Воспитатель года-2021г

Куулар Айдана Кызыл-ооловна

Воспитатель года - 2021г.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл shay.docx34.22 КБ
Файл Мастер класс21.07 КБ
Файл презентация1.62 МБ

Предварительный просмотр:

Ажык кичээл

Темазы: «Шай-хундуткелдиг чемивис!»

 Этирер болук: Школаже белеткел болук  №7

Сорулгазы: тыва чоннун  хундуткелдиг чеми суттуг шайнын ёзу чурумун таныштырып билиндирер;

Даалгалары:

- шагдан тура огбелеривистен дамчып келген чанчылдарын бичии чаштарга дамчыдып билиндирери;
- шай дугайында улустун аас-чогаалын  ажыглавышаан, оюннар дамчыштыр уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры;
 
- хундулээчел чорукту уругларга оттурары.
Дерилгези: Чартык огну дерип каастаан турар, шай, дус хавы, шай согаажы-биле оон дажы, тос карак, хонек, аяк,  хымыш, ожук, хайындырган суттуг шай.
Улээр дерилгези:  аяктар, ун отурарынга ажыглаар материал0ж

Кичээлдин чорудуу

  1. Организастыг кезээ: Аалчылар – биле мендилежири:

Башкы: Дээр адам!

Чер ием!        

Бай-Тайгам!

Суг кежиим!

Торээн садигим!

Амыргын-ны аалчылар!

Амыр!  Амыр!

Айдасай:

Амыр, амыр, аалчылар!

Амыр, амыр мээн башкым!

Амыр, амыр мээн эжим!                      

Амыр дээрге «Экии!» дээн-дир        

Амыр дээрге кадык дээн-дир,

Амыр дээрге тыва чоннун                      

Арыг-чараш сеткили-дир!

  1. Кол кезээ:

Башкы: «Аалга келген кижи аяк эрии ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар» деп тыва чоннун ол улегер домаа кончуг-ла шын соглээн.

 - Шынап –ла , бистин улуг улузувус, ада-огбелеривис огге кирген аалчыны дорже чалап, изиг суттуг шайын кудуп, сунуп хундулээр болгай.

 - Тыва улус бот-боттарынче,  аалдажып киреринге ынак чораан улус.

 - Бистин улуг улустарывыс амданныг-чаагай шайын хайындыргаш,

кожа оглернин ээлерин чалап, ол хун кылган ажыл-ижин чугаалажып арга- сумезин алчыр чораан.
- А  хайынган  суттуг шай деп чемивис канчаар тыптып  кээрил?

(Башкы шайнын хайындырар ёзу-чурумун коргузуп тайылбырлаар):

  1. От салыр
  2. Пашты отка тигер
  3. Пашче сугну кудар
  4. Шай-чемин салыр (урар)
  5. Сутту кудар

-Шайны канчаар шын хайындырарга амданыгыл?
-Шайны хайындырары база белен эвес мергежил. Оон чеми четчип, шаары куду бадып, чыды унгуже 10-20 катап саарар  ужурлуг.

ШАЙ –ог-буленин, аас-кежиин удээр, эн-не хундуткелдиг чем бооп артканын кажанда-даа  утпанар  уруглар.

- Шаандан тура Тывага кээп чораан эртемденнер Тыва шайны делегейнин

кандыг-даа ресторанары ынчаар хайындырып шыдавас деп унелэп демдеглээн бооп турар.

Башкы:

- Шайывыс дугайында Эртине – биле  Чингис шулуун дыннаптаалынар.

 Ооржак Делгер-оолдун шулук:

 «Суттуг шай»

Амыр-менди солушкаш,

Аалчымны хундулеп,

Аяк шайым баштады

Аъжым-чемим салыр мен.

Суруг малды чажымдан

Суржуп, ай депо скен мен.

