"Всероссийский мастер-класс учителей родного, в том числе русского, языка - 2023"

Монгуш Айлана Борбак-ооловна

Всероссийский мастер-класс учителей родного, в том числе русского, языка (далее - Мероприятие) является одним из механизмов реализации современной языковой образовательной политики, установленной федеральным законодательством, Стратегией государственной национальной политики Российской Федерации на период до 2025 года, законодательством субъектов Российской Федерации, реализации мероприятий подпрограммы 1 «Развитие и распространение русского языка как основы гражданской самоидентичности и язык международного диалога» государственной программы Республики Тыва «Развитие государственных языков Республики Тыва на 2021-2024 годы».

 

 

Скачать:


Предварительный просмотр:

Заявка участника направления «Всероссийский мастер-класс учителей родного, в том числе русского, языка – 2023»

ФИО

Монгуш Айлана Борбак-ооловна

Фото

C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20210713_135153.jpg

Место работы

МБОУ СОШ № 2 им. Т.Б.Куулар пгт Каа-Хем Кызылского кожууна

Должность

Учитель родного (тувинского) языка, литературы

Место работы. Почтовый адрес организации

667901 п. Каа-Хем ул: Народная 1в.

Место работы. Адрес электронной почты организации

shkola_kh2@mail.ru

Уровень системы общего образования

Общее среднее

Преподаваемый предмет

Родной (тувинский) язык, родная (тувинская) литература

Общий педагогический стаж

30 л

Контакты, телефон:

89232671042

Контакты, адрес электронной почты

borbak-oolovna@mail.ru

Домашний адрес

667901 п. Каа-Хем ул: Геофизическая, 38

Копия диплома

C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20230207_211853.jpg

Характеристика с места работы

Айлана Борбак-ооловна Монгуш работает в данной школе со дня открытия, а именно с 2008 года. Имеет общий педагогический стаж работы 30 лет. Окончила филологический факультет Кызылского государственного педагогического института в 1993 году по специальности родной язык и литературы, русский язык и литература, о чем свидетельствует диплом ЦВ № 167681  от 02.07.1993 г.

Айлана Борбак-ооловна - творческий учитель, умеет моделировать, планировать работу, добиваться позитивных результатов. Применяет в своей работе элементы таких технологий обучения, как игровая, проектная, критического мышления.

Работает над самосовершенствованием, постоянно участвует в различных конкурсах профессионального мастерства.  

Эссе «Мои педагогические находки»

См. стр 4 Эссе “Мээн чогаадыкчы тывыышкыннарым”.

Научно-методические разработки, принятые ОО

См. стр 6 Рабочая программа круҗка “Өзүмнер” (“Ростки”)

Фрагмент урока

https://nsportal.ru/mongush-aylana-borbak-oolovna

Заявка участника направления «Конкурс творчества обучающихся на родных языках, включая  русский»

ФИО

Саая Сылдыс Дурген-оолович

Фото ребенка

C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20230207_172928.jpg

Дата рождения

06.12.2010 г

Место учебы. Название ОО

МБОУ СОШ № 2 им. Т.Б.Куулар пгт Каа-Хем Кызылского кожууна

Место учебы, адрес ОО

667901 п. Каа-Хем ул: Народная 1в.

Место учебы. Адрес электронной почты организации

shkola_kh2@mail.ru

Конкурсное произведение:

Сказка-самосочинение  «Бопуктар»

Видеоролик, демонстрирующий выразительное чтение стихотворения А.С.Пушкина на тувинском языке

https://nsportal.ru/mongush-aylana-borbak-oolovna

Портфолио участника, подтверждающее его способности в литературном творчестве.

C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20230207_173032.jpg       C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20230207_173014.jpg

C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20230207_173457.jpg     C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20230207_173258.jpg

C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20230207_173225.jpg    C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20230207_173125.jpg

C:\Users\User\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20230207_173101.jpg 

Чогаадыг-эссе.

Мээң педагогиктиг тывыышкыннарым.

      Башкы мергеҗилин шилип алырынче мени углап, идиг берген хүндүткелдиг башкым -  Зоя Хоолур-ооловна Сарыглар, орус литературага, дылга хандыкшылды оттурган Башкым. Школа доозуп турган чылымда кайнаар өөренирил деп айтырыг тургустунуп, сагыш-бодалымны ынчан ээлей берген 3 аңгы мергеҗилдиң кайызынче кирерил деп  шилилгениң үези турган.  Аттестатты мээң холумга  тыпсып тургаш, ол үеде өөредилге эргелекчилеп турган Зоя Хоолур-ооловна: “Сенден эки башкы үнүп болур, мен бүзүрээр-даа, билир-даа мен” деп чугаалай каапкан. Ындыг янзылыг, мээң кайнаар дуҗаап кирерим ынчан шиитпирлеттине берген. Тыва чогаалдың делегейинче чедип киирип, сонуургал одун кывыскан башкым – Зинаида Калдар-ооловна Ховалыг. Башкыларымга мөгейип чоруур мен.

     Башкы деп аттың “сагылын четтирген” хүнден бээр 30 чылдың нүүрү эрткени бо.  Тыва дылдың чаҗыттарынга аҗы-төлдү өөредип, чогаал маадырларының овур-хевиринге даянып, уруг-дарыгны киҗизидип, хүнден хүнче, чылдан чылче арга-дурҗулгамны бедидип, башкы эш-өөрүмден хөйнү өөренип ап чоруур мен.

“Киҗи бүрүзү эртемден, чогаалчы, артист болбас, чаа аҗыдыышкын кылбас, ынчалза-даа бодунуң мергеҗилиниң “чурукчузу” болуру албан” деп сураглыг педагог В.А.Сухомлинский чугаалаан. Ынчангаш аҗылымда эң-не кол чүүл -    өөреникчилерниң аас болгаш биҗимел чугаазын сайзырадыры деп  чугулалап көргеш, төлевилел аҗылы, оюннар дузазы –биле  билиглерни шиңгээдири болгаш катаптаары, медерелдиг номчулга   деп аргаларны аҗылымда хөйү-биле аҗыглап турар мен.

    Төлевилел аҗылын кичээл үезинде ол дораан кылдырып болур ийикпе азы  элээн улуг хуусаа берип, күүсеттирип болур. Номчаан чогаалынга хамаарыштыр чуруктар чурудары, лэпбуктар кылдырары болгаш шииҗиткен көргүзүглерни өөреникчилерниң тургузары, ойнап, көргүзери  – аҗылымның кол кезиин ээлеп турар. Оон аңгыда янзы-бүрү эртем-шинчилел конференцияларынга (чүгле тыва дыл, чогаал эртеминге эвес) өөреникчилерни ыяап чыл санында киириштирип турарым уругнуң чүгле чугаа, билиг сайзыралынга эвес, а ниити өзүлдезинге база улуг уҗур-дузалыг деп санаар мен.

     Оюннар дузазы-биле  билиглерни шиңгээдири болгаш катаптаары деп арганы чүгле бичии класстарга эвес, а улуг-даа класстарга аҗыглаары чугула, дээштиг. Чиҗээ, чогаалда  кандыг-бир теманы өөренип дооскаш, түңнел кичээлинде  “Эң-не угаанныг ойнакчы” (“Кто хочет стать миллионером” деп оюнга даянып кылган) деп интерактивтиг оюнну ИКТ технология –биле эрттирерге, өөреникчилер ойнавышаан,  алган билиглерин улам ханыладыр аргалыг болур.  

    Уругларның аас чугаазын болгаш ниити билиин сайзырадыр сорулгалыг “Хөйү чаңгызынга удур” деп интерактивтиг оюнну ойнадып турар мен. Ол оюнну база-ла телевидениеде болуп турар “Сто к одному” деп дамчыдылгага үндезилеп кылган.

Аас чугаа сайзырадылгазынче кичээнгей салбышаан, кичээлде аҗыглаар мендилеҗиг-шүлүктерни чогаадып ап, ортумак класстарның өөреникчилеринге  доктааттырып турар мен. Чиҗээ:

1.Алдын хүнүм,                                              2. Өөредилге – билиг,

Аяс дээрим,                                                         Аас-кеҗик үнер дөзү.

Ак-көк хемнер,                                                    Өөренир дээш чыылган                                

Арҗаан-хөлдер,                                                   Эҗим-өөрүм, экии.

Агым суглар,                                                       Эртем-билиг чедирген

Арыг агаар,                                                          Эргим башкым, амыр-менди!

Аңым-меңим,                                                

Арбын чонум,    

Эҗим-өөрүм,

Эргим башкым,

Экиивеңер, амыр-менди!          

          Сула шимчээшкиннер үезинде аас чугаазы база сайзыразын дээш, дараазында  шүлүкчүгештерни улустуң аас чогаалынга даягнып чогааткаш,  база-ла кичээлдерде аҗыглап турар мен:

Улуг-Салаа дөгерер,                                             Алышкылар демнигде –

Уваң-Шээҗек уруктаар,                                       Аҗыл-иш-даа бүдер,

Узун-Киҗи хараар,                                               Бирээ, ийи, үш,

Баҗы-Курлуг паштаныр,                                     Бирээ, ийи, үш.

Биче-Мөөвей бүүрек чиир.                                  Арбай, тараа соктаар –

                                                                               Аал ишти тодар,

                                                                                Бирээ, ийи, үш,

                                                                                Бирээ, ийи, үш.

Тыва дыл кичээлдеринде база –ла улустуң аас чогаалынга даянмышаан, мындыг хевирлиг  чугаа сайзырадырының чиҗектерин чогааткан мен:

  •  1 деп чүл?
  • Ием дылы – бирги дылым.
  • 2 деп чүл?
  • 2 чугула кеҗигүннер.
  • 3 деп чүл?
  • Байдал, тодарадылга, немелде – 3 хөглүг алышкылар.
  • 4 деп чүл?
  • Тыва дылда 4 холбаа.
  • 5 деп чүл?
  • 5 аңгы наклонение.
  • 6 деп чүл?
  • 6 тускай чугаа кезээ.
  • 7 деп чүл?
  • Чечен-мерген 7 падеҗ.
  • 8 деп чүл?
  • 8 аңгы үевис-тир.
  • 9 деп чүл?
  • Домактарга турза чогуур чүүл-бүрү биҗик демдээ.
  • 10 деп чүл?
  • 10 янзы тайылбыр домак.

Мында харыыларны класстар аайы-биле өскертип болур. Чиҗээ, 5 класска: 5 деп чүл? – 5 домак кеҗигүнү. 6 –гы класска – 10 аңгы чугаа кезээ... дээш оон-даа өске.

    Үстүнде адааным аргалар уругларның эртемге сонуургалын оттуруп, эки түңнел чедип     алырынга дөгүм болуп чоруур. Башкы киҗиниң аҗылының чедиишкинниг болуру ооң тывызык чоруундан, бодунуң билиин үргүлчү бедидип чоруурундан кончуг хамаарҗыр деп санаар мен.        

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

средняя общеобразовательная школа №2 им.Т.Б.Куулар пгт. Каа-Хем.

РАССМОТРЕНА                                       СОГЛАСОВАНА                            

метод.объединением                          Заместителем директора по ВР  

протокол № __от «___» ___2022г.                 ________/ Монгуш Б.В /          

Рук. ШУМО ______/ Кужугет Ж.О./                                                        

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

театрального кружка «Ɵзʏмнер» («Ростки»)

Составитель:

Монгуш А.Б.,

учитель родного языка и литературы.

пгт. Каа-Хем

2022 год

                                           Пояснительная записка

                Рабочая программа театрального кружка «Ɵзʏмнер» («Ростки») для учащихся 5 класса направлена на развитие художественно-творческих способностей учащихся.

Занятия в атмосфере творчества, тесного общения с театральным искусством способствуют развитию не только творческих способностей, но формируют и развивают коммуникативную культуру личности каждого участника, его игровую культуру, формируют  систему ценностей в человеческом общении. Работая в группе, ребенок осознает свою значимость в общем деле, свою индивидуальность в исполняемой роли, воспитывает в себе чувство ответственности в выполнении каких-либо поручений, обязанностей.

    Занятия в театральном кружке  формируют устную речь, развивают ее выразительные и интонационные возможности, формируют культуру устной и сценической речи, развивают память, формируют художественный вкус ребенка, обогащают его жизнь новыми яркими ощущениями.

          Отбор сценарного материала в рамках реализации данной программы обусловлен его актуальностью в воспитательном пространстве школы, художественной ценностью, воспитательной направленностью.  Занятия в театральном кружке предоставляют возможность проявить инициативу, творчески самореализоваться.

          Большое значение имеет приобщение детей к  культуре разных народов. Это связано с тем, что репертуар подбирается из произведений тувинских писателей, также и русской литературы в переводе на тувинский язык.

         Вид программы по целевой направленности: общекультурная.

 По тематической направленности: художественная, так как театральное искусство синтезирует в себе музыку, литературное творчество, изобразительное искусство, прикладное творчество и т.д.

      Цель:

 Приобщить детей к театральному и музыкальному искусству посредством малых форм театрализации с музыкальным оформлением (выразительное чтение стихотворений, литературно-музыкальные композиции, инсценировки, мини-спектакли).

     Кружковая работа направлена:

  • на развитие активного интереса к различным видам искусства, на формирование умений и навыков: сценического движения, речи, работы над художественным образом, вокального исполнения;
  • на формирование творческого коллектива, направленного на воплощение единой цели.
  • на ценностное развитие личности в условиях сотворчества и сотрудничества.

Задачи:

- формировать элементарную сценическую, исполнительскую культуру у детей - членов театрального кружка;

- развивать творческие способности, возможности памяти, речи, воображения, логического и творческого мышления каждого ребенка;

- формировать  у детей интерес к театральному искусству, к музыке, к поэзии;

- формировать коллектив;

- воспитывать гармонически развитую личность в процессе сотворчества и сотрудничества.          

Планируемые результаты

Занимаясь в театральном кружке, дети должны научиться:

- уметь запоминать ролевые слова;

- находить нужные позы и действия;

- уметь произносить одну и ту же фразу с разной интонацией;

- уметь читать наизусть текст, правильно расставляя логические ударения;

- уметь строить диалог с партнёром; взаимодействовать между собой и с  учителем;

- ориентироваться в пространстве;

 - уметь самостоятельно организовывать собственную деятельность, оценивать ее.

Изучение данного курса позволит детям получить общее представление о театре, овладеть азами актёрского мастерства, получить опыт зрительской культуры, актёра, научиться выражать свои впечатления.

Итогом занятий кружка является участие учеников в инсценировке прочитанных произведений, постановке спектаклей, приобретение опыта выступать в роли актёра, режиссёра, костюмера.

