Методические авторские разработки

«Караты –хааннын өргээзинде шагаажылар»

                Улуг бөлуктун уругларынга шагаа байырлалы

          МБДОУ детский сад «Золотой ключик» г Ак-Довурак.

Составитель: музыкальный руководитель - Кан-оол Чойгана Никторовна.

Киржикчилери:

Башкарыкчы:  

Караты-Хаан:  

Хаанын кадыны:  

Уруу Дангына:  

Оскус-оол:  

Тоолчу:

Шивишкин:  

Шуваганчы(чылбыга):

Кускун 1(эр):  

Кускун: 2(кыс):

Мечи чылы:  

Дагаачылы:  

Сорулгазы:

1. Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижихидер;
2. Национал байырлалды уругларга таныштырып, тыва улустун оюннарын ангы-ангы хевирлери- биле таныштырып өөредир;
3. Тыва улустун аас-чогаалынга даянмышаан,уругларнын сос домаан курлдавырын сайзырадыр.

Дерилгези: Тыва өгну  тиккеш, өгнун дериг херекселдерин  дерип каан турар база тыва аъш-чем дээжизин салыр.

Чорудуу:

1.  Организастыг кезээ
2. Шагаанын кол кезээ
3. Оюн-тоглаа, ыры-шулук, танцы-сам.

Тыва аялга-хөөмей сыгыт дынналып турар. Өг уштинде Караты-Хаан, кадын база хун херелдиг чангыс уруу Дангыназы кажыктап олурар. Ыт ээрер.

( Шивишкин дашкаар унгеш харагыылааш өгже кирип келгеш чугааланыр)

Шивишкин:

Ырак эвесте хой улус кел чор ышкаш хаан, көргеним чугаалап тур мен.

Хаанын кадыны:

Шагаа-Найыр будуузунде кожа аалдын  ажы-төлу аалдап кел чор боор. Дашкаар унуп уткуп экел Шивишкин.

Шивишкин:

Кирип моорланар-ла аалчылар, шагаажылар!

Башкарыкчы:

Уруглар, шага  байырлалын эртирер,чаа-чылды уткуур дээш Караты-Хаанын өгээзинде аалдап чедип келгенивис бо, аалдын ээлери биле мендилежиилинер:

Шупту: Амыр-ла Амыр !

Хаан биле Кадын: Амыр-ла  Амыр уруглар !

Башкарыкчы:

Шагаа будуузунде улустар мынчаар мендилежир, чолукшуур чуве-дир корунер уруглар:

(Чолукшуурун коргузер).

Шагаа-байырлалын силернин оргээнерге моорейлежип ойнап–хөглээр дээш аалдап келгенивис бо.

Караты-Хаан:

Шын кылган-дыр силер уругларым, аалга шагаа-байырлаарга кончуг солун болур чуве, дөрже эртип сааданар уругларым! (уруглар, оолдар ийи ангы чарлып олуруп саадаптарлар)

Дангына:

Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар

Арга кирген кижи саат дайнаар дээр болгай, шайдан кудуп сөгнеп  көрейин (аяк-шайны уругларга кудар).

Башкарыкчы:

Суттуг шай, сут дээрге эн-не хундуткелдиг чемнернин бирээзи,оон дугайында уругларга солун чугаадан чугаалап беринерем Кадын.

Кадын:

(Сутту шил савага куткаш уругларга корзуспушаан)

Сут кандыг огнуг-дур уруглар?

Уруглар: -Ак.

Кадын: Сут дээрге Тыва улустун хундуткелдиг чемнеринин бирээзи-дир уруглар. Сутту бис азырал дириг амыттанарывыстан саап ижип турар бис: инектен, хойдан,ошкуден, теведен, ивиден, бе-ден , сарлыктан. Олар оолдарын  база суду биле эмзирип өстуруп турар. (Уруглардан айтырып болур).

Сут-биле янзы-буру чемнерни кылып чип турар бис.

