÿзи. Повестьтин  тöс  шÿÿлтези

Jуунын кату  öйи.   Б.У.Укачин. «Ак уй мӧӧрӧйт».  Jуунын jылдарын эске алганы. Эненин кебери. Автордын тузаланган эп-аргалары. А.Я.Ередеев. «Солоны». Пейзаж, онын учуры. В.Т.Самыков. «Таадаларыска  кереес  сӧс».  Кижи бойынын угы керегинде, калыгынын тÿÿкизин билери.  К.Ч.Тӧлӧсӧв   «Эненин  кару  балдары». Ар-бÿткеннин кеен jаражы ла байлыгы. Куучыннын кееркедим эп-аргаларынын учуры. С.К.Манитов «Элик». Кижи ле ар- бÿткен. Н.Бельчекова «Тайгыл» Ийттин сÿр-кебери. Ийт ле онын ээзи. Б.Я.Бедюров. «Мындый кейди мен». Поэттин ÿлгерлежинин анылузы.  Б.К.Суркашев. «Эненин эрке  сӧстӧри».  Лирикалык геройдын санаалары, сезимдери. Энезин тооп каруузыганы. J. Б.Каинчин «Ай эски  тӱн». Момыйдын сÿр-кебери. Кижи бойынын бурузын алынганы. К.Ч.Толосов «Бистин jурт jиит кижинин козиле». Jуунын кийнинде  улустын jадын-jÿрÿми. А.М.Самунов «Тилинди, балам, ундыба». Тилинин учуры. П.Т.Самык  «Адамнын колдоры». Тууjыда адазы ажыра иштин темазы ачылганы.

5

 Öскö   калыктарлитературазы

Ӧскӧ калыктардын литературазынан -2 час

М.Пришвин «Кардын алдында куштар». Анчынын  сÿр-кебери, санаалары. Ар-бÿткеннин айалгазы. Жамбын Дашдондог «Менин адам». Ўйелер колбузы деп тема ачылганы. Ўлгердин кееркедим эп-аргаларынын учуры.

6

Кычырыш-тын кеминкöрöри

Кычырыштын кемин кöрöри.

7

Ÿренгенин  кöрöри.

Литературалык теория.  Ÿренген чӱмдемелдер.

8

Тил темик-тирери

--

Сочинение, чӱмдеер иштер…

№  

Бӧлӱктер  

 Ондайы

1

  Кире

      сöс.

Кееркедим литературада   Кижинин сÿр-кебери кöргÿзилгени.Тӱӱкилик ле биографияла колбулу ϳетирӱлер.

2

 Калыктын чÿмдÿ

сöзи.

Кожон. Кожоннын курмелгези, кееркедер эп-аргалары, сур-кеберлери, учуры ла табылганы.

Теориядан: Параллелизм - кожоннын  анылу  темдеги.

Тӱӱкилик   кожон. «Кан-Алтай». Алтайдын  сӱр-кебери.  Кожондо тӱӱкилик айалга.

Кай чорчок. Ш.Шунеков «Алтын - Туујы»-кай чорчок. Кай чорчоктин тöс шÿÿлтези, кееркедими, унле анылап кычырары.

Гипербола - кай чорчоктин анылу  эп-аргаларынын бирузи.Антитеза.

3

    Тÿрк лите

ратура

Jебрен тÿрк литература. Тонйукук. Тонйукуктын јуучыл јолы.  Ташта бичилгени, анылап кычырганы. Кереес таштан кöчÿрилгени.

 А.О.Адаров «Тонйукуктын санаалары».

Алтай литера-турадан…

М.В.Чевалков «Кырачы была Анчы».Тууϳынын учуры.

М.В.Мундус-Эдоков. «Маргаан».Тууjынын фольклор тöзöлгöзи.Г.И.Чорос-Гуркин«Алтай » Алтайдын jаражын ла онту сыгыдын кееркедим сöстин болужыла jураганы. Куучын кеберлу улгер.П.А.Чагат-Строев «Ойгор-Баатыр». Тууjыда кай    чöрчöктин мары. Тууjыда тÿÿки керектер. Тууjынын тöс шÿÿлтези Автордын чечен тили, эптÿ ÿлгерлежи, корÿмjилу сур-кеберлери анылу болгоны. П.В.Кучияк  «Öскÿс-Уул» деп повестьте кижинин  ич-санаалаалары коргузилгени.Тос геройдын корум-шуултези оскони..Чÿмдемелдин композициязы, кееркедим эп-аргалары .J.Т.Бедюров  «Кату jуунын jерине»,  «Кунуккан нöкöрлöргö  кожоным». Улгерлерде Ада-Торол учун Улу jуунын айалгазын чын jураганы. Кунуккан кÿÿн-тапты jедимдÿ jетиргени. Автордын ÿлгерлежине аjару эдери. Ч.И.Енчинов  «Ай канатту шонкорым» Jуу öйинде чÿмделген ÿлгер. Нöкöрине учурлалган сос.Ÿлгерди албатынын кожоныла тÿндештирери. Ич-санааны  jедимдÿ jетиргени. Лирика деп ондомол. «Ай-Тана». Пьесада Ада-Тöрöл учун Улу jуу öйиндеги  jадын-jÿрÿмди кöргÿскени. И.В.Шодоев. «Качук» - автобиографиялык повесть. Ўй кижинин сÿр-кебери jуу öйинде. А.Ф.Саруева «Алтын-Кöлим» Лирикалык геройдын кÿÿн-санаалары. Ч.А.Чунижеков.«Мундузак» - повесть.

4

Мундузактын кылыгы, амадулары. Автобиографиялык тöзöлгö. С.С.Суразаков «Кöндöй мылтык». Озогы jÿрÿм кöргÿзилгени. Тонокчылар Алтайды jуулаганы, албатыны чаксыратканы. Ак санаалу калык jайымы учун тартышканы. Л.В.Кокышев «Дикарка» .Jайымды, jÿрÿмди  ле балдарын    сÿÿген    келиннин  баатырлык   сÿр-кебери.Куучыннын тöс-шÿÿлтези.  « Эски гардеробтын ичинде». Айландыра jадын-jÿрÿм кокыр ажыра берилет. «Культуразы јок немелер». Сатира. А.О.Адаров «Jарыткыш сöс». Сöстин ийдези.  «Сÿÿмjи меге кÿн берген».