Программа предусматривает использование следующих форм проведения занятий:

  • игра
  • беседа
  • иллюстрирование
  • изучение основ сценического мастерства
  • мастерская образа
  • мастерская костюма, декораций
  • посещение театра
  • работа в малых и больших группах
  • инсценирование прочитанного произведения
  • постановка спектакля
  • выступление

Важной формой занятий является посещение театра, где дети напрямую знакомятся с процессом представления спектакля.

Беседы о театре знакомят школьников в доступной им форме с особенностями реалистического театрального искусства, его видами и жанрами; раскрывает общественно-воспитательную роль театра. Все это направлено на развитие зрительской культуры детей.

Изучение основ актёрского мастерства способствует формированию у школьников художественного вкуса и эстетического отношения к действительности.

Содержание

Программа кружка «Ɵзʏмнер» («Ростки»)  включает разделы:

1. Введение.

2. Основы актёрского мастерства.

3. Театр и мы.

4. Выступление в разных конкурсах выразительного чтения.

5. Наш театр.

6. Итоговое занятие.

Программа рассчитана на 34 часа в год, кружок проводится 1 раз в неделю.

I.Введение (1 час)

 Вводное занятие. «С чего начинается театр?». Театр как вид искусства.

II. Основы актёрского мастерства. (4 часа)

Голос и речь. Работа над голосом.

Жест и мимика. Движение. Актёрский тренинг.

Пластическая импровизация на ходу в заданном образе.

III. Театр и мы (4 часа)

1. Коллективная работа. Знакомство с театральными профессиями.

Тренинг «Как вести себя в театре».

Посещение Тувинского государственного музыкально-драматического театра им. В.Кок-оола Республики Тыва, Тувинского государственного театра кукол.

IV. Участие в конкурсах выразительного мастерства (6 часов)

Индивидуальный проект «Выступление на конкурсах выразительного чтения».

Чтение и выбор произведений, самосочинение стихов.

Заучивание наизусть.

Репетиции, работа над выразительностью.

Выступление на конкурсах.

V. Наш театр (18 часов)

1.Коллективный проект «День Матери».

Обсуждение сценария. Распределение обязанностей.

Репетиция  стихотворений. Репетиция вокальных номеров.

 Работа над выразительностью.

2. Коллективный проект. Инсценирование басен С.Серена, И. А.Крылова и О.О.Сувакпита, заслуженного писателя Республики Тыва на тувинском, русском языках.

Распределение ролей и заданий.

Изучение особенностей жанра басни.

Подготовка декораций.

Изготовление костюмов.

Репетиции. Генеральная репетиция.

Инсценирование  басен. Выступление  перед учащимися, родителями и учителями.

3. Коллективный проект. Постановка спектакля по мотивам рассказа А.А.Даржая, Народного писателя Республики Тыва.

Распределение ролей и заданий.

Подготовка декораций.

Изготовление костюмов.

Репетиции. Генеральная репетиция.

Постановка спектакля по мотивам  рассказа писателя. Выступление  перед публикой.

VI. Итоговое занятие. Наши результаты, достижения.(1 час)

Тематическое планирование

№п\п

Содержание

Кол-во часов

Примечание

1

Введение

1

2

Основы актёрского мастерства

4

3

Театр и мы

4

4

Участие в конкурсах выразительного чтения

6

5

Наш театр

18

6

Итоговое занятие

1

Всего

34

Календарно-тематическое планирование

№ п\п

Дата проведения

Тема

Примечание

План

Корр.

Введение (1час)

1

Вводное занятие «С чего начинается театр?»

Основы актерского мастерства (4 часа)

2

Голос и речь

3

Жест и мимика

4

Движение. Актёрский тренинг

5

Пластическая импровизация на ходу в заданном образе

Театр и мы (4 часа)

6

Знакомство с театральными профессиями.

7

Тренинг «Как вести себя в театре».

8

Посещение Тувинского государственного театра кукол. Просмотр музыкально-пластического хоррора «Зомби-БЭНД»

9

Посещение Тувинского государственного музыкально-драматического театра им. В.Кок-оола. Просмотр спектакля «Чугленген кузел»

Индивидуальный проект

«Выступление на конкурсах выразительного чтения» (6 часов)

10

Чтение и выбор произведений тувинских, русских писателей. Самосочинение стихов.

11

Репетиции, работа над выразительностью.

12

Выступление на конкурсе выразительного чтения, посв. ко Дню отцов.

13

Чтение и выбор произведений тувинских, русских писателей.

14

Репетиции, работа над выразительностью.

15

Выступление на конкурсе, посв. ко Дню тувинского языка.

Наш театр ( 18 часов)

Групповой проект «Инсценирование басен О.Сувакпита, С.Серена, И.А.Крылова на тувинском языке»

16

Чтение и выбор басен для инсценировки: О.Сувакпит «Арзылаң биле Пар» («Лев и Тигр»), С.Серен «Ном биле Портфель» («Портфель и Книга»), И.Крылов «Дилги биле Каарган» («Ворона и Лисица») на тувинском языке.  

17

Распределение ролей и заданий.

18

Изучение особенностей жанра басни.

19

Подготовка декораций.

20

Изготовление костюмов.

21-23

Репетиции.

24

Генеральная репетиция.

25

Выступление  перед публикой.

Групповой проект «Постановка спектакля по мотивам рассказа А.Даржая «Шакты чипкеним» («Как я съел часы»)  на русском языке

26

Чтение рассказа. Обсуждение сценария. Распределение ролей, обязанностей.

27-30

Репетиция сценок. Репетиция вокальных, танцевальных номеров

31-32

Подготовка сцены, презентации, оформление

33

Показ спектакля «Съел часы», выступление.

Итоговое занятие. Наши результаты, достижения. (1 час)

34

Подведение итогов, награждение лучших членов кружка, планы на новый учебный год.



Предварительный просмотр:

Чогаадыг-эссе.

Мээң педагогиктиг тывыышкыннарым.

      Башкы мергеҗилин шилип алырынче мени углап, идиг берген хүндүткелдиг башкым -  Зоя Хоолур-ооловна Сарыглар, орус литературага, дылга хандыкшылды оттурган Башкым. Школа доозуп турган чылымда кайнаар өөренирил деп айтырыг тургустунуп, сагыш-бодалымны ынчан ээлей берген 3 аңгы мергеҗилдиң кайызынче кирерил деп  шилилгениң үези турган.  Аттестатты мээң холумга  тыпсып тургаш, ол үеде өөредилге эргелекчилеп турган Зоя Хоолур-ооловна: “Сенден эки башкы үнүп болур, мен бүзүрээр-даа, билир-даа мен” деп чугаалай каапкан. Ындыг янзылыг, мээң кайнаар дуҗаап кирерим ынчан шиитпирлеттине берген. Тыва чогаалдың делегейинче чедип киирип, сонуургал одун кывыскан башкым – Зинаида Калдар-ооловна Ховалыг. Башкыларымга мөгейип чоруур мен.

     Башкы деп аттың “сагылын четтирген” хүнден бээр 30 чылдың нүүрү эрткени бо.  Тыва дылдың чаҗыттарынга аҗы-төлдү өөредип, чогаал маадырларының овур-хевиринге даянып, уруг-дарыгны киҗизидип, хүнден хүнче, чылдан чылче арга-дурҗулгамны бедидип, башкы эш-өөрүмден хөйнү өөренип ап чоруур мен.

“Киҗи бүрүзү эртемден, чогаалчы, артист болбас, чаа аҗыдыышкын кылбас, ынчалза-даа бодунуң мергеҗилиниң “чурукчузу” болуру албан” деп сураглыг педагог В.А.Сухомлинский чугаалаан. Ынчангаш аҗылымда эң-не кол чүүл -    өөреникчилерниң аас болгаш биҗимел чугаазын сайзырадыры деп  чугулалап көргеш, төлевилел аҗылы, оюннар дузазы –биле  билиглерни шиңгээдири болгаш катаптаары, медерелдиг номчулга   деп аргаларны аҗылымда хөйү-биле аҗыглап турар мен.

    Төлевилел аҗылын кичээл үезинде ол дораан кылдырып болур ийикпе азы  элээн улуг хуусаа берип, күүсеттирип болур. Номчаан чогаалынга хамаарыштыр чуруктар чурудары, лэпбуктар кылдырары болгаш шииҗиткен көргүзүглерни өөреникчилерниң тургузары, ойнап, көргүзери  – аҗылымның кол кезиин ээлеп турар. Оон аңгыда янзы-бүрү эртем-шинчилел конференцияларынга (чүгле тыва дыл, чогаал эртеминге эвес) өөреникчилерни ыяап чыл санында киириштирип турарым уругнуң чүгле чугаа, билиг сайзыралынга эвес, а ниити өзүлдезинге база улуг уҗур-дузалыг деп санаар мен.

     Оюннар дузазы-биле  билиглерни шиңгээдири болгаш катаптаары деп арганы чүгле бичии класстарга эвес, а улуг-даа класстарга аҗыглаары чугула, дээштиг. Чиҗээ, чогаалда  кандыг-бир теманы өөренип дооскаш, түңнел кичээлинде  “Эң-не угаанныг ойнакчы” (“Кто хочет стать миллионером” деп оюнга даянып кылган) деп интерактивтиг оюнну ИКТ технология –биле эрттирерге, өөреникчилер ойнавышаан,  алган билиглерин улам ханыладыр аргалыг болур.  

    Уругларның аас чугаазын болгаш ниити билиин сайзырадыр сорулгалыг “Хөйү чаңгызынга удур” деп интерактивтиг оюнну ойнадып турар мен. Ол оюнну база-ла телевидениеде болуп турар “Сто к одному” деп дамчыдылгага үндезилеп кылган.

Аас чугаа сайзырадылгазынче кичээнгей салбышаан, кичээлде аҗыглаар мендилеҗиг-шүлүктерни чогаадып ап, ортумак класстарның өөреникчилеринге  доктааттырып турар мен. Чиҗээ:

1.Алдын хүнүм,                                              2. Өөредилге – билиг,

Аяс дээрим,                                                         Аас-кеҗик үнер дөзү.

Ак-көк хемнер,                                                    Өөренир дээш чыылган                                

Арҗаан-хөлдер,                                                   Эҗим-өөрүм, экии.

Агым суглар,                                                       Эртем-билиг чедирген

Арыг агаар,                                                          Эргим башкым, амыр-менди!

Аңым-меңим,                                                

Арбын чонум,    

Эҗим-өөрүм,

Эргим башкым,

Экиивеңер, амыр-менди!          

          Сула шимчээшкиннер үезинде аас чугаазы база сайзыразын дээш, дараазында  шүлүкчүгештерни улустуң аас чогаалынга даягнып чогааткаш,  база-ла кичээлдерде аҗыглап турар мен:

Улуг-Салаа дөгерер,                                             Алышкылар демнигде –

Уваң-Шээҗек уруктаар,                                       Аҗыл-иш-даа бүдер,

Узун-Киҗи хараар,                                               Бирээ, ийи, үш,

Баҗы-Курлуг паштаныр,                                     Бирээ, ийи, үш.

Биче-Мөөвей бүүрек чиир.                                  Арбай, тараа соктаар –

                                                                         Аал ишти тодар,

                                                                                Бирээ, ийи, үш,

                                                                                Бирээ, ийи, үш.

Тыва дыл кичээлдеринде база –ла улустуң аас чогаалынга даянмышаан, мындыг хевирлиг  чугаа сайзырадырының чиҗектерин чогааткан мен:

  •  1 деп чүл?
  • Ием дылы – бирги дылым.
  • 2 деп чүл?
  • 2 чугула кеҗигүннер.
  • 3 деп чүл?
  • Байдал, тодарадылга, немелде – 3 хөглүг алышкылар.
  • 4 деп чүл?
  • Тыва дылда 4 холбаа.
  • 5 деп чүл?
  • 5 аңгы наклонение.
  • 6 деп чүл?
  • 6 тускай чугаа кезээ.
  • 7 деп чүл?
  • Чечен-мерген 7 падеҗ.
  • 8 деп чүл?
  • 8 аңгы үевис-тир.
  • 9 деп чүл?
  • Домактарга турза чогуур чүүл-бүрү биҗик демдээ.
  • 10 деп чүл?
  • 10 янзы тайылбыр домак.

Мында харыыларны класстар аайы-биле өскертип болур. Чиҗээ, 5 класска: 5 деп чүл? – 5 домак кеҗигүнү. 6 –гы класска – 10 аңгы чугаа кезээ... дээш оон-даа өске.

    Үстүнде адааным аргалар уругларның эртемге сонуургалын оттуруп, эки түңнел чедип     алырынга дөгүм болуп чоруур. Башкы киҗиниң аҗылының чедиишкинниг болуру ооң тывызык чоруундан, бодунуң билиин үргүлчү бедидип чоруурундан кончуг хамаарҗыр деп санаар мен.       


Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:


Предварительный просмотр:

Кызыл коҗууннуң Каа-Хем суурунуң Т.Б.Куулар аттыг № 2 МБӨЧ.

9-ку класстың “Тыва чогаал” өөредилге номунда

(авторлары: Куҗугет М.А., Оорҗак Л.Х)

кирген чогаалдарга даянып,

билиг хынаарынга таарыштыр тургускан

 кроссвордтар.

Монгуш А.Б.,

тыва дыл,чогаал башкызы.

Каа-Хем - 2022 ч.

 “Күлтегинге тураскааткан биче биҗик”.

Тыва дылче шүлүктээн очулганы Ю.Ш.Кюнзегеш, А.А.Дарҗай кылган.

                               

1.

х

ү

м

2.

о

1. ө

т

ү

3. к

е

н

р

ш

ү

х

4.

м

л

о

2.й

о

л

л

ы

г

т

е

г

и

н

г

е

и

3.б

и

л

г

е

л

и

4.я

б

г

у

н

н

Узун дургаар: 1. Мөңгүн деп сөстү бурунгу үеде канчаар адаар турганыл?

2. Моолда  хем.  

 3. Сураглыг полководчу.  

4. Сураглыг түрк каган.

Доора дургаар: 1. Орхон хем баҗында чер.  

 2. Могилян каганның оглу.

3. Могилян каганның база бир ады.

  4. Бирги чергениң шериг баштаар эргетени.

Ю.Ш.Кюнзегеш “Көк-Эл”, “Багырның хылыҗы”

1.

С

2.

Б

3.

Э

4.К

Ю

Н

З

Е

Г

Е

Ш

1.Б

А

Л

Л

А

Д

А

Л

Г

Ң

Е

2.Х

Ы

Л

Ы

Ш

3.Д

А

М

А

С

К

Р

Е

Узун дургаар:

1. Чепсек.