Чижээ: суттун бодун ижип турар бис, ааржы,ореме, саржаг, быштак, курут дээш оон-даа өске чемнерни суттен кылып чип турар бис. Ынчангаш сутту төп болбас, сут ак чемге хамааржыр  кежээ бажындан сут ундуруп болбас дижир болгай уруглар.

( Чемнерни көргузуп тургаш тайылбырны кылыр)

Башкарыкчы:Уруглар Кадыннын сут дугайында чугаазын сактып алынар? Кайыын ап турар- дыр бис  сутту ? Кандыг чемнер кылып чип турар- дыр бис? Сактып сагып чоруур бис уруглар.

Дангына:Ынчаарга шагаа деп чогум чуну байырлаар байырлал чувел уруглар?

Башкарыкчы:

Артыш санын делгевишаан

Аржаан сугну өргуулунер!

Чаламага агын баглаар

Чажыг чажып, ак сут өргуур

Чалбарыглар, йөрээлдерге

Чаагай кежик курайлап каар

Адыг чарыш мөөрейлиг

Амданыг чем найыр-дойлуг

Ада-өгбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун шагам! (Шагаа шулуктерин  уруглар кууседир)

1        2

Шагаа дээрге тыва чоннун                    Шагаа дээрге сурээ боктан

Чаагай кузел чанчылы-дыр                    Арыгланып чарлыры-дыр        

Айнын чаазын, хуннун эртенин              Амыр-чыргал буян-синген

Алгап йорээн байыры-дыр.                     Чаагай ыдык сузуглел-дир.  

3                                                          4

 Чылдын солгу эргилдези                      Тыва чоннум чанчылдары

Чыккылама кышты солуур                       Тывызыксыг аажок чараш                            

Чырык чаагай частын бажы                   Шаандан тура сагып келгеш                        

Шагаа айы чаа чыл-дыр.                        Шага-найыр байырлал бар        

5        6

 Шагдан тура маннаывыс                       Кажык, даалы , тевек, шанак

 Шага хунну чедип келди                        Хамык оюн кутту-ла бээр

 Дашкаар унуп силгигленип                       Маргылдажып, мөөрейлежип

 Даштын черге хоглээлинер.                       Мага хандыр ойнаай-даа бис

   7        8

  Тевек, кажык, ойнап самнап        Чылдын сөөлгу эргилдези

  Дендии солун эртирер бис        Чыккылама кышты солуур

  Шымдаданар, дургеденер        Чылыг чырык часты солуур

  Шагаа хуну унуп келди        Шагаа дээрге байырлал-дыр

Караты-Хаан, Кадын:

-Оо, кончуг-даа шын чугаалап тур силер уругларым.

Башкарыкчы: Ам,уруглар силерге Шагаа дугайында ырызын бараалгадып бээр-дир сонуургап-ла корунер!

Алдын хунге чайыналган

Байырывыс хоглуг ыры

Аргаа-сынга чайыналдыр

Шагаажылар ырлашсыннар

Ыры «Шагаа келди» муз: Вячеслава Танова.

(уругларны сандайларга олурткулаптар)

Дангына: Ыт ээрип тур, ам база бир аалчы кел чору!

(Тоолчу кирип келир)

Тоолчу:Амыр-ла, амыр ажы-толум!

Караты-Хаанын өргээзинде хөй ажы-тол чыылган дээрге келдим. Шагаа-Найыр будуузунде Тыва улус силер ышкаш  бичии чаштарга узун-дуну атсы тоолдар ыдып берип чораан-дыр ийин уругларым. Ынчангаш  кончуг солун тоолумну ыдып берейин эптей-эптей олургулааш кичээнгейлиг дыннап-ла көрунер че.