Б.У.Укачин «Öлтÿрген болзом  тороны».Бичиичи бала тужын эзедет. Јуунын,  тÿрени ле торонын јылдары.Балдар бойынын тынын корып алганы. Олордын чыдамкайы, jалтанбазы, турумкайы.  « Тöрöлим». Бичиичинин бойыла болгон учуралдары  ла санаалары Алтай кижинин тöрöлиле бек тудуш болгоны.. «Тайганын јаны» Ар-бÿткенди корыыры, чындык  керектер ле автордын табынгыры. Кижинин  ар-бÿткенге салтары.

Ш.П.Шатинов «Алтай чöрчöк»,J.Б.Каинчин «Кайчы».  Куучыннын бичилген,тили, сюжеди. Шыраны  ла  тороны  јенген  ойгор  сöс. Кайчынын  јенил эмес  салымы ла кайдын  учуры. J.Маскина «Тöрöл симфония»  «Јайлуда»,  «Кулады», «Кÿски Алтайым» Э.М.Палкин «Аржан». Ар-бÿткен ле ан-куштарды чеберлеери. Калыктын jандаган jанын улалтары.  Аржан – алкыш-быйанду суу болгоны. А.Я.Ередеев  «Ажудагы балыктар». Литературалык  чöрчöктин тос шуултези. Ар- бÿткенди корыыры ла  чеберлеери. Бичиичинин тузаланган эп-аргалары. Литературалык  чöрчöк.    П.Т.Самык «Алтайдын  ла  кижиликтин уулы», Б.Я.Бедюров«Бис ончобыс -карындаш». Мадак, уйгаштыру. J. Маскина   «Тöрöл симфония», «Jайлуда», «Кÿски Алтайым» Jурамал куучындар.В.В.Бабрашев «База ла как куру келдим, эне». С.Сартакова «Тилим». Тилдин учуры.

С.К.Манитов «Jÿрÿмнин тыны».  Јейнектин сÿр-кебери. Jÿрÿмнин учуры.

5

Öскö   калыктарлитера-туразы

С.К.Тока  «Араттын сöзи» Тыва калыктын jÿрÿми бичиичинин  бойынын салымы ажыра ..  Алтай ла тыва калыктардын озогы jÿрÿми. М.Джалиль «Jайым ла бар болзо чы», «Кушкаш». Олjодогы поэттин  турумкайы.Ч.Т. Айтматов «Ак-кереп». Уулчактын чöрчöк кептÿ кöрÿмдери, ару санаалары ла иженчизи. Мÿÿстÿ эне-мыйгак. Чÿмдемелде фольклор тузаланары.  Чöрчöк, онын учуры. Уулчак, Момун таадазы ла Орозкул. Jÿрÿмдеги каршулу керектер. Чÿмдемелдин  курч сурактары ла идеязы.

А.Экзюпери «Кичÿ -бий».Философиялык чöрчöк.В.М.Шукшин  «Бöрÿлер».  Кижинин кылыгы куучыннын сюжединде.

6

Кычырыш-тын кеминкöрöри

Кычырыштын кемин кöрöри.

7

Ÿренгенин  кöрöри.

Литературалык теория.  Ÿренген чӱмдемелдер.

8

Тил темик-тирери

--

Сочинение, чӱмдеер иштер…

№  

Бӧлӱк-тер  

 Ондайы

1.

Кире сöс.

Литература- кееркемелдин бир  бÿдÿми. Кееркемел ле билим литературанын  башказы. Сÿр – кебердин учуры.

2.

  Ка-лык-тын чÿм-дÿ сöзи

Кай чöрчöк –  эпикалык чÿмдемел. Кай чöрчöктöрдин поэтический эп-аргалары Атту-чуулу алтай кайчылар.  А.Г.Калкин «Маадай-Кара». Эрте феодал колбулар тужындагы эпос. Маадай-Каранын jадын-jÿрÿми, jурты, эл-jоны. Баатырлар ла öштÿлердин сÿр-кеберлери. Маадай-Каранын jол-jоругы, ийде-кÿчи.  «Маадай-Каранын» тили,   анылу поэтический эп-аргалары, композициязы.  «Маадай-Кара"-героический эпос.            

Ал-тай ли-те-ра-ту-ра-дан

И.В.Шодоев. «Кызаланду јылдар» - тÿÿкилик роман. Алтай албатынын олјочыларла тартыжузы. Алтайын корыган баатырлар, олордын салымы, ат-нерези, тöрöлчи кÿÿни, амадузы. Jуу-чактын öйи, ар-бÿткен, албаты. Романда кызаланду öй. Тÿÿкилик роман деп ондомол.

С.С. Суразаков «Чанкыр энирде», Поэттин куулгазын санаалары. Алтайда чанкыр энирдин jуругы. Јурамал лириканын анылу темдектери ле автордын кÿÿн – табы. «Кышкы jолдо» Анылу айалгада jÿрек öкпööригени, кожон чÿмдегени. «Аргымак». Туујынын тöзöлгöзинде оос поэзия салынганы. Поэттин тузаланган эп-аргалары. Айдар - Тöрöлин сÿÿген уул.Туујынын тöс шÿÿлтези.

Л.В.Кокышев «Аргымак».  Ўлгерде алтайдын сÿр-кебери уйуктап jаткан баатырдый. Алтайыс ла албатыс бирлик. Аргымак ат – öйдин öдÿжин керелеген  сÿр-темдек. Поэттин кöрÿми, тузаланган эп-аргалары. «Тайгыл керегинде баллада». Баллада деп жанрдын анылу темдектери. «Тумантык Аркыт».

3

Драмада гражданский јуу öйи. Биледеги ондошпостор. Адазы ла уулы ортодо колбулар ÿзÿлгени - öйдин салтары. Драма деп ондомол. «Jерлик гладиолус».  Чечектин сÿр-кебери ажыра кижинин чыдалы, турумкайы, ийдези кöргÿзилгени. «Ундыбагар». Алтай ÿргÿлjик, эл-jоны улалар. Алтай тилдин  ле культуранын öзÿми. Поэттин кереес сöзинин учуры.

А.О. Адаров «Комыс». Алтай калыктын кÿÿлик ойноткызыла оморкогоны. Поэттин айлаткыш санаалары, амаду-кÿÿни. «Тонйукук». Туујыда јебрен öйлик кöргÿзилгени. Тонйукуктын  ал-санаалары. Калыктын салымы јуралганы. «Гуркиннин јуруктарын кöрÿп тура». Јарлу jурукчы, ойгорчы ла чÿмдеечиге учурлалган ÿлгер. Г.Кондаков «Онын јуруктарында туулар тынгылайт». Э.М.Палкин «Ээчий-деечий турадыс», «Койчы». Койчынын ижи. «Амыр јобош бу тÿнде».  «Амыр» Тууjыда лирикалык геройдын амадузы, санаалары, ада-энезиле колбузы, элиле бирлик болгоны. Б.У.Укачин «Эжерликтер ле экчеликтер». Олордын кееркедим учуры.  «Сок jаныс уулы» Эмилдин Эдискиновичтин сÿр-кебери. Куучыннын курч сурактары.