2. Көҗээде биҗээни “Эр атым ...”

3. Күрүне дээн уткалыг сөс.

4. Дадарбас металл.

Доора дургаар:

1. “Көк-Эл”, “Багырның хылыҗы” деп чогаалдарның җанры.

2. Чидиг чепсек.

3. Селемени кылган каңны каяа таптап шуткааныл?

С.К.Токаның “Каргыга чорааным” деп чогаалында хуу аттар.

1.Т

И

2.Б

М

1.А

Р

З

А

Й

3.Т

Ы

Д

Е

О

А

О

2.Ш

Ы

Ң

Н

А

А

Л

3.С

А

Г

Л

Ы

4.Б

Й

А

Л

4.К

А

Р

Г

Ы

Л

Г

Ы

5.С

А

А

Д

А

К

Узун дургаар: 1. Очерктиң маадырлары кончуг орайтай бергенде, чүү деп хемге келгеннерил?

 2. Чогаалдың база бир кол  маадыры.

  3. Барлык хемниң баҗының солагай талазында хем.       4. Хем ады.

Доора дургаар: 1.Аң-меңниг,байлак хем.

2. Барлык, Тоолайлыг аразында чер.

3. Эш Киҗиир-оол кайнаар углай чорупканыл?

4. Тооҗукчу маадыр кайнаар углай оруун уламчылааныл?

5. Арт-сын ады.

С.Сарыг-оол “Саны-Мөге”

1

2.Б

А

3.Ш

Ө

4.К

5.К

Н

1.А

6

К

А

А

Җ

Ы

К

О

А

Ы

О

Ң

С

Н

2.С

А

Р

Ы

Г

-

О

О

Л

Г

   3. Х

Е

М

Ч

И

7.К

Г

М

А

Ы

У

Ы

Ы

Ө

Т

Р

К

З

Г

И

Ы

Е

Л

Л

И

Н

Узун дургаар:1. Шүлүглелдиң кол маадыры.

2. Аваның ады.

3. Кол маадырның ачазының ады.

4. Ачазы кымның аалында кадарчылап турар болганыл?

5. Мөңгүн-Тайгада чер ады.

6. “Чокпак салдыг, бедик хаайлыг чочак улуг киҗи чүве”. Кымыл ол?

7. Малчыннарның хуралы каяа болганыл?

Доора дургаар:

1. Көшкүн орус садыгҗының шолазы.

2. “Саны-Мөге” деп шүлүглелдиң автору.

3. Кол маадырның ада-иезиниң чурту.

М.Ы.Идам-Сүрүң  “Союспан”

1.Х

2.Ч

4.Ш

Е

Ы

3

О

1

Ө

Г

Е

5.С

Е

Ң

Г

И

Н

Ч

А

О

Ч

Ч

И

А

Ю

Ы

2

У

Г

Л

У

К

Н

С

Л

У

П

А

Л

6.Ч

А

Г

Ы

Г

3.Х

А

А

Р

4

А

Ң

Г

Ы

Н

Ы

7

Ы

Л

Ы

Ш

 

Улуг сектер орнунга турза чогуур сөстерни тыпкаш, адаарының падеҗинге киирип биҗиңер.

Узун дургаар:1. “Адаан-өҗээн алыкчызы Союзунга  ... чону болчуп келир ада чораан”.

2. “Өлүмүнден ... кирип уштунза-даа, шииттирген”

3. “... оруун чайлааш: “Амыр!” – деп-тир.

4. “Бээниң оглу ...   октапкан мен”

5. “Хан-Дээр чурттуг ... деп мөге чораан”

6. “Чадаанага  ...  боор деп чарлаан дидир”

Доора дургаар: 1. “Чаңгыс .... үшке удур сокчуп турда, чаан-биле удаалаҗыр күштүг турган.

2. “Аъттар  ... кыңгырткайндыр дагңап келген”

3. “Аалдап кел!” – деп, Союспаңче ... ыткан.

4. “Уваа, чиктиг. Барып-барып Сеңгин ...”

5. “.... чаңгы Бээзи коҗуун чыыҗындыва аъттанган”

6. “Кады төрээн ийизи дег эштиң   ... каш хонгаш, күүсеткен.

7. “Өҗээн сүрген арат чоннуң килеңинден ийи бистиг ... шииттирген”

С.Б.Пюрбю “Чечек”

1

Ө

1.Ч

Е

2

Е

3.К

Ң

А

Ү

З

Д

2.С

4.У

М

У

5.Ч

3.Т

Ө

Ө

Г

Ү

4Х

А

Я

Р

6.П

А

Ү

Г

У

Ю

Г

Л

А

5.К

А

Д

А

Р

Ч

Ы

7.М

Е

Р

Г

Е

Н

Б

Р

Э

Ю

Ы

Э

К

Р

Ч

6.М

Е

Л

Д

Е

Р

8Ч

А

А

Т

Ы

Ң

Узун дургаар: 1. Шүлүглелде мөзү чок маадыр.

2. Хөгҗүм херексели.

3.Чылдың үези.

4. Чылгычының эдилели.

5. Дуҗаал.

6. Тыва улустуң чогаалчызы, очулдурукчу.

7. Историзм, дуҗаал

Доора дургаар: 1. Шүлүглелде мөзүлүг маадыр.

2. “Дүрзүң-Мээрең  ... туткан мээрең”.

3. Шүлүглелдиң темазы.

4. Аңнаар, чадаганнаар, кымыл ол?

5. Чымыштыг аҗыл.

6. Аъттың чүзүнү.

7. “Опчок тенек чүве-даа чок, бардамнарзыг шинчи-даа чок” кымыл ол?

 8. Чер ады.

Н. Ш. Куулар “ Аңнаашкын соонда болчаг”

1.Б

И

2.У

3.Ч

5.А

Л

1

Р

Б

И

Ш

Я

Г

А

К

4

Ү

Л

Т

Е

Г

И

Н

Ө

З

Д

Г

А

А

М

    3.   С

6.А

Й

Д

Ы

Е

Б

2.М

О

Ю

Н

Ч

У

Р

Ы

Узун дургаар: 1. Түрк каган.

2. 20 хар чаа-ла аҗа дүҗүп чоруур дайынчы.

3. Аймак ады.

4. Саян дагларының бурунгу ады.

5. Аҗы-каганның уруу.

6. Хем ады.

Доора дургаар:

1. Араатан аң.

2. Уйгур күрүнениң каганы.

3. Чик шериг баштыңчыларының бирээзи.

4. Сураглыг түрк  полководчу.

С.А.Сарыг-оол “Белек”

1

2

3.Д

А

Н

У

4

2.Т

О

О

Л

Д

1.Э

З

И

Р

Е

К

Д

А

А

Д

5.А

Ы

Р

К

3.И

Л

Д

И

Р

М

А

А

Ы

А

Й

6.Т

Г

4

О

О

Җ

У

Җ

Ы

У

Узун дургаар:

1. Аңчы ирей.

2. Ада-чурттуң Улуг дайынының кирҗикчизи.

3. Аң тударынга херек чепсек.

4. Адыгҗының хары.

5. Чогаалдың  кол маадыры.

6. Болуушкуннар кайда болуп турарыл?

Доора дургаар:

1. Ыт  ады.

2. Улустуң аас чогаалының бир хевири.

3. Өгнүң херээңен ээзи.

4. “Белек” деп чогаалдың җанры.

Е.Т.Танова “Кара-Бай”

1.М

1.М

А

Ч

Ы

Ы

Л

А

Й

К

Ы

Л

2

2.Ы

Ң

А

А

Җ

Ы

К

Й

Ы

Л

3

Е

М

Ч

И

К

Ы

4.Т

А

Н

О

В

А

Узун дургаар:

1. Орус аҗылчын.

2. Чындыр-Чалаңның эки шынары.

Доора дургаар:

1. Орус аҗылчын.

2. Тооҗунуң кол маадыры.

3. Болуушкуннар кайда болуп турарыл?

4. Херээҗен тыва чогаалчы.

А.А.Дарҗай “Он рубль”

1

Е

Р

И

Ң

А

2

2

Е

Д

А

Л

Ь

А

Н

С

Ч

4. П

О

Ч

Т

3.А

Ч

Ы

О

В

Р

3.Д

А

Р

Җ

А

Й

Т

Узун дургаар:

1. Мергеҗил.

2. Чугула документ.

3. Эң-не чугула киҗи.

Доора дургаар:

1. “Он рубль” деп чечен чугааның кол маадыры.

2. Шаңналдың бир хевири.

3. Тываның улустуң чогаалчызы.

4. Ортун-кыстың аҗылы.

Ф.Ш-Х. Сеглеңмей “Тын дээш демисел”

1

2

3.Ч

1

Е

М

И

С

Е

4.Л

5.У

Ы

Г

Б

Х

Л

6

М

Л

Е

А

А

У

Б

Е

Т

3.С

О

Р

Җ

У

2.Ч

А

Н

З

А

Ң

А

Р

М

А

Е

7.Г

К

4

О

Й

Д

А

Ң

Н

Д

8

5

А

М

Б

Ы

Н

Н

Узун дургаар:

1. Тываның  улустуң чогаалчызы.

2. Төвүт.

3. Үстүү-Хүрээге өөренип турган хуурак оол.

4. Төвүт черде хоорай ады.

5. Ховар куш.

6. Хүрээниң өөреникчизи.

7. Төвүтте хүрээ.

8. Чогаалда чүү дээш демисел чоруп турганыл?

Доора дургаар:

1. Кандыг-бир чүвени аҗып эртеринче угланган күҗениишкин.

2. Бай-Тайга чурттуг оол.

3. Лама дуҗаал.

4. Салымныг өөренир оол.

5. Дуҗаалдыг лама ат.

М.К.Өлчей-оол “Үш чүве кара”,

“Үш чүве дошкун”,

“Үш чүве дудуу”.

1

У

З

У

1.М

Е

2.Х

2.К

У

Р

Җ

А

Г

3.Д

Г

Л

У

Е

Ы

3.Д

О

Ш

4.К

У

Н

П

У

А

У

Р

4

А

Г

А

Н

А

Узун дургаар:

1. Дээди угаан.

2. Сугда дудуу.

3. Саны азы кезээ четпес, четпестиг.

4. Өң.

Доора дургаар:

1. М.К.Өлчей-оолдуң “Үш чүве кара” деп шүлүүнде сагыш багын чүге дөмейлээнил?

2. Дагда дудуу.

3. Карҗы, кээргел чок.

4. Дээрде дудуу.


Предварительный просмотр:


Предварительный просмотр:

Тема: Кара-Баштыг – бичии маадыр.

(Ш.Суваңның «Кара-Баштыг» деп чечен чугаазынга даянган).

Монгуш Айлана Борбак-ооловна, тыва дыл, чогаал башкызы.

Муниципалдыг бюджеттиг ниити ɵɵредилге албан чериниң

Каа-Хем суурда Т.Б.Куулар аттыг № 2 ортумак ниити билиг школазы.

Класс: 5

Кичээлдиң хевири: чаа билиглерни шиңгээдип алырының кичээли.

Сорулгазы: Кара-Баштыг” деп чечен чугааның сайгарылгазын чорудары; кол маадырларның овур-хевиринге болгаш видеосюжетке даянмышаан, кижизидилге ажылын чорудары; аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазы.

Кичээлдиң технологтуг картазы:

Кичээлдиң кезектери

Башкының ажыл-чорудулгазы

Түңнелдер чедип алырынче угланган ажыл

Ɵɵреникчилерниң ажыл-чорудуу.

1.Организастыг кезээ

Уругларны кичээлге белеткээри.

Мендилежири.

Мендилежиг шүлүктʏ шээжи-биле чугаалаар:

Ɵɵредилге - билиг.

Билиг дээрге аас-кежик.

Ɵɵренир дээш чыылган

эжим-ɵɵрум, экии.

Эртем-билиг чедирген

Эргим башкым, амыр-менди.

Чедип алыр түңнел.

Ɵɵреникчиниң башкы болгаш эш-ɵɵрү-биле найыралдыг мендилежири. Чаа билиг алыр дээш, бо кичээлди эрттирип турарын демдеглээр.

2. Мотива

ция

Кичээлдиң сорулгазын тыптырары-биле ажыл:

1. Видеосюжет көргүзери.

2. Сюжетке хамаарыштыр айтырыглар салыр.

Видеосюжет “Кайгал эрниң караа оттуг”

Айтырыглар: -Сюжеттен чүнү кɵрдүңер, чүнүң дугайында билип алдыңар? Кɵрген чүүлүңерге хамаарыштыр бодалдарыңар илередиңер.

-Ёзулуг эр кижи деп кымыл?

Эрниң эрези, эрес эрлер деп сɵстерниң утказын тайылбыланар.

Видеосюжетти кичээнгейлиг кɵɵр, үзүндүде чүнү чугаалап турарын тодарадыр.

Кичээлдиң сорулгазын кɵрген үзүндүнүң дузазы-биле тодарадып,  тывар.

Чедип алыр түңнел.

Видеосюжет эр кижи дугайында деп бодалга кээр.Кичээлдиң сорулгазын тодарадыр. (Бо кичээлде ёзулуг эр кижи дугайында, эрестиг эр кижилер дугайында номчуур, таныжар, чугаалажыр-дыр  бис). Бодалдарын дорт, чиге, бодамчалыг илередирин чедип алыр.

3.Чаа билиглерниң баштайгы шиңгээдип алыышкыны.

1) Тема-биле таныштырар. Ш.Суваң «Кара-Баштыг».

2) Чечен чугааның 1-ги,  2-ги абзазын номчаан үн бижидилгезин дыңнадыр.

Үн бижидилгези № 1. «Кара-Баштыг». Чечен чугааның эгези.

Үн бижидилгезин кичээнгейлиг дыңнавышаан, 123-кү арында сɵзүглелди эдерти номчуур.

2) Айтырыглар салыр.

Утказы билдинмес сɵстерни айтырар, тайылбырлаар.

Айтырыглар: - Сɵзүглелде болуушкуннар кайда болуп турар-дыр?

-Кым от кыдыынга чыннып олуруп алганыл?

-Ол оол чуну кылып турар-дыр?

Доскуул шериглер деп кымнарыл? Элээди деп сɵстүң утказын канчаар билип турар силер?

Айтырыгларга шын харыы бээрин оралдашпышаан:

Болуушкуннарның болуп турар черин шын тодарадыр.

Кол маадырның адын билип алыр. Элээди оолдуң дузазын билип алыр.

Утказы билдинмес сɵстерни кыдырааштарынга демдеглээр.

3) 124-126-гы арыннарда сөзуглелди номчудар; утказын билип алганын хынаар,

Словарь ажылы чорудар.

Ном-биле ажыл.