(Тоолду ыдарда аялга адаа биле ырлай арак ыдар)

Шыяан ам эртенгинин эртенинде, бурунгуннун мурнунда, буга мыйызы буступ дужуп турар шагда хун-херелдиг дангына-дег чангыс уруглуг Караты-Хаанын чурттап чоруп-тур эвеспе.Бир-ле катап оонге Шуваганчы кирип кээп-тир эвеспе. (шуваганчы өгнун ийи талазындан бакылап кеденгиирлеп чааскаан чугааланыр)

Шуваганчы:

Бо Караты-Хаанын ай-хун херелиг чангыс борбак уруун кандыг арга биле уруг кылып алыр чоор. (ол уеде кускун ужуп эртип чыдар шуваганчыны көруп кааш аалдын чанынга хона тырткаш шуваганчыны

дыннп олурарлар)

Кускун: 1: Карр-карр! Карр-карр! Караты-Хаанын аалында Шуваганчы хамык-хайны хайындырды. Ол кончуг кулугур чуну уулгедирил, дыннап алыйын карр-карр!

( Кускун терек дөзунге хонуп алгаш дыннаалаар)

Шуваганчы: (Хойнундан шагаан-ээремчик ужта соп экелгеш чугааланыр)

Бай Караты-Хаанын чангыс уруу Хун-херелдиг Дангыназын силер-ле билир болгай силер! Чуг-ле мээн уруум кылып берип кор! Уругнун кулаанче киргеш удудуп каап кор. Ынчан уруг кылып алырым кай баарыл? ( дигеш, шагаан-ээремчикти аалдын өдээнче киир салыптарга узун хенди биле ээречиктиогже киир тыртар. Шуваганчы кускуну эскерип кааш ойладыр)

Кышш-кышш, бо мелегей кускун кижи оруунга шаптыктаан ынай барып ужуп чор сойлук!

(кускуну ойладыпкаш ог артынче чаштып ынай болур, кускун ужуп чоруй баар)

Дангына: Кандаай аайлыг чоор уйгум кээй берди.( эзеп-херилгеш удуп чыдып алыр)

Тоолчу уламчылаар:Караты-Хаанын оргээзинден ырак эвесте самдар оглуг чангыс- кара Чаваа-хылбын аъттыг багай Оскус-оол-деп оол чурттап чораан чуве-дир.Оскус-оолду Караты-Хаан хоюн кадартып, кежээнинне хой олурер кылып ап чораан чувен эвеспе! Бирле катап  айтып берген хоюн өлурер-деп турда хой Өскус-оолду мынча дээн  чувен иргин: «Мени өлурбейин көр. Мээн бо казып чыткан черимде аът бажы-дег алдын бар, бору бажы-дег мөнгун бар ону алыр сен»-дээрге Өскус-оол хойну өлурбейин барып тур оо! Хойнун казып чыткан черинге баргаш казып көөрге шынавыла, аът бажы-дег алдын, бөру бажы-дег мөнгун чыдып-тыр. Өскус-оол ол чоруткаш багай өөнге чедип кээрге улуг-лама кижи олуруп-тур. Лама тургаш: « аът бажы-дег алдынын, бөру бажы-дег мөнгунуг-дир сен Өскус-оол менээ берип көр. Сенээ мен ыттын-куштун болгаш кускун-саасканын сөс-домаан билир кылдыр ном айтып берейин. Ол номну доктаадып алыр болзунза, сенээ чуу-даа белен дээрге Өскус-оол ламага  «аът бажы-дег алдынын, бөру бажы-дег мөнгунун берипкеш» Ламанын номун доктаадып алгаш оруун уламчылап чорупкан чувен иргин.