Ш.П.Шатинов «Jол,сакылта ла эне». Jол –эленчикке сагыштан чыкпас эзем. Ада-Тöрöл учун Улу jуунын jылыйтузы –эненин кöксинде. Сакылтанын терени ле учуры. Эненин чöкöбöзи, улу ижемjизи. «Мен таш  кезер». Јебрен корымдарды корыыры. Ода «История алдымда». Автордын амаду-санаалары. Жанрдын анылу темдектери. Келер öй керегинде шÿÿлтелер. Сÿр- темдек деген ондомол. Токтоду (пауза) – ÿлгердин эп-аргазы.

Б.К Суркашев «Пазырыктагы  баатырдын сÿнези». Лирикалык геройдын ал-санаалары, кижи бойын бурулап, jарт эмес сурактарды jартаганы. «Алтайда энир». Поэттин куулгазын телекейиле таныжары. Кöскö кöрÿнер jурук jуралганы.

К.Ельдепова «Пазырыкта сÿнелер». Алтайыстын корымдарын чеберлейли. Öткöнин чеберлеп, корулап jÿрери, келерлик öткöн öйдöн камаанду болгоны.

К.Ч.Тöлöсöв «Кайда ол јол?» Jуунын шыралу јылдары. Уулчактын сÿр-кебери. Чÿмдемелдин сюжеди ле композициязы. Jантык–Курт - јилбиркек  уулчак. «Кубал баскан от jанында санаалар».  

А.Я. Ередеев «Текийт öбöгöн». Каргандар ла јиит улус. Кижинин бу јÿрÿмдеги јери ле учуры.  

В.Т.Самыков «Тöрöл јеримнин јаражын ајыктап».  Поэттин кöрÿми: öткöн, келер, тургуза öйлöр керегинде санаалар. Алтайыла, јÿрÿмле оморкогоны.«Тöрöлим». Поэттин тöрöлчи кÿÿни.

J.Б.Каинчин «Кöзибисте Кöк-Кайа». Автордын сÿр-кеберлеринин учуры. Ар-бÿткен ле јиит ÿйе. Чÿмдемелдин кееркедим кеми, тили, тургузылган аайы. «Баш ла болзын». Кижи ле орчылан бирлик колбуда. Куучыннын анылу темдектери. Чÿмдемелдин  тили  деп ондомол. «Кöстöриме туулар  кöрÿнзин».  Мызыл ла онын тöрöлине jÿткиген бийик кÿÿни. Репрессиянын öйи алтай литературада.

Б.К.Бедюров «Себи бажынын јанары» Ўлгерде кижинин амадулары, öкпööригени, jаны jÿрÿмге ÿстÿккени.  Лирикалык геройдын  тöрöлчи кÿÿни. «Кезер таш» Öткöн чактарды эзеткени. Келер öйдин алдында кижи каруулу болгоны.

J. Маскина «Кöгöл мÿркÿт уйазы». Куучында кеп-куучыннын учуры. Кижинин угы-тöзи анылу сÿр-кебер ажыра берилгени. Кижи ле кижилик.

С.М.Сартакова «Таныжалы». Публицистикада  поэттин тургускан  курч сурактары. «Öскö тил- öскö салым». Лирикалык геройдын тöрöл тил керегинде шÿÿлтезинин учуры.

5

Öскö   калыктар  литературазы

И. Такубоку «Ÿлгерлер» Jопон поэттин ÿлгерлери алтай тилге кöчÿрилгени. Алтай ла jопон ÿлгерлешти тÿндештиргени.

А. Даржай «Коноочы». Коноочынын  учуры ла  јаандарыстын байлаган јандары.  Алтай ла тыва поэттердин кöрÿм-шÿÿлтелери. Калыгынын јандарын тоорына таскадары. «Бис ончобыс-карындаштар».

И. Гоголев «Айхал».  Алтай ла саха калыктардын эзендежи, наjылыгы, тÿней темдектери. Jаандарды тооры.

Акутагава Рюноскэ «Jöргöмöштин учугы». Канјут - ол кем? Кижинин бийик учуры. Алтай ла jопон  калыктын кöрÿминде  тÿней керектер.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

6

Кычырыш-тын кемикöрöри

Кычырыштын кемин кöрöри.

7

Ÿренгенин кöрöри.

Литературалык теория.  Ÿренген чӱмдемелдер.

8

Тил темик-тирери

--

Сочинение, чӱмдеер иштер…

№  

Бӧлӱктер  

 Ондайы

1

 Кире сöс.

Алтайлар - тӱрк  тилдӱjондордын  бирӱзи. Алтай XVIIIчакта  Кӱнгер  каандыктын  олjозында. Баштапкы  алтай  бичиктӧс  лӧ  алтай  тилдин  грамматиказы. Орус  ла  алтай  калыктын  наjылыгы. XXчактын  башталганында  алтай  калыктын  кӧрӱм – шӱӱлтези, jандаган jаны.

2

Калык-тын чÿмдÿ сöзи.

Фольклор- калыктын байлык энчизи.Оос поэзияны  jууганы  ла  шиндегени:jууп  ла  шиндеп  баштаганы (В.В.Радлов, В.И.Вербицкий, Г.Н.Потанин; Г.Токмашов И.Я.Никифоров, Г.И.Чорос-Гуркин; А.В.Анохин; П.В.Кучияк, А.Л.Коптелов, Н.А.Баскаков, Л.П.Потанин, Н.П.Дыренкова  ла  о.ö;  С.С.Суразаков, Т.С.Тюхтенев).Атту-чуулу  кайчылар, чöрчöкчилер  ле  кожончылар, олордын  салымы  ла  чeмдемелдери. Эмдиги ле келер öйдин шинжÿчилери. Сибирьдин  калыктарынын оос поэзиязы./текши ширтÿ  

«Ук-тöс» - алтай литературанын жанры.«Солтоннын уулдары». Тÿÿкилик  учурлу керектер ле учуралдар… «Солтоннын уулдары» - спектакль.(Б.Бедюров, Н.Паштаков)      