Сɵзүглелге хамаарыштыр айтырыглар:

-Кол маадырларны адаңар.

-Олар чүнүң дугайында чугаалажып орар-дыр?

-Маадылар, тулуштер деп кымнарыл?

Кыргыстар деп кымнарыл?

Олар чʏнʏ канчап турганнарыл? Кестик деп чүл, ол сɵстүң утказын канчаар билдиңер?

Сɵзүглелди рольдап аянныг, медерелдиг номчуур.

Кол маадырларны тодарадыр.

Утказы билдинмес сɵстерни номчулга үезинде  удур айтырар, демдеглээр.

Айтырыгларга шын харыы бээр, боттарының бодалдарын илередир.

4) № 2. Үн бижидилгези-биле ажыл.

Чечен чугааның тɵнчүзү - аудиобижидилге.

Аудиобижидилгени кичээнгейлиг дыңнаар,

126, 127-ги арыннарда сɵзүглелди иштинде эдерти номчуур.

Чедип алыр түңнелдер.

1. Медерелдиг номчулга. Ар. 124-126. 2. Сɵстерниң уткаларын номчулга ʏезинде билип алыры.

4. Алган билиглернин баштайгы хыналдазы

Айтырыглар салыры.

- Болуушкуннар кайда болуп турарыл? Бадыткап турар домактарны тывар.

- Болуушкуннар чылдың кайы үезинде болуп турарыл? Бадыткап турар домактарны тывар.

- Демисел кымнарнын аразында болуп турарыл?

- Кол маадырларның аттарын адаңар.

Айтырыгларга шын харыы бээри, аас чугаа сайзырадылгазы.

Утказы билдинмес сɵстерни билип алганын хынаар.

Самбырада сɵстер.

Самбыраның солагай талазында азып каан сɵстерниң, сɵс каттыжыышкыннарының чоок уткалыг сɵстерин оң талазында бижээн сɵстерден тыпкаш, шыйыглар дузазы-биле айтыр.

Доскуул

Элээди

Кыргыстар

Чаның кирижи

Маадылар, түлүштер

Кестик

Сараалыг үе

Хараал

Хайыр манаар

Негей

Айыылдыгуе

Кылын дүктүг тон

Бичии, аныяк

Тыва аймактар

Аңның дус чылгаар

дээш кээр черинге

манап, кедээри.

Дозар деп сɵстен

укталган, хайгааракчы

Аймак, чонады

Бичии бижек

Ээй тырткан ча

ыяжының ужу-

бажында баглаан

быжыг хендир

Чедип алыр түңнел.

Болуушкуннарның кайда, кайы ʏеде болуп турарын, кол маадырларын билип алыр. Сɵстерниң утказы сактып, билип алыр. Айтырыгларга харыылаары, аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазы.

5. Сула шимчээшкин.

Сула шимчээшкин

Салааларын базып, айтып тургаш, чугаалаар.

Улуг-Эргек - дɵгерер,

Уваң-Шээжек-уруктаар,

Узун-Кижи – хараар,

Бажы-Курлуг – паштаныр,

Биче-Мɵɵвей бүүрек чиир.

Алышкылар демнигде  (чудуруктарын ажылдадыр)

Ажыл-иш-даа  бүдер.

Бирээ, ийи, ʏш. Бирээ, ийи, ʏш.- (часкаар)

Арбай, тараа соктаар– (ɵттʏнер)

Аал ишти тодар – (иштин суйбаар).

Бирээ, ийи, ʏш. Бирээ, ийи, ʏш.(холдарын силгиир)

6. Быжыглаашкын

1. Бот -тускайлаң ажыл.

Айтырыглар:

- Кара-Баштыг деп кымыл?

-Оолдуң дугайында чʏнʏ билдинер? - Ооң харын каш деп бодап тур силер?

-«…шериглер-биле доскуул үнери, хараалга турары, хайгыылга чыдары дээрге аңчылар-биле кады хайыр манаары эвес» деп домактың утказын канчаар билзе чогуурул?

- Аганак биле Сыырга Кара-Баштыгга чүнү сүмелээнил?

-Кара-Баштыг чүге ынаваан деп бодаар силер?

- Дайынчыларның аажы-чаңын чугаалаңар.

- Олар чүге сараалыг үе деп чугаалажып орарыл?

-Кара-БаштыгАганактынсүмези-биле аалчечоруйбарганболза, кандыгдепбодаарсилер?

- Чогаалчы бо чечен чугаадан чүнү билип алзын дээш бижээн деп бодаар силер?

- Чечен чугааның темазы чүл?

Айтырыгларга идепкейлиг харыылаары, боттарының бодалдарын илередири.

Ооң хары көңгүс бичии дээрзин 126-гы арында «оолчугаш» деп сɵс айтып турар.

Кара-Баштыг улуг, шериг кижилер-биле бир дɵмей бодун алдынып турган: доскуулче, хайгыылче үнүп, хараал манап...

  1. Эжеш ажыл.

(Сөзүглел-биле ажылдаары)

Айтырыглар-биле ажыл:

-  Кара-Баштыг дайынчыларга дузалыг, ажыктыг турган деп чүүлдү кɵргүскен домакты тывыңар.

- Кара-Баштыг ёзулуг улуг эр кижилер ышкаш алдынып турган деп чʏʏлдʏ кɵргʏскен домакты тывыңар.

- «…ачазының артыы талазынга чыдып алган…үр-даа болбайн удуп калган...кортканындан алгырып, ачазын кыйгырып, ʏне халаан”. Бо домактар чүнү айтып турар деп бодаар силер?

- Ачазыбилеоглунуң аразында хамаарылгазыкандыгыл? Бадыткаптурардомактарнытывар.

- Аганак,Сыырга Кара-Баштыгның дугайында чүнү бодап турарларыл? Бадыткап турар домактарны тывар.

- Чечен чугааның эң-не дүшкүүрлүг үезиниң эгелээнин көргүскен домакты тывыңар.

- Кара-Баштыгга ачазы чүнү чагааныл? Бадыткап турар домакты тывар, номчуур.

- Кара-Баштыг хʏлээлгезин кʏʏсеткен бе, бадыткап турар домактарны тывыңар.

Эжи-биле ажылдап, айтырыгларга шын харыы дилеп, тывар, шынзыдар, бадыткаар.

Ар. 123. – Элээди оолак Кара-Баштыг кургаг хараганнар чыып, … одаг чанынга эккеп каан…

Ар.124

Ол улуг кижилер дег алдынып турза-даа, алыс боду дɵмей бичии

“Үргүлчү кады чоруур, ачазындан ынай-даа када чарлыр хɵңнү чок”...

«…эр болган, эзеңгиден тептинген эр-дир» ...

Кижилерниң алгы-кышкызындан, каккылашкан хылыштарның кыңгыраан даажындан Кара-Баштыг хеп-хенертен отту чаштап келген.

126,127-ги арыннарда.

3. 3 аңгы бөлүкке бижимел ажыл.

Онаалгазы:

Кара-Баштыгның овур-хевирин сайгарар, аңаа характеристика бээр.

Кара-Баштыгның овур-хевирин тургузар.

 1 ɵɵреникчи бɵлүктүң кылган ажылын аас-биле камгалаар.

4. Бот-тускайлаң ажыл.

MytestX-биле ажыл.

Тест-биле ажыл

1).»Кара-Баштыг» деп чечен чугааның автору

1. Шаңгыр-оол Салчак 2. Шаңгыр-оол Суван.

2). Болуушкуннар кайда болуп турарыл? 1. Боом даанда 2. Бег, Хаа хемнерниң белдиринде.

3) Кара-Баштыгнын кол хүлээлгези чүл? 1. Ɵске дайынчыларга медээ чедирер. 2. Медээ одаа кыпсыр.

4) Кымнын чугаазыл? «Кара-Баштыг-даа эр болган, эзеңгиден тептинген эр-дир» 1. Сыырга 2. Аганак.

5) Домакта кандыг уран-чечен арга киргенил? 1. Боом дагның кырындан Бег биле Хаа хемнернин каттышкан белдириниң чоок кавызы, адыш оюунда дег, көстүп чыдар. 1. Диригжидилге 2. Деңнелге.

Чедип алыр түңнелдер.

Сөзүглелдиң утказын эки билип алыры. Бɵлүк-биле, чанында орар эжи-биле демнежип ажылдаары. Кара-Баштыгнын овур-хевиринге даянып, ёзулуг эр кижи деп кымыл? деп айтырыгга харыы бээр.  (Кара-Баштыг – сеткили биче, авазы чок, ɵскүс арткан, ачазындан черле чарылбазын бодап чоруур, бичии оолчугаш. Ол улуг кижилер-биле бир дөмей, хайгыылга чыдып, доскуулче үнүп чоруп турган. Бодун улуг кижилер ышкаш алдынар. Бергелерге ачазы-биле деңге чаңчыгып чоруур, дедир, ɵжеш... Ачазының айтып бергени медээ одаан кыпсыпкаш, кончуг өөрээн…Маадырлыг чорукту кылган ёзулуг эр кижи...)

Тестиге  харыылап, компьютерге азы  кыдыраашка күүседип, дүрген боданып, шалыпкын ажылдаарын чедип алыр.

7.Онаалга бээри.

Онаалганы канчаар күүседирин тайылбырлаар. Бердинген онаалгаларның кайы бирээзин шилип алыр.

1.«Кара-Баштыг – бичии маадыр» деп темага кыска чогаадыг бижиир.

2. Номчаан чүүлүнге хамаарыштыр чурук чуруур (А4 хемчээлдиг саазынга).

3.Чечен чугаанын планын тургузар, утказын план аайы-биле чугаалаарынга белеткенир.

Чедип алыр түңнел.

Чечен чугааның утказын эки билип, сактып алыр. Дараазында кичээлге белеткелдиг болур.

8.Рефлексия. Түңнел.

Кичээлди түңнеп, демдектер салыры.

Айтырыглар:

- Кичээлден ажыктыг чүнү билип алдыңар?

- Багай, сеткилге кирбес чүүл бар болду бе?

Эки ажылдаан эштеринге үнелел бээри, бодунга үнелел бээри. Билип алган чүүлдеринге хамаарыштыр боттарының бодалдарын илередири. Чүү солун болганыл? Кичээл ажыктыг болган бе?

Чүнү бо кичээлден билип алганын түңнээр.

Ниитизи-биле чедип алыр түңнел.

“Кара-Баштыг” деп чечен чугаада тɵɵгʏлʏг болуушкунну ханы билип алыр, тема, идеязын тодарадыр.

 Кара-Баштыгның аажы-чаңын, овур-хевирин бүгү талазындан сайгарар.

Бодунуң болгаш эш-өөрүнүң ажылдаанын үнелээр.

Кичээлге ажыглаан дериг-херекселдер:

1.“Кайгал эрниң караа оттуг”деп видеосюжет үзүндүзү (Национал школа хөгжүдер институттуң белеткээни электроннуг өөредилгелиг үндүрүлгезинден алган, “Эр чол”, 7 класс).

2.«Кара-Баштыг» деп чечен чугааның эге болгаш тɵнчү кезээниң үн бижидилгези;

3. My- testX ( электроннуг тест).

4. Словарьлыг сɵстер бижээн саазыннар. Чижээ:

Кичээлдин сайгарылгазы:

Кичээлде кол салдынган сорулга “Кара-Баштыг” деп чечен чугааның сайгарылгазын чорудуп, түңнелди уругларның боттарынга үндүртүрү; кол маадырларның овур-хевиринге болгаш видеосюжетке даянмышаан, кижизидилге ажылын чорудары турган.

Кичээл мендилежиг шүлүк-биле эгелээн. Дараазында “Кайгал эрниң караа оттуг”деп видеосюжет үзүндүзүн 2 мин.20 сек.кɵргүскен. Башкының айтырыгларының дузазы-биле  уруглар  кичээлдиң сорулгазын боттары тыпкан. Чаа теманы ɵɵренир мурнунда чечен чугааның эгезин аудиобижидилгеге дыңнаан (1 мин).

Чаа билиглерни  шиңгээдип алырда, номда сɵзʏглелди кончуг кичээнгейлиг номчуп танышкан. Роль аайы-биле номчуурунче  5 ɵɵреникчи хаара туттунган. Болуушкуннарның эң дүшкүүрлүг кезээн кɵргʏскен тɵнчү абзацтарны үн бижидилгези-биле дыңнаан -1 мин.  Чечен чугааны ханы билиндирер сорулга-биле сɵзүглел-биле ажылды колдаткан.

Эжеш, бот тускайлаң болгаш бɵлүктеп ажылдаанының ачызында сайгарылга улам чедимчелиг болган.Тест-биле ажылдың харыылары (ɵɵреникчиниң алган демдээ) ол дораан үнүп кээр болганындан, хɵй үе чарыгдаваан. Ажыглаттынган технологиялар: ИКТ- ниитизи-биле 5 мин., медерелдиг номчулга, кадык камгалаарының технологиязының кезии. Шилип ап болур аргалыг кылдыр бердинген онаалгада тɵлевилел технологиязының кезик-чамдыы кирген.

Кичээлди уруглар боттары түңнеп, үнелээн. Салдынган сорулга чедип алдынган.


Предварительный просмотр:


Предварительный просмотр:

Каа-Хем суурнуң Т.Б.Куулар аттыг № 2 МБӨЧ.

Интерактивтиг оюн

“Шагаа дугайында эң-не эки билир киҗи”

(“Кто хочет стать миллионером” деп дамчыдылгада

оюнга үндезилээн)

Тургускан башкы: А.Б.Монгуш.,

тыва дыл, чогаал башкызы.

Каа-Хем – 2021.

Оюн «Шагаа дугайында эн-не эки билир кижи».