Сутке покпес анай дег,

Суттуг шайга ынак мен

(Дериг  херекселдер-биле ажыл)

Башкы:  

Шай согаажы, оон дажы - ыдыктыг эт-эдилел (кургаг шайны шай согаажынын иштинге чуура, хоюглап соктаары).

А огге шай, дусту каяаа шыгжаарыл уруглар?  (тускай хапка, ынчангаш ону «шай, дус хавы» деп адаар).

- Шай, дус хавын  кажанда-даа, каяа-даа ол ийини  кезээде кожа, кады, бедик черге азар ужурлуг бис. Огнун эн-не хундуткелдиг эди бооп турар.

- А хайынган шайны кайнаар кударыл уруглар? (Хонекче кудар)

Хонектин кезектерин адаптынарам? (аскы, эмистии, тудазы).

- Хонекти канчаар салырыл? (Хонектин эмистиин эжикче корундурбес, бажын иштинче корундурер).

- Бо эттин ады чуу ирги? (тос карак деп эт-тир)

- А тос–карак биле чуну канчаарыл? (чаа хайынган шайнын устун чажар)

Башкы:  Ынчангаш чаа хайынган суттуг шайынын устун огнун херээжен ээзи тос-карак –биле чалбарып чажар турган.

 (Башкы шайын чажып, йорээлин чугаалаар)

Эринниг чувеге амзатпадым,

Эки чемим дээжизи-дыр!

Аастыг чувеге амзатпадым,

Ак чемим  усту-дыр!

Оршээ хайыракан, оршээ!

-Эр-хейлер, ак чемивис суттуг шайнын дугаыйнда кончуг солун ажыктыг чуулдерни билип алдывыс.

- Аякты 2 холу биле сунгаш «Эки кузээшкиннер» деп чугаа состерлиг оюнувус ойнап коргузуптээлинерем.

- Мен «Кадык бол» деп состерден эгелээйн а силер улаштырынар уруглар:

                               Аас чогаал оюну «Эки кузээшкиннер!»

- Кадык бол!

- Чараш бол!

- Эки бол!

- Угааныг бол!

- Кежээ бол!

- Арыг-силиг бол!

- Хундулээчел бол!

- Ажылгыр бол!

- Чукгаакыр бол!

- Оорениичел бол!

- Куштуг бол!

- Дыннангыр бол!

- Шынчы бол!

-( дээш оон – даа оске состерни адап болур)

Башкы: Эн-не эки кузээшкиннерни чугааладывыс, эр-хейлер, уруглар! Дараазында аяк шайым деп танцы самывысты танцылаптаалынар

Танцы - сам  «Аяк – шайым!»

Башкы: Суттуг шайнын канчаар тыптып кээринин ёзу-чурумун салаалар-биле шимчээшкиннин шупту чугаалап коргузээлинер:

(Салаалар-биле шимчээшкинни коргузуп шулуктээр)

Салаалар оюну «Матпаадыр»

-Матпаадыр одун салыр

- Бажы-Курлуг пажын тигер

- Ортаа-Мерген суун кудар

- Уваа-Шээжен шайын каар

- Бичии-Моомей судун кудар

Кылбас тутпас ажылы чок

Кежээпейлер алышкылар

Сурлуг малдын судун сагаш

Суттуг шайын хайындырганнар!

Башкы:

- Амгы уеде шайнын  холуксаалары ангы ангы уруглар

- Оларны  адаарда  мнемокуб - биле оюнну ойнаптаалынарам.

Дидактиктиг оюн «Холуксаалыг шайлар!» (мнемокуб-биле ажыл)

Чижээ: Сут холаан шайны чангыс сос-биле - суттуг шай дээр.

   Чигир холаан шайны… чигирсиг шай,

  Лимон холаан шайны… лимоннуг шай,

                   Дурген хоюдар шайны… хоюдар шай дээр.