Jебрен

 тӱрк ле

  тӱрк-монгол (ойрот)

чӱмде-мелдер

Jебрен тӱрк  чӱмдемелдер.Таш бичиктердин табылганы, шинделгени. «Чакы таштар»  деп кеп-куучында кереес таштарды байлаган чÿм-jандар. Кÿл-Тегинге учурлалган кереес  таш.   Кӱл-Тегинге эзем  кереес. Jаан  бичик. Тонÿкукке эзем  кереес. Белге  бичик.  Тÿрк-монол   ӧйлӧрдин  литературазы.«Öгÿс каан». Кеп-куучыннын тöс шÿÿлтези ле кееркедими. «Монолдордын эрjинелÿ  кеп- куучыны». Кеп-куучында тÿÿкилик öйдин темдектелгени. Чингис-Кааннын угы-тöзи керегинде куучындар. Ойрот ӧйлӧрдин  литературазы. Зая-Пандита – ойрот бичиктин тöзööчизи. Г.С.Лыткин «Ойроттордын XVI-XVII чактарда баатыр башчылары». «Байгабас баатыр»,  «Галдама-нойон» керегинде.

3

Алтай  литерату-ранын баштапкы  чӱмде-мелдери

М.В. Чевалков. Jÿрÿми ле просветительский  ижи. «Чöбöлкöптÿн  jÿрÿми». Повестьтин бичилген тÿÿкизи. Алтай калыктын jадын-jÿрÿми повестьте. Повестьтин бичилген тили, кеми ле эп-аргалары.  Ÿредÿ ле уткаа сöстöри. Баштапкы алтай баснописец ле тууjычы.  «Кырачы  была  анчы»-баштапкы алтай тууjы. И.М.Штыгашев. Jÿрÿми ле ижи,   чÿмдемелдери. «Ÿредÿге  киргени», «Путешествие  алтайца в  Киев,  Москву  и  ее  окрестности». Jол-jорыктагы бичимелдин анылузы. Г.И.Чорос-Гуркин. Салымы  ла чÿмдемелдери. «Алтай». «Алтай  ла  Кадын». Алтай кижинин ич-телекейин, кöрÿмин чындык jетиргени. «Кызына бичиген самаранан».  Алтайдын сÿр-кебери. И.Ефремов. «Туулардын  ээлеринин  кӧли»

  Алтай  ӧскӧ укту шинжӱчи, бичиичи улустын

кӧргӧниле

В.В.Радлов «Алтайла jорыктаганы», «Из  Сибири». Алтай чÿм-jан, калыктын кÿÿн-санаазы, кылык-jаны. В.Я.Шишков. «Чуйда  болгон  керектер»  деп  куучындарынан. Jорыкчы ла бичиичи. Алтайлардын озогы jÿрÿми бичиичинин кöрÿжиле.

5

Öскö   калыктар  литера-туразы

«Игорь-кнес ле черÿзи керегинде сöс» (К.Кошевтиҥ кöчÿрижи)

6

Кычырыш-тын кеминкöрöри

Кычырыштын кемин кöрöри.

7

Ÿренгенин катап кöрöри.

Литературалык теория.  Ÿренген чӱмдемелдер.

8

Тил темик-тирери

Сочинение, чӱмдеер иштер…

№  Э/д

Бӧлӱктердин аттары /темалар

 Ондайы

1.

Кире сöс.Алтай тилис керегинде.

Jебрен тӱрк тил, алтай литературный тил.  Алтай  тил - алтай албатынын   тӧрӧл тили, Алтай Республиканын эл-тергеелик тили. Алтай тил эмдиги телекейде. Алтай литературный тил, диалекттер, жаргон. Алтай  тил - алтай кееркедим  литературанын тили,онын  кееркедим эп-аргалары.. Оныҥ јӱрӱмдеги учуры. Алтай тилдиҥ  тӱӱкизи. Тил  ле  алтай филология билим.  Лингвистиканын тöс бöлÿктери. Атту-чуулу лингвисттер.

2.

 Фонетика, графика, орфография.

Фонетика – тил билимнин единицазы. Эрмек- куучыннын  табыштарынын учуры.  Ўндÿ ле туйук табыштар, олордын бỹдери ле  бöлинери.    Ўндÿ табыштар ÿйе бÿдÿрери. Куучын-эрмектин табыштары ла таныктары, танмалык.    Кыска ла узун   ỹндỹлер. Ўндÿ  табыштардын анылу ээжилери (сингармонизм, …). Транскрипция. Орфоэпия – лингвистиканын бöлÿги. Орфоэпиянын  сöзлиги.     Ўйе ле согулта  керегинде билери.   Графика- – лингвистиканын бöлÿги. Табыш ла танык. Алтай тилдин графиказы. Танмалык.

3

  Лексика ла фразеология

Лексика  – тил билимнин  бöлÿги. Алтай тилдин лексиказы:су-алтай ла öскö тилден кирген сöстöр. Сöстин лексический учуры. Сöстöрдин чике ле кöчÿре, кöп лö jаныс учурлары. Синонимдер, антонимдер, омонимдер, омоформалар. Текши тузаланар ла анылу  сöстöр. Бузулбас сöсколбулар керегинде jетирÿ. Фразеологизмдердин учуры. Эски ле jаны сöстöр. Алтай сöзликтер: диалект, морфем, орфография, топонимика ла о.ö. ,  олорло тузаланары.

 Сöстин лексический учурын jартаары, кöп учурлу ла кöчÿре учурлу сöстöрлö куучын-эрмегинде  тузаланары. Куучын-эрмеги öдÿмдÿ ле jарамыкту болзын деп, фразеологизмдерле, канатту сöстöрлö тÿндеери.    

4

 Морфемика ла сöстин бÿдери.    

Морфемика  – тил билимнин  бöлÿги. Морфема  –  сöстин эн кичинек учурлу бöлÿги. Морфеманын бÿдÿмдери: тазыл-морфема, кожулта-морфемалар. Сöс бỹдỹрер,  сöс кубултар, кеп бỹдỹрер кожулталар. Тöзöгö. Кожулталардын чын бичилери. Алтай тилде jаны сöстöр бỹдер эп-аргалар. Кыскартылган колболу сöстöр. Сöстин морфемный бÿдÿмин шиндеери.

5

Морфология.  