  1.  Эрги  чыл тонуп, чаа чыл унуп кээрге, эрттирер ёзулал. а) аяк тудар езулал б) чолукшуур  в) дуюг бээр ёзулал
    г) хой бажы салыр ёзулал
  1. Шагаада база бир ойнаар оюн — шыдыраа. Шыдыраанын бодаларынын бирээзи а) торга б)тооргу в) теве г) тоолай
  2.  Кижи бурузу торуттунген чылынын аайы-биле тускай чулуг болурул? а) менниг  б) менгилиг  в) мергелиг г) мергежилдиг
  3. Тыва ёзуда амырлажыр чорук чугле Шагаа хунунде болур. Оон чуруму кандыгыл? а) аныяк кижи холун кожа тудар, адыжын куду корундургеш, улуг кижинин адыжынга дээстип каар    б) аныяк кижи холун кожа тудар, адыжын ору корундурер, улуг кижи бичиизинин адыжынга бодунун адыжын дээстип каар     в) аныяк кижи улуг кижинин холун мурнай тударын оралдажыр  г) аныяк кижинин холун  улуг кижи мурнай тударын оралдажыр 
  4. Чолукшуур  деп  сос чуу деп состен укталганыл? а) чолук  б) чол, кежик  в) чоннуг  г) чокшур
  5. Шагаа хуннеринде адаан-моорейлиг оюннарнын бирээзи   а) баг кагар  б) чунгулаар  в)чинчи чажырар  г)тывызыктажыр
  6. Шагаада кылып чорудар база бир ёзулал  а) даг дагыыр б) оваа дагыыр в) сан салыр  г) оваа салыр
  7. Шагаада эн-не  хундуткелдиг кижи кымыл?  а) аалчы  б) кадарчы   в) ог ээзи  г) чорумал
  8. Шагаа уезинде кадарчылап турган кижиге чуну бээрил?  а) хой бажы  б) хой кырызы   в) хой тожу  г) хой ужазы
  9. Тыва улус айларны чылдын 4 ээлчээнин аайы-биле санап турган. Уе бурузунге 3-3 айларны онаар. Ол айларны канчаар адавас турганыл?  а) ортаа ай  б) соолгу ай   в) башкы ай  г) адак ай
  10. Чыл санаашкыны-биле алырга, чылан чылынын соонда кандыг чыл келирил? а) хой  б) мечи  в)улу  г) аът
  11. 12 чылдын катап чедип кээрин чуу деп адаарыл?   а) эргиишкин  б) эргилде    в) ээтпек   Г) ээргииш
  12. Шагаа байырлалын  эгидип, бугу Тывага каш чылдан тура катап демдеглеп эгелээнил?  а) 1987  б) 1998  в) 1988    г) 2008
  13. Сан деп состу товут дылдан очулдурарга   а) от кыпсыры   б) арыглаашкын, чаагай чыт  в) аштанып, арыгланыры  г) артыш кыпсыры     дээн. 
  14. Эртемденнернин санап турары-биле алырга, Шагаа деп сос кажан тывылганыл?  а) 11 чус чылда  б) 12 чус чылда   в) 13 чус чылда   г) 14 чус чылда

Аҗыглаан литература:

1. Байыр-оол М.С “Тывалар”, К., 2005 ч.

2. Биче-оол В.Л., Шактарңык К.О. “Тыва дугайында чугаалар”, К., 1994 ч.

3. Дарбаа Ю.К. “Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар”, Абакан, 2010 ч.

4. Кенин-Лопсан М.Б. “Тыва чаңчыл”, К., 2010 ч.

5. Материалы круглого стола. Редактор Бичелдей К.А. “Шагааның дөзү болгаш һзу-чаңчылдары”, К., 2015 ч.

Каа-Хем суурнуң Т.Б.Куулар аттыг № 2 МБӨЧ.

Интерактивтиг оюн

“Шагаа дугайында эң-не эки билир киҗи”

(“Кто хочет стать миллионером” деп оюнга үндезилээн)

Тургускан башкы: А.Б.Монгуш.,

тыва дыл, чогаал башкызы.

Каа-Хем – 2022

Каа-Хем суурнуң Т.Б.Куулар аттыг № 2 МБӨЧ.

Интерактивтиг оюн

“Эң-не билиглиг номчукчу”

(“Кто хочет стать миллионером” деп оюнга үндезилээн)

Тургускан башкы: А.Б.Монгуш.,

тыва дыл, чогаал башкызы.

Каа-Хем – 2021.

9-ку класстын «Тꝋрээн чогаал» номунда

(авторлар: М.А.Кужугет, Л.Х.Ооржак)

кирген чогаалдарга катаптаашкын-оюн “Эн-не билиглиг номчукчу”

1.Тыва литературада баштайгы трагедия а) ,,Хайыраан бот"  б) ,,Лир хаан"  в) ,,Даш аалчы" г) ,,Ромео биле Джульетта"
2. Зоя Намзырайның шүлүу а) ,,Аяк хээлиг Тыва чуртум"  б) ,,Хайыракан"  в) ,,Кара-Суг"  г) ,,Кадарчы уруг"
3. А.Пушкинниң ,,Евгений Онегин" деп чогаалын тыва дылче кым очулдурганыл? А) С.Пюрбю б) С.Сарыг-оол в) С. Тока  г) В.Кок-оол
4. С.Токаның ,,Каргыга чорааным" деп чогаалының жанры а) очерк б) тоожу в) чечен чүгаа г) баллада
5. ,,Саны-Моге" деп шулуглелде Колатилинниң шолазы а) Аккаажык  б) Албаажык в) Матпаажык г) Мапаажык
6. Ю.Кюнзегеш ,,Кок-Эл" деп балладазын кымга тураскаатканыл? А) профессор Л Потаповка б) профессор Ш.Сатка в) доктор Д.Кууларга г) профессор Ф.Преображенскийге
7. ,,Означенное суурдан тывылган тураскаал" деп чогаалды эн-не баштай кым номчааш, орус дылче очулдурганыл? А) В.Радлов б) Ю.Кюнзегеш в) Н.Поппе г) А.Даржай
8. Тыва литературада эн-не баштайгы тыва баллада а) ,,Союспан" б) ,,Багырнын хылыжы" в) ,,Кок-Эл" г) ,,Кызыл кош"
9. ,,Кара-Бай" деп тоожунун автору  а) Е.Танова б) З.Намзырай в) А.Даржай  г) В.Эренчин
10. ,,Игил ыызы" деп шүлүглелдин автору а) А.Даржай б) С.Пюрбю  в) С.Сарыг-оол г) М.Кенин-Лопсан
11. ,,Аннаашкын соонда болчаг" деп чогаалдын маадырлары а) Аялза, Урандай б) Кара, Седип в) Мерген, Чечек  г) Илдирмаа, Хаяжык
12. А.Даржай ,,Тыва дылым" деп шүлүүн кымга тураскаатканыл? А) профессор Ш.Сатка б) доктор Д.Кууларга  в) доктор З.Доржуга г) доктор О.Хомушкуга
13. Ооржак Дажы-Намчал кайы чогаалдың маадырыл? А) С.Сүрүн-оол ,,Кижинин намдары" б) С.Тока ,,Чоннуң оглу"   в) О.Саган-оол ,,Баян-Таланын кижизи" г)  С.Сарыг-оол ,,Белек"
14. ,,Арат чоннуң мурнундан", ,,Кара-Бай" деп чогаалдарда кирген маадыр а) Ынаажык б) Лопсанчап в) Дажы-Намчал г) Кудажы
15. ,,Литература дээрге чоннун мээ-медерелинин...коску илерели-дир" . Кымнын чугаазыл? А) В.Г.Белинский б) С.Б.Пюрбю в) Ф.М.Достоевский г) Д.С.Куулар

Каа-Хем суурнуң Т.Б.Куулар аттыг № 2 МБӨЧ.

Интерактивтиг оюн

“Хөйү чаңгызынга удур”

(“Сто к одному ” деп дамчыдылгага үндезилээн)

Тургускан башкы: А.Б.Монгуш.,

тыва дыл, чогаал башкызы.

Каа-Хем – 2023. 

Оюн ,,Хөйү  чаңгызынга удур"


Бөдүүн оюн.


Айтырыг: Башкы өөреникчилерни классче чүге киирбээнил?


Харыылары:

1. Кабинетти агаарладып турар  30
2. Озалдаан дээш  20
3. Кварц кыпсып каан   17
4. Холдарында чемниг боорга  15
5. Идиктериниң адаа хирлиг боорга  13
6. Өске класс боорга    5

Ийи дакпыр оюн.


Айтырыг: Эр улустуң бодалы-биле, херээжен улус хөй үезин каяа эрттирип турарыл?


Харыылары:

1. Садыгга  28
2. Телефонга  25
3. Ажылга  19
4. Эштериниң чанынга 18
5. Парикмахерскаяга  8
6. Интернетке   2

3 дакпыр оюн


Айтырыг: Автобус доктаамдан чүге үр үеде чорбайн турганыл?


Харыылары:

 1. Үрелген   29
2. Пассажирлер манааш  26
3. Чолаачызы чок   23
4. ГАИ дозуп алган   15
5. Шупту санажырын манааш 5
6. Тырлы берген, өске машиналар дүй турупкан 2

Дедир оюн


Айтырыг: Кайы чогаалда Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде тыва чоннуң дузаламчызын көргүскенил?


Харыылары:

1  С.Сарыг-оол ,,Белек" 15
2. С.Пюрбю  ,,Кызыл кош" 30

3. О.Саган-оол ,,Арат чоннуң мурнундан" 60
4. М.Кенин-Лопсан ,,Чүгүрүк-Сарала" 120
5. С.Сарыг-оол ,,Хорлуу кадай" 180
6. С. Сарыг-оол ,,Саны-Мөге" 240

Түңнел        оюн


Харыылары

 1-ги ойнакчынын


1. Светофор  35         Диис  21   тук 19  ручка  18  челээш 4  бөмбүк  3
2. Алдын  32   картошка   28  шыйлашкын  22  хөмүр  13  даш  3 мина 2
3. Ажыг 27  амданныг  23  калбак  18 кара  16 чаагай 12  сүтсүг  4
4. Чечектерден  25  довурактан 23  сооктан  18  дириг амытандан 16  апельсинден 10  терек мочургазындан  8
5. Чер 32  Ай  24  арбуз 20  баш 16 стол 5 бөмбүк 3

2-ги ойнакчының


1. Будук   28    хеп   25    дыргак  15  пөс  16  даш  12  чечек  4
2. Көпеек  32   чүү-даа эвес  24  чүскүк  22  саазын  14  телефон  6    та   2
3. Өң   25   тоорүктуг  23   амдан чок  18  чигирзиг  16  шоколадсыг 10  эвээш 8
4. Эмден  34  чемден  21  ыштан   19  газтан  14  чыттан 10   шивишкиден 2
5. Мячик  35  глобус   27   пряник  17  тавак 10  шак 8  колобок  3



Предварительный просмотр:

Кызыл кожууннуң Каа-Хем хоорайжыттынган суурунуң

№ 2 Т.Б.Куулар аттыг  муниципалдыг бюджеттиг ниити өөредилге чери

Республика чергелиг эртем-практиктиг конференция “Чадамбаның хүннери”

Дыңнадыг:

“Уругларның аас болгаш бижимел чугаазын, сактып алырының арга-шинээн сайзырадыры – амгы үениң кол негелдези”.

Монгуш Айлана Борбак-ооловна,

тыва дыл, чогаал башкызы.

Каа-Хем

2018

Методика – чогаадыкчы болгаш бот-тывынгыр эртем, ол уругларның алган билиглерин практика кырынга ажыглап билириниң мергежилдерин, чаңчылдарын хевирлээриниң оруктарын айтып турар. Тыва дыл методиказы, база-ла өске бүгү методикалар ышкаш, “чүнү, кайы хире хемчээлдиг, чүге, канчаар школачыларны өөредирил деп айтырыгга харыылап турар”. [Март-оол К.Б. 2002:4,5]

Ниитилел хөгжүлдези-биле чергелештир тыва чоннуң эртем-билии, бот медерели чылдан чылче бедип, бодунуң чаңчылчаан культуразынга, төөгүзүнге, дылынга хүндүткели, сонуургалы улгаткан. Эң ылаңгыя ниити болгаш угаан-бодал культуразының чарылбас кезээ болур чугаа культуразынга кижилерниң негелдезиниң өскенин сөөлгү чылдарда солуннарга, радио болгаш телевидениеге үнүп турар санал-оналдар, шүгүмчүлелдер херечилеп турар. [Бичелдей К.А., Доржу Ч.М., Сат Ш.Ч. 1993:1]

Чугаа культуразы – бүгү чоннуң херээ. Черде ынчангаш кижи бүрүзү төрээн дылын эки билир ужурлуг. Төрээн дылын камныг ажыглаар, аңаа ынак болур. Национал культура черле дылга үндезиленип сайзырап келгени билдингир. Национал психология, чоннуң чаагай чаңчылдары дылдың дузазы-биле шиңгээдип алдынар болгаш ооң-биле илереттинер. Дыл чоннуң төөгүзүнүң бир үндезин дөзү база бооп турар.

Чугаа культуразы деп чогум чүл ол? Бир талазында, чугаа культуразы дээрге дыл эртеминиң бир адыры болур болгаш ол төөгүнүң кандыг-бир тодаргай үезинде бир ниитилелдиң (улустуң) чугаазының культуразы; ол болза адаарының, ударениениң, сөстерни ажыглаарының, хевирлерни тургузарының сөс каттыжыышкыннарын болгаш домактарны тургузарының нормаларын хажытпазы болур. [Бичелдей К.А., Доржу Ч.М., Сат Ш.Ч. 1993:8,9]

Тыва литературлуг дылдың нормалары колдуунда быжыккан деп чугаалап болур. Ынчалза-даа аас чугааның чамдык онзагай чүүлдериниң чылдагааны-биле литературлуг дылдың нормаларын хажыда бээр таварылгалар ховар эвес.

Сөөлгү үеде тыва өөреникчилерниң уруглар садындан тура орус дылды ажыглап турарындан тыва сөстерин орусчуду адай бээри хаая эвес таваржып турар. Б, д деп ажык эвес үннер-биле эгелээн бажың, далган дээн чижектиг сөстерниң эгезинде ажыглаттынып турар дүлей адаттынар кошкак ажык эвес үннерни орус дылдың сөс эгезинде турар ыыткыр [б], [д] деп ажык эвес үннеринге чоокшуладыр адай бээр таварылгалар хөй. Тудуштур адаар ужурлуг нарын черлер аттарын аңгылай адаары база хөй таваржып турар, чижээлээрге: Сүт-Хөл (Сүт Хөл),  Суглуг-Адыр (Суглуг Адыр) дээш оон-даа өске. Өк-биле адаар сөстерни кыска үн-биле, кыска ажык үннерни өк-биле солуп адаар таварылгалар кончуг хөйү-биле таваржып турар.

Оон аңгыда уругларның чугаазы кончуг чевен, словарь курлавыры эвээш дээрзи оларның бижээн чогаадыгларындан база көскү. Сөөлгү үеде уругларның номчуурунуң деңнелин бедидеринче   угланган төлевилел ажылдарын чорудуп эгелээни эки. Ынчангаш дыл, чогаал башкыларының ажылы  уругларның чугаазын сайзырадырынче, сөстерни шын бижиирин сактып алырын бедидеринче угланган дизе, частырыг чок.

Кичээл санында шын бижилгениң дүрүмнерин сактып алырынче угланган ажылдарны чорударын амгы үе негеп турар.