           Дус холаан шайны… дустуг шай дээр

           Оът холаан шайны… оъттуг шай дээр

Уруглар, кичээнгейлиг мени дыннанар, силерден айтырыг салыптайын кым шалыпкын (дурген) харыылаптарыл! Бо кичээлде ооренип билип ап турарывыс суттуг шай кайы чоннун шайыл? (тыва чоннун шайы) Шын-дыр уругла, ынчангаш «Бистин Тыва» деп ырывысты ырлажыптаалынар. Ырлаарынын мурнунда уннеривис отуруп алыылынар. (коргузуг, кылдыныг материалдарын улээр)

Ыры: «Бистин Тыва»

Эр-хейлер, уруглар! Дараазында аяк шайым деп танцы самывысты танцылаптаалынар

Танцы - сам  «Аяк – шайым!»

3. Туннел кезээ:

 Башкы:  Бо хунгу оюн коргузуувусте хундуткелдиг чемивис шайнын дугайында эн-не солун, ажыктыг, чуулдерни ооренип билип ап, «шайны» алгап-йорээп, танцы самывысты бараалгадып, хоглуг ойнап хогледивис уруглар.

Школа назыны четпээн уругларнын муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери

Ак-Довурак хоорайнын  уруглар сады «Мишутка»

Чопшээрээн:                                                                                                                                  Бадылаан:

Ооредилге талазы биле оралакчы даргазы                       «Мишутка» уруглар садынын эргелекчизи

_______________ /Дагбы Н.Д./                                                          _____________ /Монгуш А.Б-Т/

«_____»_____________ 2021ч.                                                            «____» _______________ 2021ч.

Ажык кичээл:

«Шай-хундуткелдиг чемивис!»

Школаже белеткел болуу №7

Ыры-хогжум башкызы:

Куулар А.К.

       

2020-2021 ооредилге чылы



Предварительный просмотр:

Школа назыны четпээн уругларнын муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери

Ак-Довурак хоорайнын  уруглар сады «Мишутка»

Мастер класс

«Шай-хундуткелдиг чемивис!»

Школаже белеткел болуу №7

Ыры-хогжум башкызы:

Куулар А.К.

       

2020-2021 ооредилге чылы

Мастер-класс

«Шай- хундуткелдиг чемивис!»

Сорулгазы: Тыва улустун хундуткелдиг чеми, суттуг шайнын тоогузун, оон янзыбуру хевирлерин, кезектерин, канчаар хайындырарын ооредир.

Дериглези: Шай дугайында улегер домактар, ыры, шайнын янзы-буру кезектери саазында шайнын хевирлери, хайындырып каан шайнын хевирлери. Магнитафон кассетазы.

1. Организастыг кезээ: Сорулгазын болгаш темазын дамчыдары. «Аяк шайым» магнитафонда ырлап турар.

2. Кол кезээ:

Аас-чогаалга моорей. 1. Тывызыктар:

Хой кижи хурээледи Хурен аскыр чыраалады (шайнын хайныры) 

Улдун шайны ууй бастым

Кечим шайны кезе бастым  (Ширтек) Оон-даа оске тывызыктар.

Шай дугайында беседа.

Шай ог-булеге эн-не хундуткелдиг, ыдыктыг чем: тыва кижи оонге шайын куруглатпас чораан. Хонек, саваларнын эн хундулуу, ону ургулчу арыг-силиг тургузар. Шай кудуп ижерде безин оору кодурбес дээр. Аалга кирген кижи аяк эриин ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар деп тыва улугер домак безин шайны кайы-хире хундулеп чораанын херечилеп чораан. Огге келген улуг-даа, бичи-даа кижиге тыва чон шайын бирле дугаарында соннээр.

Шайнын хевирлери.

-Хайындырар шайнын хевирлери янзы-буру. Оларны чугаалаан аайым-биле силерге амзадыр мен, амданнанып корунер, сонуурганнар уруглар.

1. Шай (чеми четчир, кара азы суттуг шай) шаар.