(Караты-Хаанын аалынын чоогунга Өскус-оол хой кадарып чоруур, ырлаар ыры «Кадарада хом чараш»)

Оскус-оол: Хойларым оъттап чорда бичии дыштанып алыйын каям (данзазын  кыпсып орар)

Кускун: 2(кыс): Бо кускун кайда барып саадап, чидип турар чоор карр-карр! (ынай бээр харанып халыгылаар, кускун эжи бо ужуп чедип келир)

Кускун :1(эр): Карр-карр! Карр-карр! Караты-Хаанын аалынын чоогунга дээскинип чемнеп турумда Шуваганчы хамык-хайны хайындырды. Ол кулугур хаанын  хун-херелдиг чангыс уруун уруг кылып алыр дээш шагаан-ээремчик одээнче киир салыпты ол уруг олчаан араан чуве-дир. Хам-лама башкы кижи ында чыылган, ном хурум кылган .Ол хамык чымыш сыыртааш, манааш орайтай бердим. Ыыткыр чугаланма  шагаажылар бисти дыннап каар ойзу ужуп чоруур.(Кускуннар ужуп чоруй баарлар)

 Оскус-оол: Элдептиин аар бо ийи куштар ол чуу-деп турарлар ол, кайда баардылар (дээш соондан чоруптар)

Тоолчу: Караты-Хаан-даа чуу боор мындыг чарлык ундуру тур оо.

Караты-Хаан: Мээн  чангыс уруумну оотур эмнептер кижи болза, азыраан малымны, эдилээн эдимни буяным алзын!

Тоолчу: Ашактын чарлыын шагаажылар-даа чуу боор Хун-херелдиг Дангыназын ыры-самы бмле оттур кузелдиг  болганнар.

Башкарыкчы:

Шагаа-найыр будуузунде

Чазык хоглуг болуулунар

1-2-3 бир дем биле ырлажыылы

Ыры: «Мен тыва мен»

Тоолчу: Шагаажыларнын ыры-шоору-даа дузалаваан чувен иргин. Хаан-даа чуу боор мунгараанындан лама-хамны чалаар-деп дугурушканнар .Хам башкы дузазыдаачетпээн чувен иргин.

Хам тура мынча деп тир  Силернин уруунарны бир аалчы эмнеп шыдаар-дырдеп тир оо!

 (Кускунар суржуп алган ужуп келир, Соонда Өскүс-оол куштарны кедеп дынналаар)

Кускун 2(кыс):Сен бодарынга  ол уруг канчаар аарый берген уруг-дур, сен билдин бе ынчаш?

Кускун 1(эр):Ында кижи билип чадаар чуу боор, кулаандыва шагаан-ээремчик  Кире Берген уруг-дур. Ону лама-хам билбейин турар чуве-дир.

Кускун 2(кыс): Ат-ла болган-дыр ам канчап эмнээр уруг боор билдин бе?

Кускун 1(эр):Ында чуу-боор лама-хамны ундур чоруткаш, улуг оттан ужуткаш демир кыскаш кызыдып  алгаш, кулаанга чиртинейиндир тутсупса, оон корткаш  уне кылаштап келир ээремчигей – дир. Унуп келирге улуг оттун ортузунче киир октапкай-ла мен.

Кускун 2(кыс): Чаа соска ам, орук-чирик аксы чер-дир бо, улус дыннап кааптар. Дурген моон ырап ужаал. (кускуннар ужуп чоруй баарлар).

Оскус-оол: Хоктуг-даа куштар-дыр, элдеп-ле-дир он, оларнын чугаа домаа-даа менээ дузаладыг-ла боор он. (дигеш хоюн айдап чоруптар) (Ыт ээрер).

Караты-Хаан: Шивишкин кым-дыр кор ыт ээрий-дир сок де! Кайыынкайыын келген кижил, кай бар чорууру ол чуу кижил айтырып экел!

Шивишкин: Чор! Сок! Кедээр тур сойлук, чыт орталан ( дээш ытты кончуп тура харангаш огже кирип келир) Хойувус кадарчызы Өскус-оол-дур Хаан. «Дуза халдадырым чадавас, та дужамык-даа халдадырым чадавас-деп согледип тур хаан.

Караты-Хаан: Ындыг болза Оскус-оолду шайладынар!