Куучын-эрмектин бöлÿктери керегинде билери. Морфологияныҥ  оҥдомолодорыла таныжып, сӧстӧрди куучын-эрмектиҥ бӧлӱктерине бӧлиир темдектерин  билип  алары: лексика учуры, мофология темдектери, синтаксистеги учуры. Куучын-эрмектин алдынан учурлу бӧлӱктери: адалгыш, jарталгыш, тооломо, солума, глагол, кубулбас. Эренис ле ылганаачы- глаголдын анылу кеберлери. Куучын-эрмектин болушчы  бӧлӱктер:уланты, колбоочы, бöлÿгеш. Модаль сöстöр. Позитив  сöстöр. Куучын-эрмектин  бӧлӱгине кирбес  сӧстӧр. Кыйгылулар ла öткöниш сöстöр.

Орус тилле тÿндеп, анылу башказын jартаары. Кезик  сöстöр эрмекте башка-башка куучын-эрмектин бöлÿги болуп туратан учуралдарды билери.

6

Ÿренгенин  катап кöрöри.

Тил керегинде  билимдер. Синтаксис ле пунктуация.  Колболу  эрмек, онын  ылгажы. Табышканду ла камаанду. Колбоочызы јок колболу эрмектер. Уурладылган колболу эрмек,

7

Тил темиктирери

Изложение, сочинение, чӱмдеер иштер…

Темаларла  пландаары

Ӱренчиктердиҥ  бӱдӱретен  ижи

Синтаксис  ле  пунктуация

Тегин эрмек. Эки тӧс члендӱ эрмектер.

     Бир тӧс члендӱ эрмектер.

     Толо  ло  толо  эмес  эрмектер.    

     Билгирлерди  быжулаар  ченелте  сурактар  эмезе диктант.

Бичиктеги  берилген  теория  материалды  кычырар.  Ээжилерге  тайанып,  берилген  таскадуларды  бӱдӱрер,  јартаар.   Синтаксический  биригӱлерди  шиҥдеер,  стурктуразын јартаар, кееркедим  тексттерде  тузаланганыныҥ  аҥылузын  јартаар.  Синтаксисле  ылгашатр  эдер.  Бойлоры  эрмектер  тургузар, јартаар  ла  о.ӧ.  иштер  бӱӱдӱрер.

Эрмектин  jайылган  ла  jайылбаган  члендери

Jайылган   ла  jайылбаган эренистер. Jайылган   ла  jайылбаган  ылганаачылар.

Уурладылган  эрмектер.

     Колболу  эрмектер. Табышканду  колболу  эрмектер. Камаанду  колболу  эрмектер.

     Бир  канча  кош  эрмектерлӱ камаанду  колболу  эрмек. Колбоочызы  jок  колболу  эрмек.

Колболу синтаксический биригӱлер.  

Билгирлерди  быжулаар  ченелте  сурактар  эмезе диктант.

Лингвистика  задачаларды  јартаар.

Јайыоган  ла  јайылбаган эреҥистерди ылгаштырар. Айдылган  эбин  јартаар. Јайылган  ла  јайылбаган  члендерлӱ  эрмектерди  учуры, айдылар  ӱни  јанынаҥ тӱҥдештирер. Јайылган  эреҥистердиҥ  учурын  јартаар.  Таскадуларды  бӱдӱрип,  ээжиге  тайанып,  јакылтары  аайынча  јартаар.

Тегин  ле  колболу  эрмектерди  ылгаштырар.,  чын  кычырар, башказын  јартаар. Колболу  табышканду  ла  колболу  камаанду  эрмектерди  ылгаштырар,  кандый  аҥылу  темдектери  барын  јартаар.  Бойлоры  эрмектер  тургузар,  јартаар  ла  о.ӧ.  иштер  бӱдӱрер.

Эрмектерде  токтой  тӱжер  темдектер

Чике   эрмек  -  куучынду  эрмекте  токтой  тӱжер  темдектер.

Орток куучын (диалог),  полилог.

Цитатада  туратан темдектер. Тексттин  анализи.

Эрмек   -  куучыннын  культуразы. Алтай  тилдин  этикеди.

Мар.  

Тексттерге  анализтер   эдери  (ченелте  иштер).

Чике куучын-эрмекти косвенный  эрмек –куучынга кӧчӱрер, аҥылузын  јартаар. Чике  ле  косвенный  эрмек –куучынду  эрмектерди  шиҥдеер, аҥылуларын ,  токтой  тӱжер  темдектерин јартаар.

  Диалогло  тузаланып  билер, тексттер  тургузар, токтой  тӱжер  темдектерин  јартаар.

  Чике  эрмек –куучынныҥ  бӱдӱмдерин  тузаланып, сочинение  бичиир  ле о.ӧ.  иштер  бӱдӱрер.

Jыл  туркунына  ӱренгенин  катап  кӧрӧри.

Ээжилерди  эске  алынып,  практикала  зачеттор табыштырар.  

№  

Бӧлӱ-ктер  

 Ондайы

1.

 Кире сöс.

Эмдиги  öйдин литературазы.

Эмдиги  öйдин литературазы. Ӧйликтин анылузы. Литературалы айалга. Бичиичилердин II-чи ле III-чи Бастырасоюз курултайы. Оок калыктардын литературазына ла культуразына аjару эткени. Калыктар ортодо колбу тыныганы. Эмдиги алтай литературанын тöс будумдери, жанрлары, темалары. Ойликтин jедикпес-тутактары.

Эмдиги алтай лириканын öзуми, тöс темалары ла кееркедими. Поэттердин бедреништери, jанжыгуны улалтканы, jедимдерди ле jетикпестери. Лириканын öзуп келген jолы ла öзöтöн ууламjылары.

Эмдиги  прозанын öзуми. Иштин кижизи jуралганы. Ойдин курч сурактары, туукиликке учурлалган  чумдемелдер. Бичиичилер калыктын öдуп келген jолыла, туукизиле jилбиркегени. Эмдиги бичиичилердин чумдемелдеринде озогы керектер, граждан  jуула революция, öмöликке кöчкöни, Ада-Тöрöл учун Улу jуунын шыралу jылдары кöргузилгени. Эмдиги бичиичилердин чумдемелдеринде куучын, повесть ле романнын öзуми.

Драматургияда бедреништер ле ченелтелер (текшиjетиру). Кöчурменин кееркедими. Кунбадыш ла кунчыгыш литератураны алтай тилге кöчургени.

Эмдиги öйдин бичиичилери керегинде текшиjетиру. Алтай критика ла литературоведениенин öзуми.

2.