2. Хымыраан (чеми-даа, дузу-даа четпес кылдыр суттеп каан).

3. Шеннеден хайындырган (кузун шенне быжа бээрге казып алгаш кургаткаш соктап аар).

4. Уурак (аа-биле) суттээн Тыва шай.

5. Манчы шай.

6. Чудап шай.

7. Инек-караа бурузунден шай.

Шай хайындырары улуг мергежил. Ону чем четчип, шары бадып, чыды унгужеге чедир хайындырар, саарар. Суттэрде шээр мал судун ажыглаар, судун кыйгак дээр чораан. Чок болза кызыр инек суду-биле суттээр.

Шаанда Тывага кээп чораан эртемдээнер тыва шайны амзап ижип коргеш делегейнин кандыг-даа рестораны ынчаар хайындырып шыдавас деп унелээннер. Чуге дээрге сарыг шайга шенне, ыт-кады дээш, оске-даа эм оъттарнын хевилерин амдан киир кады хайындырган турган.

Аъш-чем -- чоннун культуразынын база бир чугула кезээ.

Шайдан унуш Мурнуу-Барыын Кыдаттын тропиктиг бедик дагларында унуп турар. 15-17 метр хире ыяштардан бомбурзекке тараан. Шайны бодунун чуртундан сонгаарладып тарыырга, унуш чыкпайып, чадаг ыяш апарган. Амгы уеде делегейнин 30 ажыг чурттарында остуруп турар. Эн эки шайлар Кыдат, Индия, Цийлон, Япониянын дагларында унуп турар. Шай дыка хой сорттарлыг, аттарлыг, а харын-даа оннерлиг

Тывада шагдан бээр нептерээн шайлар: сарыг, байгуу шай. Шай Тывада ырак тоогулуг дээрзин тыва тоолдар бадыткап турар. «Чин шайын хайындырып, Чигир-боовазын салып,…» - дээн состер тоол бурузунде бар. Чин дээрге дензилеп каан чуък. Чинни теве, аът-биле Бээжинден (Пекинден) Моолдан чудуруп эккеп турган. Тываларнын биеден бээр ижип келген шайынын ады оон унген. «Чин шайны хайындырып» дээрге-ле дендии амданныг шайны хайындырары дээни ол. Кыдаттын чин шайы Тывага 1936 чылга чедир кээп турган. Кумза дээрге-улузундан аргып кылган хааржок.

Кызыл шай.

Кызыл шай-дыт човурээзинден шай. Шайны солуптар ол дег хой кофеинниг унуш бойдуста чок. Ынчалза-даа бугу чоннар шай ортээ аар, тывылбас шагда чурттап чораан черинин унуштерин суксун хайындырарда калбаа-биле ажыглап турган. Ындыг байдал Тывага дыка сайзыраан турган.           1913 чылда Бай-Тайганын Кара-Хол чоогунга чораан шор сооктуг миссионер П.Штыгашевтин мынчаар бижээни солун: «Шай кижи бурузунде турбас. Ынчангаш олар янзы-буру ыяштарнын човурээзин ажыглаар.» Тыва тоолдарда «чоннун уези човурээ шайын» чылыдып алган дээн ышкаш состер ында-хаая эвес таваржыр.

Шай хайындырар човурээни тывалар чаагай, чоон дыттын холеге талазындан ыяштын чулуун балыглавайн, картааш, куу картын кызыдыр чолуп кааптар. Болган хоюг човурээни хаптаптар. Ону дурбууш-биле хоюдур тыртпылааш, улугларын согаашка эки чуура шааптар. Шайны хайындырары чаа андарлып эгелээн 3 литр сугга 1 улуг омааш ишти човурээни опайтыр каггаш, бичии отка саартпышаан 8-9 минута чымыладыптар. Оон соонда суттээш, шай андарылгыже саарып, хайындырыптар. Болган човурээ шай кызылдыр оннуг, чуксуг, хоюг амданыг боор. Ынчангаш ону кызыл шай дээр. Тывалар човурээ шай чодулге, ижинге эки дижир.