Ынчангаш бо айтырыгларны шиитпирлээрде, башкы кижиниң тывынгыр аҗылы, ажыглап турар арга-методтары база тыва дылды школага өөредиринге  чугула черни ээлээр.

Башкының күжениишкинниг ажылы өөреникчилерниң алган билиглерин практика кырынга быжыглаарынга, ажыглаарынга, сактып алырының деңнелин бедидеринге, аас чугаазын сайзырадырынга идиг болур дээрзи чугаажок.

Чижээ, 5-ки класстың өөреникчилеринге “Т-Д, П-Б деп үннерниң үжүктерин шын бижиири” деп теманы өөренип тура, кандыг-бир билиг шиңгээдип алырының деңнели куду уруглар-биле дараазында ажылдарны чорудуп болур:

  1. А) Бердинген чуруктарны 30 секунда дургузунда дес-дараалаштыр сактып алыңар.

1Амурский Тигр открыл пасть

2Морской стиль интерьера с использованием каната и веревок

3Wheat isolated on white close up

4http://review-planet.ru/wp-content/uploads/2011/06/312.jpg

5Мансардный дом с террасой и навесом № W-213-1P

Б) Сактып алган сөстериңерни адаңар.

  1. Сөстерниң шын бижилгезин сактып алыңар:

1. Пар

2. Баг

3. Тараа

4. Тайга          Туман

5. Бажың

  1. Дараазында чуруктарны кичээнгейлиг көрүңер, 1 минута иштинде сактып алыңар.

1Амурский Тигр открыл пасть

2Морской стиль интерьера с использованием каната и веревок

3Wheat isolated on white close up

4http://review-planet.ru/wp-content/uploads/2011/06/312.jpg

5Мансардный дом с террасой и навесом № W-213-1P

6

https://kartinki.detki.today/wp-content/uploads/2017/06/lyagushka.jpg

7

https://ic.pics.livejournal.com/95_olya_20/76927919/14069/14069_900.jpg

8

И обои, хвост, зверек, белка, Скачать фото рыжая..

9

Кедровый орех

10Тооргу

 Башкы: - 5-ки чурукта чүнү көргүскен болду, тывыңар? 9-ку чурукта чүнү көргүскенил, адаңар? Сактып алган сөстериңерни адаңар.

  1. Сөстерниң шын бижилгезин сактып алыңар:

Пар

Баг

Тараа

Тайга        Туман

Бажың

Пага

Боорзак

Дииң

Тоорук

Тооргу

  1. Словарьлыг диктант. (Сөзүглел кылдыр үстүнде сөстерни ажыглаар).

  1. Дараазында чурукка хамааржып болур т, д , б, п–дан эгелээн сөстер тып бижиир.

http://review-planet.ru/wp-content/uploads/2011/06/морда12.jpg

  1. Дараазында домактарга улуг сек орнунга п азы б-ни немеп бижиңер: Зоо...аркта   ..ар,  ...өрү, ...ага, ...опугай  ...олгаш  ...авлин  ...ар.
  2. Дараазында домактарга улуг сек орнунга п азы б-ни немеп бижиңер:  ...агны ...елени- ...иле ...аглап өөренип алыр дээш, ... елек-оол,  ... агай-оол алышкылар  ... ады акыйның ...ажыңынга ...аар.

...ады акый оолдарны  ...оова-...оорзак - ...иле хүндүлээр.

...агны шын  ...аглаарын   ...аза катап көргүзер.

  Домактарны шын бижип алганыңарны хынаңар.

9. 8-ки  онаалгада бердинген домактарны 3 минута дургузунда сактып, доктаадып алырын оралдажыңар.

 Сактып алганыңарны чугаалаңар.

10. Улуг сек орнунга т азы д-ни немеп бижиңер: ...агаа  ...араа  чиир.

... агда  ...илги чор.

...айгада  ...ииң, ...ооргу хөй.

...ииң ...оорукка  ...ендии  ынак.

11. Үстүнде домактардан ыыткырзымаар кошкак адаттынар, ыыткыр үннүң үжүү-биле демдеглеп бижиир 5 сөстен ушта бижиңер.

12. Үстүнде домактардан тыныштыг частыышкынныг адаттынар, дүлей үннүң үжүү-биле демдеглеп бижиир сөстерни ушта бижиңер.

13. Үстүнде домактардан  сөс эгезинге кошкак адаттынза-даа, чаңчыл ёзугаар дүлей үннүң үжүүн бижиир сөстү ушта бижиңер.

14. Сактып бижиир диктантылар. Чижээ, бердинген үлегер домактарны 1 минута дургузунда көрүп, сактып алгаш, кыдыраашче бижиир:

Демниг сааскан теве тудуп чиир. Демнигде күштүг, тепкииштигде быжыг. Дамырактар чыылгаш, хем болур. Тарамыктар чыылгаш, күш болур.

Бичии уругларга көгүдүглерни 1 минута дургузунда сактып алгаш, кыдыраашче бижиир:

Теп-теп, тевенек,

Теве сарыг  идииң кет.

Топ-топ, кежээпей,

Тонуң кет, чарашпай.

   Бөөп-бөөп, бөпүйлең,

Бурунгаар бас, бөпүйлең,

Бас-ла, бас-ла, кежээпей,

Базып өөрен, чарашпай.                                                

15. Дыңнап алганын сактып бижиири. Башкы сөстерни 3 катап  номчуп, адап бээр, өөреникчи кичээнгейлиг дыңнааш, сактып алыр, кыдыраашче бижиир.

Чижээ: бөмбүк, балааш, балык, багана, быгын.

Даалык, даалы, диизе, далган.

Дыңнап алганын сактып бижиир диктантыга  1-1 сөстерни немеп ап турары күзенчиг.

16. Оюн “Илчирбе”. Бо оюнну аңгы-аңгы темаларга чорудуп болур. Уруглар долгандыр туруп аар. (Киржикчи саны 8-9-тан ашпас болза, ажырбас).  Баштайгы өөреникчи б-ден  эгелээн чүве адын адаарга, дараазында ойнакчы мурнунда турар эжиниң сөзүн адааш, база ол-ла үжүктен эгелээн чүве ады  адаар дээш о.ө.  

17. Дараазында дүрген чугааларны доктаадыр:

Торлаа, тогдук, торга, таан,

Терек, терезин, тен, тал,

Терге, тавак, тон, тонак,

Таңныыл, тараачын, төлээ

Дес-дараалаан дес-дараа.

Буга болза бустазын,

Булут база бусталзын.

Булут база бусталзын,

Буга болза бустазын.

Башкының удуртулгазы-биле бир хүн бижиир. Сөс эгезинде бижиттинген үжүктер кандыг дүрүмге дүгжүп турарын айтыр.

18. Сөстерни сактып аар, бижиир, утказын тодарадыр: Теве, тевек, тевене, терек, тенек.

Дараазында онаалгалар уругларның медерелин сайзырадып, сактып алыычал чоруун  сайзырадырынга дөгүмчелиг.

19. Башкы сөстерни каш катап адаарга, өөреникчилер сактып алыр. Чижээ: стол, саваң, кижи, омааш, ном, тон, балды, сандай, кыдырааш, сүт.

 Бир неделя эрткенде, кыдыраашка бижидер, сактып алыычал арга-шинээн дараазында формула-биле санап, түңнелди үндүрер:

развитие памяти у детей,  диагностика

А – сөстерниң ниити саны,
В – сактып алган сөстерниң саны,
С – сактып алганының коэффициентизи.

Түңнээри:

75-100% - бедик чадада;
50-75% - ортумак;
30-50% - чавыс;
30% эвээш - багай.


20.  "Эжеш сөстерни сактып ал" деп методика.

1-ги одуругда сөстер бот-боттарындан утка аайы-биле харылзаалыг, а 2-ги одуругда эжеш сөстерниң аразында харылзаазы чок болур кылдыр тургузуп аар. Чижээ:

1 одуруг

2 одуруг

Дагаа-чуурга

Аът- шанак

Диш-щетка

Кыш-хар

Инек- сүт

Хем- суг

Хирээ- балык

От- карак

Ымыраа- чаъс

Башкы- тон

Үзүк-ховаган – хачы

Сандай - шак

Чорудуу: Башкы 1-ги одуругнуң эжеш сөстерин аразы 5 секунда боор кылдыр номчуур. 10 секунда эрткенде, 2-ги одуругда бөлүк сөстерни башкы адап турган үеде баштайгы сактып алган эжеш сөстерин бижиир ужурлуг.

Хынаарда, дараазында формуланы ажыглап болур:  развитие памяти у детей,  диагностика

В - Уругнуң сактып шыдапкан сөстериниң ниити саны;

А- сөстерниң ниити саны;

С – сактып алганының деңнели.

 21. Тыва чемнер аттарында т, д-дан эгелээн сөстерни тып бижиңер.

 Мындыг янзылыг ажылдарны чорудары уругларның сактып алыычал болурун бедидер  болгаш сөстерни шын бижип чаңчыгарынга дөгүм болур.

Ажыглаан литература:

  1. Март-оол К.Б. “5-9 класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы”. – К., Тываның ном үндүрер чери, 2002.
  2. Бичелдей К.А., Доржу Ч.М., Сат Ш.Ч. “Тыва дыл болгаш чугаа культуразы” К., Тываның ном үндүрер чери, 1993.
  3. Интернет-ресурс.



Предварительный просмотр:

Назы дөгээн  өгбе кижи

Эрткен өйүн, эки-бакты

Эргий бодап, хынамчалыг

Шүгдүнүп көөр дижир чүве:

“Чурттап келген назынымда

Чүнү эки кылыпкан мен ?

Чедип алган чүүлүм чүл?

Чүнү кылыр ужурлуг мен ?..”

Назы барган тыва кижи

Улам дам-на ханы бодаар:

“Чогум кежиим чүде дээр мен?

Чогум чолум кайдал дээр мен?”

Мерген угаанныг өгбе кижи

Муңчулбайн, түңнелге кээр:

“Өскен-төрээн эргим чуртум

Сайзыралы, хөгжүүрү дээш,

Арат чонум аразында

Ажыл-биле, ижим-биле

Үлүүм киирип чурттап чор мен -

Кежик-чолум ында дээр мен.

Адазының чуртун тудар,

Иезиниң соон салгаар

Ажы-төлүм - эргимнерим

Арбын чонум аразында

 “Эки  улус” диртип чорлар.

Оларны чон адап-сурааш,

Ада-ие бисти мактаар –

Аксым-кежии ында дээр мен.”

Назы дөгээн тыва кижи

Эрткен өйүн эргий бодааш,

Түңнеп, шүүреп, ханы бодап,

Шүгдүнүп көөр дижир чүве...

                                               А.Монгуш.

                                                13.04.2018 ч.



Предварительный просмотр:

Кызыл коҗууннуң Каа-Хем суурунуң Т.Б.Куулар аттыг № 2 МБӨЧ.

 5- 11 класстарның  

“Төрээн чогаал”, “Тыва чогаал” өөредилге номнарында

кирген чогаалдарның орус дылда очулгалары.

Монгуш А.Б.,

тыва дыл,чогаал башкызы,

чыып тургускан.

Каа-Хем - 2022 ч.

Сергей Пюрбю

ТЫВАГА

Киҗи кылбаан,

                            чайын, кыҗын уштунмас,

Хилиң ышкаш арга-биле шугланган,

Кылчаң баштан

                            булут бөргү ыравас

Кырган Саян кырын эргип көрген мен.

Уран бойдус

                аргып бергеш, чадып каан,

Уҗу-кыдыы карак четпес

                                хевис дег,

Дээр-биле деңнеҗиксээр

                                шыктарлыг

Делгем Сибирь унун база

                                көрген мен.

Ак хөвеңи,

 энчек ышкаш,

чер шыпкан,

Үзүм-чимис эгээртинмес,

стол долган,

Алдын хүннүң

херелдери төгүлген

Узбек черге аалдап,

 барып чораан мен.

Кызыгаар чок

далай ышкаш

кызыл-тас

Кырын долган

                          шөлээн

                                        калбак ховулуг,

Узун Днепрге

коҗааладып каастанган

Украинага мен

   база таныыр мен.

Мөге күштүң

                        сүнезини

                                          тывылган,

Мөңге,

             оңмас алдар

                                   бүргеп шып алган

Москвавыс –

                       мээң өзүп келген

                                                     өөм чүве,

Мооң ынак,

азырап каан

                        оглу мен.

Аргып төтпес

улуг

         Төрээн чуртумнуң

Барык кезиин

                       караам-биле

                                              көрген мен.

Алгап-йөрээп,

мактавайн баар

     аргам чок:

Барган черим

дөгерези чаагай-дыр.

Ынчалза-даа

                        бо-ла бүгү черлерден

Ынаам артык

                       Тыва деп

                                       бир булуң бар.

Эргим,

            чаагай,

                        делгем

                                    Төрээн чуртумнуң

Эге баҗы

                 ында боорга,

                                      ындыг мен.

Аҗай-буурул

                       ак-көк

                                  бедик даглары,

Арҗаан ышкаш

  арыг

           шапкын хемнери,

Артыш,

               чойган,

                           агы-каңгы –

                                                  шуптузу

Амы-тыным

                     болган боорга,

                                               ындыг мен.

МОЕЙ ТУВЕ.

(Перевод М.Скуратова)

Я

   на Саянах древних

побывал,

Где

        круглый год

                              не тает

                                          перевал.

Зеленою

  кольчугою

                      лесов

Одеты

           кручи там –

                               до облаков.

Не сходят

                    шапки-тучи

                                        с лысых гор,

Сверкающих на солнце

                                       с давних пор!

Я ездил

              по Сибири

                                сколько раз, -

Какой простор

                          для сердца

                                             и для глаз!

Какой там

                дивный

                              мастер-чудодей

Соткал

ковер узорный

для людей?

В Узбекистане

гостем я бывал.

Там

 пенный хлопок

сердце волновал.

Там полон

                   каждый стол

                                        сладчайших яств,

Там солнце лечит

                              лучше всех лекарств.

А Украина,

                   как знакома мне!..

Там

           на полях бескрайних,

                                              в тишине,

У ног Днепра,

                         как золото горя,

Колышутся

                      пшеничные моря...

Москва!

Мой самый дорогой аал!

Всегда, как сын,

сюда я приезжал.

Там Ленин жил,

                               там жив сегодня он!

В Москву ведут

                             пути со всех сторон...

...Я взор

  над ширью Родины

простер...

Отечество! –

безбрежен

                 твой простор.

Но если б

                  мне сказали:

                                      “Выбирай!” –

Я выбрал бы

родной тувинский край:

Здесь –

выси древних крутобедрых гор,

Здесь –

              воды рек,

                            ласкавших с детства взор,

Здесь

          каждый кустик, травка, прах земли

Частицей жизни

                             и в меня вошли!