Л.В. Кокышев

 Атту_чуулу бичиичи, алтайлардын оморкодызу ла ойгорчызы.  Ол керегинде эске алыныштар, бичиичилердин ле шинжучилердин  туп-шуултелери. Бичиичинин чумдемелдерин баалаганы. Л.В.Кокышевтин лириказы: эрте чумделген улгерлери ле эр кемине jеткен туштагы jолдыктар («Куу», «Одуда»,«Санаалар», «Jаскы тунде», «Jаражай кыстын алдына», «кышкы jолло» «Алтайдын чечегине», «Поэзия», «Кожон»). Ургулjик сурактардын jажыдын ачканы. Лириказын орус тилге кочургени. «У костра» (Л. Мерзликиннин кочургени). Литературанын теориязынан: романс.Л. Кокышев – кöчуреечи. А.Пушкиннин,М.Лермонтовтын,Н.Некрасовтын,Т,Шевченконын, Р.Бернстын ла о.о. бичиичилердин чумдемелдерин алтай тилге кöчургени. Кöчурмелердин кееркедими. А.С.Пушкин «Кышкы jол», М.Ю.Лермонтов «Булуттар», Р.Бернс «Мени таштап ийген, Джемми». «Туба» - эн артык чумдемелдердин бирузи. Тос геройдын сур-кебери ажыра алтайлардын jенил эмес салымы, туукилик учурлу керектер кöргузилгени. Прозазында тургузылган сурактар. («Чолдордин чечеги», «Jус письмо», «Арина» ла о.о.). Орус тилге кочургениле тундештиру иш. «Чолдордин чечеги» деп романда Ада-Торол учун Улу jуунын ойлори коргузилгени. Койчы кыс Jергелейдин сур-кебери, jенулери ле jедимдери. Jашоскуримнин сур-кебери чындык jуралганы.

«Jус письмо»-автобиографиялык чумдемел болгоны.Ой ло jурум керегинде бичиичинин санаалары, шуултелери ле амадулары. «Арина»-баштапкы алтай роман. Алтай калыктын jенил эмес салымы чындык jуралганы. Тос геройлордын (Арина, Одой, Павлов ло о.о.) сур-кеберлери. Романнын учуры ла литературадагы jери.Л.В Кокышевтин пьесаларынын анылузы. «Тумантык Аркыт» ла «Туба», «Маарка» деген чумдемелдери аайынча тургузылган коргузу-ойындар.Л.Кокышевтин орус ла онон до оско тилдерге кочургени.

3

 А.О.Адаров

А.Адаровтынjуруми ле алтай литературадагы чумделге  jолы. Поэзиязынын тос темазы – ой, калык, торол. Калыктын откон jолына учурлалган улгерлер («Jарымда туулар», «Мен - кижи», «Улу кочуш», «Кочкундер», «Мен – алтай кижи, калык» ла о.о.). Поэт ле поэзия деген теманы улалтканы. Суушке учурлалган улгерлер. Лириказын орус тилге кочургени. «Кочевники(Е.Храмовтын кочургени). Сонеттери. «Каан кызы jаражай», «Кул-Тегиннин колоткози». Сонет жанрдын анылузы. Тууjылардын («Эжиктер», «Камнын тунури», «Тонйукук») учуры, чумделген кеми.

Прозадагы jедимдер. Улустын кылык-jанын коргузеринде, ал-санааларын jетиреринде солун табынтылар. Кыска куучындардын тургузылган будуми. («Jууда олгон уулым», «кем деайрып болбос», «Тундеги jылдыстар»). Jадын-jурумнин ле ойдин курч сурактары тургузылганы. Бичиичинин повестьтеринде («Амаду», «Jаан телекейге jол») тургузылган сурактар.

«Олумнин чанкыр кужы»- туукилик учурлу роман(узуктер). Геройлордын сур-кеберлери чындык jуралганы. Эрел Яприннин сур кебери. Романнын тургузылган аайы.

Драматургиядагы ченелтелер. Кижинин кылык-jаны, бийик амадулары коргузилгени. Кочурмелери («Коркышту оч» Н.Гогольдын, «Адазы ла уулы»Г.Марковтын, «Чактан узун кун»Ч.Айтматовтын ла о.о.). Алтай литературадагы jери ле учуры.

4

Э.М.ПАЛКИН

Э.Палкиннинjуруми ле чумделге jолы. Лириказынын тос темазы- торол jери ле онын улузы. Алтайдын сур-кебери. Ар-буткен ле ан-кушты чеберлеери («Кару jерим», «Корым», «Аныр», «Оско талада тан», «Тенисте jунулдым», «Эфиопия телкемдери», «Карган орокон», «Эки куу», «Турнаалар», «Кара косту эликтер», «Кый темдек» ле о.о.). Геройлоры чум-чам jок улус болгоны

(«Карган орокон», «Космонавттар ла карган Куjей», «Койчы» ла о.о.). Поэттин jурум ле сууш керегинде санаалары («Jурум», «Сананадым», «Кажы ла куним», «Чын сууп билетен болзобыс»,  «Jылдар, jылдар», «Jус jаш» ла о.о). Оско ороондорго учурлалган чумдемелдер («Эфиопиянын бугулдары», «Чилинин балдары», «Иштеерге jуруп jадыс»).  Поэттин суу-алтай коруми ле улгерлежи.

Э.Палкиннин тууjылары («Амыр», «Кок тенери», «Наташа», «Куун» ле о.о.). Jииттердин амадузы, сур-кебери. Кижи jурумде бойынын jерин ле амадузын табары. «Амыр» деп тууjыны В.Луговской ло оско до шинжучилер бийик баалаганы. Тууjыда  алтай jиит интеллигенциянын корум-шуултези jуралганы. Амырдын сур-кебери, сана-шултези оскони. Jурумнин учуры керегинде санаалары. «Кок тенери» деп тууjыда Кижи ле айлаткыш бирлик деген ондомол. Тууjынын байлык тили.

«Кулун киштейт» ле «Аланда» jуунын кийниндеги jылдарда алтай jурттарда улустын куч ле кату ойлори коргузилгени. Тос геройлордын (Алан,Шинге,Шура,Карчага) сур-кеберлери. «Кебезен» (романнан алынган) деп узукте автордын тургускан курч сурактары. бичиичи jурумди терен ле чындык билери.

Кочурмелеринен. А. Кунабаев «Jиит тужымда уредуге». Э.Палкиннин чумдемелдердин орус ла оско до тилдерге кочургени.