Шивишкин:Хаанын айтыышкыны биле силерлерни огже кирип шайлазын-деп соглети!

(Шивишкин Өскус-оолду огже чалап кыйгырар Өскус-оол кирип келир)

Караты-Хаан: Чаа оглум , корген-билгенин чул? Мээн чангыс уруум арааш, олум кырында чыдып берген.Лама-хам-даа чадашкан дуза болбады. Мээн чангыс уруумну диргизип каар Кижи болза, эдим бээр мен, чангыс уруумну кадай кылдыр бээр мен. Хаан орнунга хаан кылдыр, дужулгем-даа болза, дужуп бээр мен»-деп-тир.

Оскус-оол:«Че,ындыг болза хам-лама чадашкан болганда, мен Дангынаны корзумзе хаан»

Караты-Хаан: «Өскус-оолга чайлап беринер»-дээрге хам-лама уннуп чоруптар.

Тоолчу:Өскус-оол көөрге уруг олум кырында  аксы аазатпаннаар чыдып-тыр.

Өкус-оол: Манаа улуг оттан ужудунар, от кыскажындан кызыдынар

Караты-Хаан: Шивишкин кайда баардын даалганы кууседип кор

Шивишкин: Ынчаан, ынчаан Хаан

Тоолчу: Улуг отту ужудуп кыскажын белеткеп тур эвеспе. Оскус-оол уругнун кулан орта чиртинейндир тутсуп-ла туруп-тур. Уругнун кулаандан шагаан ээремчик ажы-толун чуктеп алган бо уне кылаштап олурган. (Өскус-оол ээремчикти кыскашка кызыткаш отче октаптарга)

Дангына: «Авай,ачай аштаарымны суксаарымны. Соок суксундан беринер.

Кадын: Ийе,кызым чаагай ол ааржыдан кылган суксун бо уруум, чаптанчыгбайым чангыс кара авазынын, ачазынын алдын Дангыназы (дээш бажынче чыттап часыдар)

Тоолчу: Уруг-даа чуу боор суксуну ижип алгаш кан-кадык апарган туруп келир)

Караты-Хаан: -Мээн орнумга хаан бол! Чангыс уруум кадынын –на болзун оглум.

Тоолчу:Шак-ла мынчаар Шуваганчынын Дангынаны уруг кылып алыр дээн кузели –даа бутпээн.  Хаан, Кадын-даа чуу боор амыраанындан ар-албатызы биле шагаалап кирипкен чувен иргин. Мени база оске аалдын уруглары манай берген боор далажыптайын уругла байырлыг ! Менди чаагай! (тоолчу унуп чоруптар) 

Башкарыкчы:Силерге база четтирдивис байырлыг!

Тыва улус шаандан тура

Самнаарынга ынак чораан

Сайзанак –деп танцывысты

Манаа демниг тевээлинер!

                                              Танцы-сам « Сайзанак»

Өскус-оол:Дургедене, боданынар! Дурген чугаа эгелээн-дир!

Дангына: Баштай мени дыннанарам. Саат чока бадырып бээйн!

Билдим, билдим биче шынаа

Шынаалаза шыктыг алаак

Алаактаза арбын суруг

Суруглаза суг шаг

Иннектезе, итпек хойтпаке

Тодарлаза тодуг тога.

Өскус-оол: Шыдаарла-дыр, эрес-дир сен! Уруглар ам Узун тыныш-деп оюну ойнай каптар бис бе «Бир бала. Бир чарын. Бир кажык»

Башкарыкчы: Уруглар  Өскус-оолдун Чава-бора адынга  белек кылдыр танцы самдан -деп самывысты келген шагаажыларга бараалгадып берээлинерем че!

                                               Танцы-сам:

Өскус-оол:Кончуг-даа танцы самга ынык уруглар -дыр эвеспе . Ам аът шалбаалаарын коорээлинерем!