Сергей Пюрбю

КАРА-СУГ

Тыва чурту

                       хемнер-биле байлак,

Ол хемнерниң аразында

Тып-даа дизе,

                     тыппазың бир хем бар.

Ооң адын Кара-Суг дээр.

Ол хем,

              база өске хемнер ышкаш,

Онзаланыр чүвези чок,

Ырда кирбээн,

                        ады-сураа үнмээн.

Ынчалза-даа ынаам кончуг.

Кара эзир ында-хаая хонгаш,

                                               бараан хараар

Кадыр туруг баарынга

Чокпак кара,

                     ыштыг,

                                  самдар өгге

Чолдак кадай мени төрээн.

Күҗүр авам

                     өлбейн,

                                  дириг чорда,

Күзел хандыр ынакшывайн,

Арай

        эрте чарлып,

                             орнукшуттум.

“Авай” деп сөс мени кагды.

Ам дээреде,

                   черим, сеңээ белээм

Алдын эвес,

                       мөңгүн эвес,

Ынакшылдың

арыг сөңү болур

Ырым бо-дур, хүлээп ап көр.

Авамга

             мээң

                     чедир илеретпээн,

Артып калган ынакшылым

Дөгерезин

                      чүрээм ханызындан,

Төрээн черим,

                      сеңээ берейн.

   

КАРА-СУГ

(Перевод С.Липкина)

В тувинском крае много рек,

И между ними есть одна,

Вам не найти ее вовек,

Зовется Кара-Суг она.

Река такая же, как все,

Нет песен о её красе,

Но я люблю её сильней

Всех быстрых рек страны моей.

Там есть утес, там, над скалой,

Летел орел, и видел он,

Как женщине пожилой

Я в бедной юрте я рожден.

Я длинных кос не позабыл,

Хотя недолго их любил:

Она свой добрый взгляд и смех

В могиле спрятала от всех.

И всю любовь, что передать

 Не мог я матери седой,

Как вдохновенья благодать,

Несу тебе, мой край родной!

Отчизна! Все мое добро –

Не золото, не серебро –

Ты песнь любовную прими,

Любовь сыновнюю прими.

ВАСИЛИЙ ЭРЕНЧИН

КАДАРЧЫ УРУГ

Казылганныг кара хая

Кадыр шораан эктин шыва

Айыраңнаан өшкү, хойлар

Аландыда оъттап чорду.

Кедээзинде коҗагарда

Хеден чүктээн даянгыыштыг

Кадарчы кыс харап алган

Каңгырткайндыр бадырып тур.

Долбаннанган кызыл чаактыг,

Довурзактыг, хүрең тоннуг,

Каттырымзаан чаңы таптыг,

Кайгалзымаар уруг болду.

Чуъгүн көргеш, сонуургааштың6

Чүктеп алган чүңерил? – деп

Айтыргаштың, билбээчеңнеп,

Арнындыва көре бердим.

  - Канчап билбес киҗи силер,

Карааңарның хирелиин аа,

Кадарчының олчазы – дээш,

Кара анай көргүзе-дир.

Элээн кезек болган соонда

(Эгезинде уткан чордум),

- Эргим дуңма, эки бе? – деп

Эгенмишаан, харыыладым.

  • Чүнү бодаан силер, акым?

Чүрээңер-даа орта бе? – дээш,

Чикти куду көрүп алган

Чиктии сүргей каттыра-дыр.

ПАСТУШКА

 (Перевод Ф.Фоломина)

Облака плывут отарой

Над скалой, высокой, старой;

Овцы, козы здесь, в тумане,

Бродят, словно на поляне.

На холме, в кустах прохлада.

Стережет пастушка стадо.

Распевает песню громко...

На её плечах – котомка.

Щеки, словно от прохлады,

У пастушки розовеют;

Крылья синего халата

На камнях угрюмых веют.

Только чудом появиться

На холме могла певица!

Я спросил у незнакомки:

  • Что вы носите в котомке?

     - Это – клад мой. Неужели

     Вы его не разглядели?

     Поглядите на козленка! –

     Мне она сказала звонко.

     И, пастушкой увлеченный,

Я не смог разговориться,

Лишь потом сказал смущенно:

- Добрый день, душа-сестрица!

- Что же вы молчали долго?

Или сердце ваше смолкло,

Или вовсе не стучалось?..

И пастушка рассмеялась.

САЛЧАК ТАМБА

МЭЭҢ БАЙЫМ

Мээң байым:

Каас-коя хепте эвес,

Кармак долу акша эвес,

Чыргап орар коҗай эвес,

Чыҗыр алдын ширээ эвес,

Чыраа, саяк аът-даа эвес.

Мээң байым:

Кадыыр, маска тударымда,

Кадыг чымыш тоовазымда,

Чораан бодум бөдүүнүнде,

Чонум-биле иштеҗимде,

Дуҗаал улуун сүрбезимде,

Туруҗумну ээлээнимде,

Арыг, шынчы сеткилимде,

Аҗы-төлүм көвейинде.

МОЁ БОГАТСТВО

Перевод С.Козловой.

Богатство моё – не в одежде,

Не в полном кармане денег,

Не в пышном дворце, похожем

На орт или абажур –

В роскошном автомобиле,

На парчовом сиденье,

В чаду от собственной славы

Я идолом не сижу.

Богатство моё – серп и молот

Со звездочкой пятиконечной,

Богатство мое в работе,

Которой я не боюсь,

В моих ясноглазых детях,

В семье – простой и сердечной,

В большой чистоте и верности

Всех мыслей моих и чувств.

САЛЧАК ТАМБА

АМЫДЫРАЛ ХЕМИ

Өскен хемим дааштыг чалгыы сөс чок-даа бол,

Өөренген мээ таныттынар аялгалыг:

Агым сугнуң эрик часкаан шаалааҗы

Амыдырал хөгҗүмү бооп, диңмиттелир.

Чатты берген дөргүннерлиг Каа-Хем суунуң

Чаңгыс борбак дамдызы-даа халас барбас:

Даг, хем шуглаан туман, булут көдүрүлгеш,

Тараа, сиген шөлдеринге чаъстап дүҗер.

Каҗаазында огородун суггарарлар,

Ханды шайны, аъшты-чемни белеткээрлер.

Эргим хемим эриин орта эртенниң кээр,

Ээккештиң, езулааштың, моортан суглаар.

Катер, хеме, салдар аңаа ойнаарак-ла,

Караңнадыр, өрү-куду шывададыр.

Сайгылгаанга күштү немеп, салдар чүктеп,

Сайзыралдың чырык оруун кыпсып чыдар.

Өдүректер, кастар, куулар уя тудуп,

Өзүп-төрүүр салдам, септеп ораны бо;

Сурун чоннуң арбын сүрүү оъттап-оъттап,

Суглап ижер девээ, турлаг чери-даа бо.

Доора хемнер салааланган эмгеҗок бол,

Доозазы бээр аккан, боҗе чүткээн.

Хаяларга кыстыргылап бадып келгеш,

Каа-Хемге каттышкаштың, тыныш аҗаан.

Эргим хемим унун дургаар ээтпектер хөй:

Эрес оолдар, чалыы кыстар аңаа эштир.

Маргылдаалар болганчок-ла эрткилей бээр:

Бассейн бооп чайгаар бүткен черлер-даа бар.

Каа-Хемниң эриинде кээп, харап тур мен:

Хамык чүве карактарда чайнап туру;

Ам бо хүннүң чурумалын бодаарымга,

Амыдырал хеми мында агып чыдар.

РЕКА ЖИЗНИ

Перевод: С.Козловой.

Родная река, ты буйно ревешь,

Знакомую с детства песню поешь.

И волны твои, о скалы гремя,

Могучим оркестром звучат для меня.

Разрезал Каа-Хем широту полей.

Просила Земля: “Освежи, полей!”

Туман, поднимаясь, окутал степь,-

Дождем напоит он колхозный хлеб.

С утра все хозяйки к реке идут,

С наклоном, с поклоном воду берут –

Несут в огороды для овощей,

На кухни несут, для каш и борщей.

Здесь плещутся утки и стаи гусей

Гогочут, ныряя, в реке моей.

В полуденный зной приходят сюда

Степные отары, большие стада.

Плоты, как игрушечные, легки,

Плывут по теченью моей реки...

Но путь этих грузных плотов далек.

Придется пройти за порогом порог.

В камнях задыхаясь, к волнам реки

Стремятся бурливые ручейки –

Свободно тогда лишь они вздохнут,

Когда, Каа-Хем, до тебя дойдут.

А я на родном берегу стою:

Отсюдща я вижу всю жизнь свою,

Как бурную реку, издалека...

Река эта – жизни моей река!

САЛИМ СҮРҮҢ-ООЛ

КӨК-КӨК ДАГЛАР

Хөлегелиг,

                 ылым-чылым,

                                        үн чок ышкаш

Көк-көк даглар аразынга төрүттүндүм.

Сарлык дозуп,

                         өшкү ай деп,

                                             кадарчылап,

Чалымнарга чуңма ышкаш, маңнап өстүм.

Көшкелерлиг,

                      шип-ле шимээн,

                                                    өлүг ышкаш

Хөлчок кадыр шорааннарҗе үнүп чордум.

Коҗагардан, эткен сыын дег, хереп алгаш,

Хостуг үнүм –

                             чүрээм ырын салып чордум.

Хөлүгүр көк,

                      шип-ле шимээн,

                                                    өлүг ышкаш

Көк-көк даглар көөрге-ле,үн чок ышкаш.

Ырлаптар сен,

олар сеңээ улаҗыптар,

Ырак-чоокче ырың дораан тарадыптар.

Кара чаңгыс

                      ырааҗының хөңнү билир,

Кандыг хөңнүн сөглексээн-дир,

                                                      оортан болур:

Хөглүг чорда, даглар база хөглүг ырлаар,

Көксү-хөрээң хөлзээн болза, сен дег хөлзээр...

Оларда ыр, сенде ышкаш, чеҗе-даа бар,

Омак-сергек,

                       шала муңгак – кандыг-даа боор.

Ынак Тывам

                       даглар-биле бүргеттинген,

Ырым – үнүм

                         хаялардан дыңзып үнген.

СИНИЕ ГОРЫ

 (Перевод П.Железнова)

Рожден я среди синих гор,

В горах я рос,

                      где был

                                   на диво молчалив

                                                                  любой отрог.

Мальчишкой сарлыков я пас

                                                   и горных коз, -

Здесь, между скал,

                                    я подрастал,

                                                         что козерог.

Я на вершинах побывал,

                                            где тишина

Крепка, незыблема,

                                    пока обвалы спят.

Мне, как маралу,

                             даль была с высот видна;

Мой голос

                   песню сердца пел.

                                                   Блестел мой взгляд.

Отроги строги и тихи

                                    здесь лишь на вид.

Когда ты громко запоешь, - гора поет

И, песню эхом повторив,

                                          гудит, звенит

И настроение твое

                                  передает.

И если весел ты душой,

                                         то и гора,

Как ты, бодра и весела,

                                          а если взор

Твой полон грустью и тоской, -

                                                      твоя хандра

Отражена, повторена

                                           грядою гор…

Для самых лучших песен я

                                              здесь взял слова.

Здесь научился побеждать

                                               тоску и страх.

Стеною гор

                      окружена

                                         моя Тува,

Средь скал

                         мой голос прозвучал,

                                                  окреп в горах!

САЛИМ СҮРҮҢ-ООЛ

АК

Ак деп хем бар.

Ааҗок берт чер.

Чүгүрүктү мунупсуңза,

                                        чоруу үнмес,

Чүге дизе

                 шаптык-моондак эгээртинмес:

Дүндүк шаар

                        бедик даглар баҗын дозар,

Дүвү чок дег,

                        ханы кашпал оруун дуглаар...

Чүгле-чүгле,

                       чүглүг куш дег, торлуру чок

Чүреккирлер

                       ындыг берттен сестири чок.

Ак деп хем бар.

Ааҗок берт чер.

Качыгдалдан хосталыр дээш, тынын берген

Кайгал эрлер –

                            алдан маадыр аңаа турган.

Кара-Дагга, Сайырларга, Көшпес ынчаар

Каш-каш чылда

                            алдырбайн,

                                                тулчуп келген:

Кайы-даа даг –

                         маадырларның оңгузу –дур,

Кашпал бүрү –

                           кайгалдарның шивээзи-дир...

Ак деп хе бар.

                        Алдан маадыр аңаа турган.

Актың оглу –

                          чоргаарланмас аргам чок-тур.

АК

(Перевод И.Лашкова)

Есть Ак-река.

Крутые берега.

Коль сядешь на лихого скакуна –

Умчаться далеко не сможешь ты.

Мешает гор отвесных крутизна,

Ущелья,

Где отсутствуют мосты.

Лишь самым храбрым,

                                       кто душой крылат,

Не страшен

                       первозданный мир преград.

Есть Ак-река.

Крутые берега.

Там некогда стояли удальцы,

Их было шестьдесят богатырей.

Жизнь отдали отважные бойцы

За мир и счастье трудовых людей.

Их помнят Кара-Даг, Кошпес и Сайырлыг,

Богатыри врагов нещадно били.

Им крепостью родные горы были,

Куда противник лез, но не проник.

Есть Ак-река.

Крутые берега.

Там шестьдесят героев шли в атаку,

Врагу мечами острыми грозя.

Их подвигом я, выросший над Аком,

Горжусь.

Мне забывать о них нельзя.

ОЛЕГ СУВАКПИТ

РОССИЯГА АЛДАР

Ооң чери –

Дип шыпкан тараалаң,бай.

Ооң шөлү –

Тиг чок көк дээр адаанда.

Эзир

Эзимнерин эргий кылыйткан.

Чычаан

Шынаа дургаар орукта шуушкан.

Далай суунда

Улуг пароходтар эҗинген,

Дагларында

Уран ырлары чаңгыланган.

Эрге –

Кырган, чалыы чонда бүрүн дең.

Эртем –

Кыстың, оолдуң мурнунда.

Ынаам –

Күчүлүг мээң Россиям!

Ырым –

Күзелимден сеңээ алдар тутту!

Араттар бис,

Ада-чуртувус дуҗааза –

Солдаттар бис,

Совет чурт дээш, турҗур бис.

СЛАВА РОССИИ

 (Перевод С.Гудзенко)

Её земля

Рудой богата, хлебом.

Её поля

Под необъятным небом

Орлы

Парят над областью лесною.

Волы

Идут дорогою степною.

В морях

Её большие пароходы.

В горах

Простор для песни и охоты.