5

Б.У.УКАЧИН

Б.Укачин – поэт, прозаик, публицист. Лириказынын анылу темдектери. Поэзияда национальный сур-темдектин учуры. («Jебрен jанду кижинин jолы», «Тус», «Мен коп катап jыгылгам», «Мен коркыбазым jурумнен», «Улус ла öйлöр», «Бойымнын jÿрÿмим»). Поэттин jанартулары ла jанжыгулары. Фольклорды тузаланганы. Кыскачак улгердин анылузы «Jурек сызы экчеликтер», «Эненин jуреги керегинде эрикчелдин ле сууштин jирме кожоны» деген тизуде jурум, сууш, олум керегинде санаалар. «Чакылар» деп тууjыда ой ло кижи керегинде санаалар айдылганы. Уйелер ортодо колбу. Автордын чечен тили, улгерлежи.

«Кар ортодо сок jаныс тура» деп тууjыда эмдиги jадын-jурумнин сурактары тургузылганы. Тос геройлордын сур-кеберлери. Проза ла поэзияны колыштыра тузаланганы.

Б.Укачиннин прозазы(«Кыш башталып турарда», «Олорго jетире эм де узак», «Туула туулар ла бойы артар», «Олтурген болзом тороны», «Маатыр Ускечековтын куучыны аайынча куучын», «Торолим – jар куучын»). «Ээлу туулар»-бичиичинин ченелте повези. Кижинин будумjизи бузулганы, jаан-jаштуны тооры ла торол jериле оморкооры. «Олорго jетире эм де узак» деп повестьте автордын jаш тужы jуралганы. Jуунын jылдары чындык коргузилгени. Бичиичинин публицистиказы («Сен кижи бол, кижи»). Публицистикада jадын-jурумнин курч ла блааш-тартышту сурактары тургузылганы.

Б.Укачиннин кочурмелери. Ч.Айтматовтын повестьтерин алтай тилге кочургени («Тӧӧнин кози»-узуктер).Чумдемелдерин оско тилдерге кочургени.

6

Г.В.КОНДАКОВ

Г.В.Кондаков-поэт, кочуреечи, шинжучи. Улгерлери Алтайга учурлалганы. «Чике-Таман» (Б.Укачин кочурген), «Кадын-Бажы»(Э.Палкин кочурген), «Я люблю тебя, Азия, ласково», «Война». Алтай поэттердин чумдемелдерин орус тилге кочургени. Шиндемел ижинде орус ла алтай литературалардын колбузын коргускени. Алтай бичиичилердин чумдемелдерин шиндегени.

7

Ш.П.ШАТИНОВ

Ш.Шатиновтын  лириказы. «Куски сыгын ай», «Коп сос jогынан», «Алтайым», «Станстар», «А сен?», «Jурегимде», «Карган поэттин санаазы», «Поэт ле поезия», «Jурум,сууш,олум» ле онон до оско темаларга учурлалган улгерлер. Лирикалык геройдын ал-санаалары, амаду-кууни. Кижи ле онын ич телекейи оскони, оскоргони ле байыганы. Эбиреде телекейди теренжиде коргони. Ойгорлык шуултелерге jедингени. Поэттин байлык тили ле улгерлежи,сур-кеберлердин учуры ла уламjызы. Улгерлердин кееркедими. «Эрjине»- бала тужына учурлап чумдеген повесть. Ш.Шатиновтын кочурмелери («Ай карыккан тунде» М.Каримнин, «Отелло» В.Шекспирдин, «Арчыннын jыды» А.Даржайдын ла о.о.). Ш.Шатиновтын чумдегенин оско тилге кочургени. Литературанын теориязынан: станс, баллада, кееркедим кочуриш.

8

В.Т.САМЫКОВ

П. Самыктын поэзиязы. Кижи ле jер-телекей, кижи ле ар-буткен деген сурактар тургузылган. Поэттин тос темазы. Кижи, онын ийде-кучи, арга-чыдалы. П.Самыктын лирикалык геройы, jашоскуримнин амадулары ла келерликке jуткужи. Поэттин коруми, улгерлежи.Сур-кеберлердин ле буткул ондомолдордын учуры. У лгерлердин будуми, тургузылган сурактары («Муркутту туулардан», «От-jалбыш сыгын», «Jурегим», «Поэттин jуруми», «Монкулик салкын», «Алтай-Гималай»).П.Самыктын тууjылары.’’АЛЖИР’’деп тууjыда кижи ле Jер-телекейдтн колбузы, кижилик ле амыр –энчу деген  сурактар  тургузылганы. П. Самыктын кочурмелери(Н.К.Рерих «Культура).Поэттин чумдемелдерин орус тилге кочургени. Литературанын теориязынан: ак улгер.

9

К. Ч. ТОЛОСОВ

К. Толосовтин прозазы. Куучындарынын ла повесьтеринин анылу темдектери. Jуунын шыралу jылдарын jедимду коргискени. Jаш корбунын jенил эмес салымы («Тамчы», Кайда ол jол?»«Таныбаган»).Jиитердин суужи jуралганы («Кууктин уни», «Ташта истер», «Куски jалбырактар»ла о.о) Лирикалык прозанын анылузы. Кижинин сезимдери, амаду- санаалары jуралганы.К. Толосовтин улгерлик jуунтылары. Jурум ле сушке учурлалган улгерлеринин учуры  («Таадамнын jакылтазы»,Уренерге турум» ).

Бичиичинин кокыр- каткылу куучындары. Кижинин кылык – jанын бултаарта когускени. Роман деп жанрла чумдеп ченегени («Кадын jаскыда»). Откон ойлорго бурылганы, калыктын одуп келген jолыла jилбиркегени.

Бичиичинин чумдемелдерин орус тилге кочургени.

10

Б.К. СУРКАШЕВ

Б.Суркашевтин лириказынын анылузы. Коруми солун, улгерлежи су-алтай, тили чечен ле байлык болгоны. Ар-буткеннин jурамалы, алтайдын сур-кебери, калыктын отколн ло келер ойлори керегинде Поэттин санаалары. Поэт ле поэзия деген теманы улалтканы («Ак халадым», «Jурумде ырысты, тубекти коргом», «О, менин ырызым-тымыгым», «Качан да очпос кору», «Алтайымды сананзам», «Jаныма баштанып», «Обращаясь к моему народу», «Адам», «Вспомню на миг о родном Алтае», «Когда я пишу стихи»).

Б.Суркашевтин тууjыларынын учуры. «Кендикке амадап»-(узук).