Хараган картындан шай.

Тывада 6 янзы хараган бар: хола-хараган, кызыл-хараган, инек-хараган, кара-хараган, теве кудуруктуг болгаш ховар чугле Тапсы ору унген, алтай хараган. Час эгезинде чулуп шимчээр уеде хараганнарнын картынга чем будумелдер ковудээр. Шай хайындырарда хола-хараган картын чазып сывыргаш, балды азы бижек-биле доорай какпылааш, изиг сугже кааптар. Ол чанчыл чамдык черлерде ам-даа уттундурбаан. Чеми: 1 литр сугга 1 улуг омааш ишти хойну каарга ажыгзымаар апаар. 8-9 минут хайындырар. Суттээш, суксунга ижер.

Черлик шай.

Шайназа. Шайназанын кызыл-ногаан чечектери июль ортузунда тайгаларнын ажык ийлеринде, оргеннерге, хемчигештер унунга чингир-ле турар. Ол уеде ону чыггаш, салгынныг холегеге кургадып аар. Кыжын шайназаны пашка суг хайныры билек каггаш, саванын аскын хаапкааш, 10-15 минут чымыладыр хайындырыптарга сарыг-ногаан шай белен. Ону карага-даа суттеп-даа ижер. Ол чугле суксун эвес, кончуг эки эм. Сураглыг эртемден М.Варланов 1913-1933 чылдарда Бурят ламаларнын ажыглап турар эм унуштернин шинчилеп чорааш, мынчаар бижээн: «Шайназаны ижин-шойунду оюлганы, оон ыжыктарын эмнээринге сумелезе чугула.» Оон будумелдеринде хой демир, никель, чес, марганец, титан, молибтен бар дээш оске-даа микроэлементилерни тыпкан. Шайназын дазылын чаш кокте чазын, чем кылып чиир, ында хой крахмал бар.

Шенне шай.

Тываларнын толчургу улегер чугааларындан: бирээзи паларган, турамык бай, оскези карачал ядыы ийи оол чоруп орган. Шенне чаны-биле чыткаш, оларнын баштайгызы: - Чыдыг сигенни! – дээштин, кымчылап эрткен. Ийи дугаары: - Чараш чечектиг, чаагай чемниг! – дээш, эргеледип суйбапкаан. Шаг баскыраан уеде эриг баарлыг карачал оол шенне дазылын казып чип чорааш, дириг арткан; Ында хой крахмал, чигир бар. А улуургак, дон сеткилдиг чиир чуве тыппайн аштап олген.

Бирээде, канчаар-даа тодуг, байып азы ядарап баксырап чорзунза, сон-мурнуулуг чор, арын-нуурун ышкымыл деп чуве бо.

 Ийиде, шенне дээрге тываларнын чуттуг, берге, аарыг-аржыктыг уеде дузалаар, аргаланып даяныр эргим чараш унужу деп чуве моон коступ турар.

Хадын бурулеринден шай.

Тыванын ыяштарынын аразында хадын база бир онза унуш. Эн-не отчуг ыяш хадын, эн-не быжыг ыяш база хадын. Тывада 6 янзы хевирнин хадыннары бар: чадан ыяштардан эгелээш бедик ыяшка чедир. Салбагар бурулерлиг (береза бородавчатая) бурулери-биле шай хайындырары моолдан дамчып, улегерлеттинип келген дижир. Хадыннын чулдузубиле база шаанда чон, ылангыя тожулар шайлап чораан. Борбак чулдуну изиг сугже супкаш, чеми унуп, шай кара-хурен апаарга уштуп салгылап, оожум дык ур ынчаар ажыглаар турган. Чулду шайда кандыг-даа амдан чок. Тожунун улуг назыныглары кадыынын быжыын ижип чорааны оът холаан чулдулуг шайдан келген дижирлер