Равны

В правах и старики, и внуки,

Сыны

Сильны и сведущи в науке.

Моя

Россия – крепкая держава,

И я

От сердца говорю ей: Слава!

Араты мы,

Но позови Отчизна –

Солдаты мы

Под стягом коммунизма.

ЮРИЙ КЮНЗЕГЕШ

ЧӨӨН ЧҮКТҮҢ КИҖИЗИ МЕН

                    1

Шөлээн, сериин тайга чурттуг

Чөөн чүктүң киҗизи мен.

Чөөк-биле чымчаглааштың,

Алаҗыга аадып каарга,

Дызырткайнып эглип турар

Дыттар баҗы дыңгылдайлаар -

Дыңнап өскен хөгҗүмүм ол.

Балдыр эъди хорлагыҗе,

Байлаң шүүреп, айлап, бестеп,

Аңнап, куштап, доруккан мен.

Артыш, шаанак айызап кээр

Хемче тырта одагланып,

Кезек пөшке чаглактанып,

Чаҗымда-ла төрээн черим

Чараҗынга ынакшаан мен.

Чуңма турлаа туругларлыг

Чуртум мени өөредип каан.

Чуруп ойнаар хөртүк харым,

Аккыр хадың тозун карттааш,

А деп үҗүк дүрзүлээним,

Сарыым деп сөс баштай биҗип,

Шаңдаа шыйган бирги шүлүүм

Сагыҗымда мөңге арткан.

              2

Шөлээн, делгем хову чурттуг

Чөөн чүктүң киҗизи мен.

Хонак ууштап, хевек соктап,

Хонуун үзүп чурттап чораан

Чиргилчин дег талыгырда

Чивеңгирлээн аас-кеҗиин

Күзеп, сурап, олче чүктээн

Хүннүң төлү арат оол мен.

Хову сыңмас теве биле

Хорум кырлаар дошкун сарлык,

Эгээртинмес өшкү, хойлар

Эмдик аъттар мээңии турбаан.

Кургаг шатта агы-каңгаа

Кумзат, ноян малын малдааш,

Хүнге додаан хүрең арным

Хүрээ-хагзыг, изиг хүнзүг...

Эштенсилер, кадарчылар

Эҗик, оруун аҗытканнар.

Үнээргелден уштунганнар,

Дөңгү дээгин элеткештиң,

Төре багын чылча шапкан,

Үелерниң өңүн солаан

Аҗылчынның, тараачынның

Артык ынак дуңмазы мен.

 

               3

Чөптүг хоойлу херелденген

Чөөн чүктүң киҗизи мен.

Ада-чуртум делгеминге

Өөредилге, аҗыл-биле

Өңнүктеҗип, чаңчыккан мен.

Анай кара чаҗымдан-на

Ынакшылдың, найыралдың

Ырын ырлап доруккан мен.

Ынчангаштың Барыын чүктү,

Соок болгаш эрттир изиг

Соңгу болгаш Мурнуу чүктү

Ылгай көрүп, чектевем мен.

Кайы чурттан аалдап келген

Кандыг аймак киҗил бо деп

Кайгавас мен, айтырбас мен.

Чүктер сана киҗилерни

Чүгел чаңгыс демдек –биле:

Аҗылчын деп, мөлчүкчү деп

Аңгыларга чүрээм ылгаар.

Шоглап келген дайзын-биле

Сокчурундан чүрээм кортпас.

Демисели чаңгыс өөрүн

Деткииринден чаҗам дивес.

Я – ЧЕЛОВЕК ВОСТОКА

(Перевод С.Козловой)

               1

Я – человек Востока

Вырос в тайге густой.

Треск морозов жестоких,

Ветра протяжный вой,

Жерди над колыбелью

Гнутся, тихо скрипят…

Там они песни пели

Тысячам смуглых ребят.

Я собирал сарану,

Руками ловил мальков,

В холода и туманы

Ступал по земле босиком.

Вереск и можжевельник

В пахучих кострах палил…

Дожди твои и метели,

Родная земля, любил.

Дивились горные козы,

Глядя с высоких скал,

Как на сугробах морозных

Узоры я рисовал,

Как выводил на коре я

Корявое первое «А»,

Как вырезал на деревьях

Детской любви слова.

                2

Я – человек Востока,

Вырос в просторах степей.

Отруби в ступке толок я –

Водой разведи да пей.

Счастье степным виденьем

Маячило мне вдали,

Мечты мальчишкой владели,

К солнцу меня вели.

Верблюдам пастбище тесно,

В горах могучи быки,

Отарам не хватит места,

Ржут табуны  дики –

Да, не мое богатство.

Плетусь за отарой чужой,

Каленая кожа бедняцкая

Пропахла степной травой.

Но время меня не обидело

В батрацкой судьбе моей:

Оно в пастушонке увидело

Хозяина всех степей.

Разгромили рабочие

Былого черную власть.

Цепям насилья и ночи

Пришлось на землю упасть.

                 3

Я – человек Востока.

Здесь справедливость светла,

На небе чистом, высоком,

Как солнце в степи, взошла.

Дружу с ученьем, работой,

С людьми большими дружу,

В сердце, полном заботы,

Песню крепко держу.

Что я скажу плохого

Про Север, Запад и Юг?

Солнце ли палит сурово?

Слишком ли много вьюг?

Гость приедет – так что же,

Как принято за рубежом,

Глядеть мне на цвет его кожи:

Черен, бел иль желт?

Я - человек Востока.

Я – человек труда.

Сердце мое жестоко

К врагам свободы всегда.

Настежь – и днем, и ночью –

Друзьям открыто оно.

К братьям моим – рабочим –

Светлой любви полно.

ЮРИЙ КЮНЗЕГЕШ

САРГАТЧАЙ

Дүгдектигниң ындынналган хөңнүнде

Дүвүренчиг ынакшылдың ыры дег,

Дүне, хүндүс кошкак кынмас саарыгның

Дүлгээзинниг ырын дыңнап өскен мен.

Сайлыг элдиң чараш даҗы сайзанак –

Саргатчайның аяс кылаң дээринде

Чайга таалап, салдап ойнаан хамнаарак

Сагыҗымдан уттундурбаан, эргимим.

Мурнуу чүкче чанган куштар көргенде,

Муңгаранчыг, чалыы чүрек саргып кээр.

Харлыг дүвү доюлдурган шуурганның

Карҗы, шугул үнүн дыңнап өскен мен.

Хөртүк-биле сомнап кааным сарадак

Көктүг чайның изиинге-даа эривээн.

Хөлчүңүмнүң ошкап кааны чалбырааш

Көс дег, от дег, чаъска, хатка өшпестээн.

Хүлер-хүрең шырайлыг кыс алгап каан

Хүннээректээн ынакшылым кавайы,

Уран ырым, салым-чолум эгези –

Уруг чаштан  өскен черим Саргатчай!

САРГАТЧАЙ, РОДНОЙ МОЙ КРАЙ.

(Перевод П.Җелезнова)

Звенит величаво река среди скал.

Я с детства влюблен в этот звон.

Моей колыбельною песнею стал

Волшебный напев мерно плещущих волн.

Бывает, зажмуришь глаза невзначай –

Игра сайзанак предстает, как во сне…

Мне видится небо твое, Саргатчай,

И птицы летящие видятся мне.

Я помню, как птицы летели на юг,

Как был я готов улететь с ними сам

От злобного воя метелей и ыьюг,

Зимою взметающих снег к небесам.

Из снега был вылеплен мой сарадак,

По зелени летней он радовал взгляд…

Любви поцелуи горят на щеках –

Вовек не забыть первых ласк, первых клятв!

Вовек не забуду тебя, отчий край,

И той смуглолицей красавицы я…

Ты был колыбелью моей , Саргатчай,

Здесь сложена первая песня моя!

СВЕТЛАНА КОЗЛОВА

АГЫ

(С.Тамба очулдурган)

Хөлбеңейнип, хатка чалгаан

Көккүр тоннуг, дошкаларлыг

Агы, сени аҗыг оът дээр,

Аңаа черле бүзүреве.

Сыннар кыры ам-даа харлыг,

Шынаа, дөргүн кавысканныг,

Дошкун часка торлуру чок,

Доң чер деҗип, агы үнер.

Амзап көөрге, аҗыш кынныр

Агы сиген – хойнуң чеми.

Кара черден куҗактанган

Ханы быҗыг дазылдарлыг.

Частып үнер чечек шупту

Частың чылыын манап орар.

Агы черле эрес болгаш,

Ала харда четчип алган.

Чаашкын суунга агы сиген

Чараш кылдыр чунуп кааптар.

Көккүр өңү маргыш-даа чок

Хөй-хөй чечек төлээлей бээр.

ПОЛЫНЬ

Серебряная, терпкая полынь,

Волной бегущая от ветерка –

Невежливая, дерзкая полынь,

Не знаешь ты, что вовсе не горька.

Ещё ветра долинные резки,

Еще снега виднеются вдали,

А цепкие полынные ростки

Проклюнулись уже из-под земли.

Щипни, пробуй – горечью ожжет

Полынь-трава бараний глупый рот.

Рвани, попробуй –

Корни заплетет так крепко,

Что сквозь камни прорастет.

Жарой нещадной яростно палим,

Пожух тюльпан, не встанет до весны –

А серая, невидная полынь

Стоит, растет, живет – и хоть бы хны!

А дождь прольется, капли заблестят,

И отразятся в них лучи и синь –

И всех цветов прекраснее стократ

Ты станешь, сероватая полынь.

Жара осенняя сменяет стынь,

Промчался ветер, свистнул налету –

Встревоженными волнами полынь

За ветром рвется: к солнцу в высоту.

Мороз в степи командует, суров,

Поля и горы каменно белы…

Как руки, тянет ветки сквозь сугроб

Совсем сухая, черная полынь.

ЗОЯ НАМЗЫРАЙ

ЭГЛИП КЕЛИР КУШТАРЫМ

Азарганчыг бичиимде

Авам мени чедип аар.

Инек баҗы дозуп,

Иелээн чоруур бис.

Тараа шөлү аңгыска

Танывазым куштарның

Эртенниң-не чоруурун

Элдепсинип көрген мен.

Авам ону хоюспас,

Аяар оюп эртер.

  • Көрем, дуруяаң-дыр,

Хөлзетпе – деп чагыыр.

Туман арҗыыл эстээн

Дуруяалыг шөлге

Ава ынак куҗун

Алдын күзү үдээр.

Дунук үнү чидип,

Дугаланып, ыраар.

Чарлып тура, ынчан

Сагыш-сеткил саргыыр.

Эргеленген черим,

Эглип кеир куштарым –

Эргелиг чаш назыным

Эстеп хадый бербээн.

ПТИЦЫ, КОТОРЫЕ ВОЗВРАЩАЮТСЯ

 (Пер. Э.Цаллаговой)

Ничего из прошедшего я не забыла…

Вот мы с мамой идем по дороге вдвоем

Она крепкой рукой мне ладонь обхватила

И, коров погоняя,

Разговор мы ведем.

Помню, утро дышало покоем и волей,

Легким ветром и светом касаясь ресниц,

И тогда я впервые увидела поле

Незнакомых ещё, удивительных птиц.

Опасаясь вспугнуть эту мирную стаю,

Мама тихо её обошла стороной,

И сказала: «Смотри –

Вон журавль взлетает,

Не тревожь его взлета –

Накажет! Он – твой!»

Слой тумана над полем редел журавлиным,

Теплый воздух его разносил над землей.

Этих птиц,

Моей мамой и мною любимых,

Провожали в полет мы осенней порой.

Так печалилась этой разлуке тогда я,

Когда в синь возносился крылатый их клин.

Мне казалось,

Что громкий их крик не растает,

В этом мире на сердце оставшись один.

Память детства живет,

Как предчувствие счастья.

Верю твердо:

Пока живу на земле,

Этим птицам всегда суждено возвращаться

 К своим прежним гнездовьям,

А, значит, - ко мне…

АЛЕКСАНДР ДАРҖАЙ

ДАЛАЙНЫ МЕН КАРААМ-БИЛЕ КӨРБЭЭН МЕН

Талыгырда сураан дыңнаар боордан башка,

Далайны мен караам-биле көрбээн мен.

Шак бо ногаан хөөлбекти далай диҗир,

Чалгып-мөөреп, хайынганын көрбедим чоп.

Баларзыг чыт думчук чарып каггы дег кээр.

Малгаш-тулаа сагындырар чүве болчук.

Далайны мен караам-биле көрбээн мен,

Талыгырда сураан дыңнап өскен мен.

Хөглел болгаш муңгаралды деңге көрген

Хөлчүң-карам хоюг караа мени шонган

Тааланчыг кавай уям – Чаа-Хөл-Аксы,

Далайҗы дег, мөчү-сөөгү сугга барган...

Далайҗының черде чыдар чевээ чок дээр,

Далай боду ооң сөөлгү өртээли боор,

Кара чаштан мөңгезинге бүзүрээним

Хайыралыг чуртум бөгүн оскундум.

Өскен черим дуҗу бо дээш, ногаан сугҗе

Өкпең-кызыл чечектерни октап тур мен...

Далайны мен караам-биле көрбээн мен.

Талыгырда сураан дыңнап өскен мен...

Я НИКОГДА НЕ ВИДЕЛ МОРЯ

(Перевод О.Шестинского)

Мне у синего моря не пришлось побывать

И увидеть песка золотистого гладь,

Только слышал, что где-то в далеких краях

Оно плещет, внушая то радость, то страх.

Почему же эту заводь, застоявшийся пруд,

Земляки мои морем бездумно зовут?

От него лишь болотный расползается смрад,

Он туманом восходит до каменных гряд.

В жизни синего моря не видал никогда.

И меня по нему не носили суда.

Худоребрым мальчонкой в Улуг-Хеме родном

Грелся я на берегу. Там подрос, а потом

В черноокую бездну красотки одной

Я нырнул и взорвал её сердца покой.

А сегодня родительский мой Чаа-Холь

Спит на дне, причиняя мне горькую боль.

Говорят, у матросов не бывает могил,

В море каждый бывалый моряк опочил.

Я так верил в нетленность родимой земли,

А сегодня её от меня увели.

Мои весла гребут по зеленой воде,

Но стремнины не чувствую ныне нигде.

И бросаю цветы со слезами в очах

На то место, где грел деревенский очаг.

Мне у синего моря не пришлось побывать

И увидеть песка золотистую гладь.

Только слышал, что где-то в далеких краях

Оно плещет, внушая то радость, то страх.

Моря я не видал, темного, как опал,

Зато отчий свой дом под водой потерял.

Аҗыглаан литература:

Антология тувинской поэзии, редактор Н.Ш.Куулар, Абакан, 2014.ч.