11

Б.Я.БЕДЮРОВ

Б.Бедюровтын чумдемелдери. Поэзиядагы бедреништер ле ачылталар («Кайкамчык телекей», «Кунчыгыш jаар», «Албатыма алкыш jанарым», «Шунутынын jанары»-тизу улгер)»Эр-Шуну»-тизулу тууjы.Оско калыктардын литературазынан тем алып, ченелтелерин улалтканы. Алтай калыктын  туукизиле,кульуразыла jилбиркегени.Бу сурактар аайынча бичимелдер  jарлалганы(«Слово об Алтайе», «Памятное завещение», «Мудрый Богатыр» о. о.) Фольклор ло литературанын шууп коргодий сурактары. литература ла билимнин сурактарыла jилбиркегени («Слово о книге»-статья). Фольклорды ору сорус тилге кочурип jарлаганы. Кочурме иште эрчимду туружып турганы («агаш аразында »Акутагава Руноске). Поэттин jаантайын бедреништери ле ачылталары.    

12

J.Каинчин

J.Каинчининjуруми ле чумдемелгези. Бичиичинин чумдемелдери. Куучындарында jурт jердин ижи-тожы, улустын кылык-jаны jуралганы («Талкан»,»Деремне» о. о.). Повестьтеринде jебрен ойлор коргузилгени («Jылдыстар когы»). Откон ойдин jанылгазы темдектелгени («Айгырдын бажы», «Косториме туулар корунзин»), Ада-Торол учун Улу jуунын ойлори jуралганы («Адалар jолы»), бугунги ойдин курч сурактары тургузылганы («Аба jыштын балазы», «Чеден»). Романдарында калыктын откон jолын jанырта корорго ченешкени(«Уч-Сумер алдында», «Устибисте Уч-Сумер»).«Деремне» деп куучында колхозтын председателинин сур-кебери jаркынду jуралганы. Автордын байлык тили.«Талкан» - кижинин сагыжында одуп турган кубулталар. Jуу ойиндеги керектер ле эмдиги jадын-jурумди тундегештиргени. «Адалар jолы» - Ада-Торол учун Улу jууга учурлап чумдеген повесть. Тос шултези – кижинин угы узулбес, кижилик дезе ургулjик.«Калтар атту Кааканын Суркаш эшке айылдап jургени» деп повестьте алтай кижинин чум – чам jок сур-кебери, кылык-jаны темдектелгени. кижинин эткен кереги качан да болзо баалу ла jаны уйеге тузалу болгоны.

Кочурмелери (Ч.Айтматовтын «Jакшы болзын, Гулсары», В.Шукшиннин «Тынуул» лоо.о.). Чумдемелдериноскотилдергекочургени.

13

60-90 ϳылдар

60-70 jылдардаадалыпкелгенбичиичилер.А.Я.Ередеев, Э.Тоюшев, С.К.Манитов, К.Кошев, И.Белеков, Б.Самыков, Т.Торбоков …

80-90 jылдарда адалыпкелгенбичиичилердин чумдемелдери(J.Белеков, Б. Бурмалов, Г. Елемова, С. Сартакова, J.Маскина ла о. о.) Эрмек сози чечен, кожон куулу, jанжыгуны улалтар куунду бичиичилер.  Эмдиги алтай литература ла оско калыктардын литературазынын колбузы. Кочурмелердин чындыйы ла тузазы.Кунчыгыш ла кунбадыш литературалардын jозокту камааны.Алтай литература укташ литературалардын тоозында, турк калыктардын билезинде. Эмдиги алтай литература – калыктын когус сагыжын, jадын-jуруминин культуралык кемин керелегени.J. Белековтын поэзиязы керегинде. «Божогон бо, бу jуу-чак?», «Орус кылык-jан», «Гитара».Алтай литературада эпшилердин чӱмдемелдери( Г. Елемова, С. Сартакова, К.Ельдепова…)С. Сартакованын поэзиязы. Эне ле энелик деген тема улгерчинин чумдемелдеринде. Суушке учуралган улгерлер. «Мен алтай кыс», «Таныш эмес уулга», «Менин поэзиям», «Калганчы вальс». Прозазынан- «Тилим», «Уйат», «Jурум».Г. Елемованын чумделгези керегинде. «Алтайым», «Агару олjо», «Суугеним садулайт мени», «Турк келин».

14

J.Я. МАСКИНА

J.Маскинанын jуруми ле чумдемелгези. Алтай эпшилердин когус байлыгы ла коруми бичиичинин чумдемелдеринде ачылганы(«Тундеги куучын», «Ак чечектер»). «Карганай» деп куучында тос геройдын сур-кебери. «Jурумнен тебилген сос» -

 бичиичинин публицистиказынан.

15

Јиит  ӱндер.

Б. Бурмаловтын поэзиязы керегинде. Поэттин улгерлеринин тос темалары. «Алтай – ару кабайым», «Баштапкы сууш».

Ч. Еремзеевтин улгерлеринин анылузы. «Поэзия ла jурум», «Койчы баланан каруу», «Науканы бичинишке».

К.Кергилов, Э.Толосов,…

7

Ÿренгенин катап кöрöри.

Литературалык теория. - Туукилик ле литературалык айалга. - Литературанын будумдери: эпос, лирика, драма. Литературанын жанрлары: роман-эпопея, роман, повесть, куучын, очерк, притча, тууjы, баллада, кожон, лирикалык улгер, элегия, послание, эпиграмма, ода, сонет, комедия, трагедия, драма.-Автордын коруми. Пафос. Тема. Тос шуулте. Шууп коргодий сурак. Сюжет. Фабула. Чумдемелдин тургузылганы.Лирикалык айладу. табарыжу(конфликт).Автор-куучынчы (автор-повествователь). Автордын сур-кебери. Персонаж. Характер (кылык-jаны). Тип. Лирикалык герой. Сур-кеберлердин тизузи (система образов).Сосло геройлордын кылык-jанын коргузери: диалог, монолог, санаазында куучынданары.Трагический ле комический деп ондомол: сатира, юмор, ирония, сарказм. Гротеск.Кееркедим чумдемелдин тили. Кееркедим чумдемелдерде тилдин эп-аргалары: тундештиру, троптор (эпитет, метафора, метонимия ла о.о.). Аллитерация. Ассонанс.Гипербола. Аллегория.Мар (стиль).Проза ла поэзия.Литературалык критика.национальный литературалардын тунейи ле башказы.Кееркедим кочуриш.

 Ÿренген чӱмдемелдер.

8

Тил темиктирери

Сочинение, чӱмдеер иштер…