Шай хайындырары-мергежил. Шайны, шары (чеми) куду бадып, чыды унгужеге чедир хайындырар. Хайны бээрге, элээн ур бедик, элээн ур чавыс кылдыр саарар. Суттээрде шээр мал судун ажыглаар, инек судун кыйгак дээр чораан. Тывага кээп турган эртемденнернин бирээзи: «Тыва шайны телегейнин кандыг-даа рестораны хайындырып шыдавас» деп унелээн. Сарыг шай-биле кады оске бир хевирин шеннени катай хайындырып алырга, тергиин амданыг болур.

Шай-сон. Шай кадак тудары-биле бир домей сон бооп чораан. Кандыг-бир аал барда, ашак азы кадай-даа кижи бир хайындырым шайны кадакка (шыдалдыг улус болза) каап алыр. Кадак, ак пос чок улус ак хойнун чуга дугунге ораап алыр. Келген улузунга чолугуп тудар

Шайнын кезектери:

Хемчээлинин аайы-биле ангы-ангы:

1. Будун

2. Кезик

3. Улдун

 4. Кечим

5. Каам

6. Шымчым

Оон унези кончуг улуг чораан кыдат садыгдан 50 диин кежи-биле 1 будун шай,орусдан 1 хунан молдурга-биле кезик шайны садып пап чораан. Кандыг-бир хундулээн аалынче азы келин айтырарда шыдалдыг улус болза кадакка ораап алыр, арай чединмес улус бир каам шайны, ак поске азы ак хойнун чуга энчээнге ораап алыр, чолукшуп тудар. Кандыг-бир улуг ууле будурерде, чаа ог тиккенде хараача солаанда, тук хакканда ону ыяп-ла, шайлаашкын-биле удээр турган. Шайны аякка эмин эттир долдур кутпас, далашпазын ам бирээни ишсин дээн ол. Аякты солагай хол-биле сунмас. Эртенги хайындырган шайын от-козунге, оран-тандызынче чажар ак-даа, кара-даа болза ажырбас:

«Эринниг чувеге амзаттым

Эки чемим дээжизи-дир

Аастыг чувеге амзатпааным

 Ак чеми дээжизи-дир» дээш чалбарып чажар.

Шайны улус аас чогаалга хойу-биле ажыглап чораан. Ынчангаш бо хун бистер тыва чоннун «Челер Ой» деп танцы саамы доозар дыр бис


Предварительный просмотр:


Подписи к слайдам:

Слайд 1

Школа назыны четпээн уругларнын муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери уруглар сады «Мишутка» Ажык кичээл « Шай – хундуткелдиг чемивис !»

Слайд 2

Даалгалары : - шагдан тура огбелеривистен дамчып келген чанчылдарын бичии чаштарга дамчыдып билиндирери ; - шай дугайында улустун аас-чогаалын ажыглавышаан , оюннар дамчыштыр уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры ; - хундулээчел чорукту уругларга оттурары . Сорулгазы : тыва чоннун хундуткелдиг чеми суттуг шайнын ёзу чурумун таныштырып билиндирер ;

Слайд 3

Организастыг кезээ : Аалчылар – биле мендилежири

Слайд 4

« Аалга келген кижи аяк эрии ызырар , арга кирген кижи саат дайнаар »

Слайд 5

Шайнын хайындырар ёзу - чуруму

Слайд 9

Салаалар оюнну : « Матпаадыр » - Матпаадыр одун салыр - Бажы-Курлуг пажын тигер - Ортаа-Мерген суун кудар - Уваа-Шээжен шайын каар - Бичии-Моомей судун кудар Кылбас тутпас ажылы чок Кежээпейлер алышкылар Сурлуг малдын судун сагаш Суттуг шайын хайындырганнар !

Слайд 10

Четтирдивис