                                           Оюн: «Аът шалбалаары»

Өскус-оол:Дангына кайывыс чер-ле ченчен-мерген эвес чеченежий кааптаалы мени дынна чеве!

1 деп чул

-Хоорайывыс бир узун хоолайындан ыш унмес болза, каът бажын  чылыыр деп бе?

2-деп чул

  -ийи карак  биле  коргенин  уттур  деп   бе?

3-деп чул

Уш дашты салыпса ожук дажы болбас деп бе?

4-деп чул

ийи каът садигивиске ийи каътты немей тутса  дорт каът  болбас?

деп бе?

5-деп чул 

Бир холда беш салаа  бар эвес деп бе?

6 –деп чул  

-Алды арганы  ажыглаза  моге болбас деп бе?

7-деп чул-

7-ди акшага 7-ди акшаны катса кара хлеб  ортэ?

унмес деп бе?

8-деп чул

-Хоорайывыска 8 каът бажынны тудуп болбас деп бе?

9-деп чул

-9 чузун малды азыраза тодуг –догаа болбас деп бе?

10-деп чул

-бешке бешти  катса он деп сан унмес деп бе?

Өскус-оол, Дангына: Кайывыс-даа чечен-мерген-дир бис.Чечек черде,чечен менде!

Караты-Хаан:

Оран -Тандым оршээ!

Одум көзум оршээ!

Арат чонум менди-чаагай

Аал малыннар онча менди

Аш чут корбейин

Амыр чаагай бодаразын!

Кадын:

Чолукшуп-даа ойнап хоглеп хоорештивис

Чоннувстун Шага-Найыр будуузунде

Эрги чылды удевишаан

Чаа чылды уткуулунар

(Мечи чылы кирип келир)

Мечи чылы: - Амыр-ла бе уруглар !

Уруглар: - амыр-ла амыр !

Мечи чылы:Бээр менче дыннанар,

Будун чылды силерге

Бугудеге баран болдум.

Мени танып корунерем

Кайы чылдын демдээ-дир мен уруглар?

Уруглар:-Мечи!

Мечи чылы: Мен анаа хой эвес, эртип турар хой чылынын демдээ-дир мен. Силернин удеп турар чылынар-дыр мен. Силернин–биле байырлажыр өйум келди уруглар, чоруур бертинде уруглар биле ойнап-хөглеп алыр дээш келдим.

Башкарыкчы: Мечи чылы чоруур бертинде бистин биле ойнап-хөлеп алырдээш дээш келген-дир, уруглар. Хой чылы биле солун оюндан ойнаалынарам че!.

                                        Оюн: «Өртеннэжир»

Мечи чылы: Ажыл-херээм будурдум

Ам мээн чоруур өйум келди

Эки ойнап-хөгленер уруглар, байырлыг !

Мечи чылдын бергелерин

Мен-даа,сен-даа кым-даа утпас

Хой  чылы солушту

Экилерин шыгжап аалы.

(Аялга адаа-биле Дагаа чылы кирип келир).

Башкарыкчы:

Кузеп манаан чылывыс

Дагаа чылын уткуулунар

Бак-ла чуве ынай турзун

Бай-ла чуве бээр турзун!

Дагаа чылы:

Шагаа- биле амыр-менди эргим чонум! (мөгейер)

Шагдан тура маннаанынар

Чаа-чыл-даа моорлап келдим

Дагаа  чылы силерге мен

Уутунмас улуг олча кежикти

Өг-буленерге өөрушку маннайны,

Сөнневишаан чедип келдим

Өскус-оол: 

Шагаа хуну моорейлиг

Адыг-чарыш маргылдаалыг

Чадан адып,багданкагаал

Адааннажып моорейлежиил!

- Дагаа чылы-биле багдан тыртыжыпкаар-дыр уруглар. Кайывыс куштуг эвес бис,корээлинер, дагаа-чылы куштуг бе,азы мен  бе.

Оюн «Баг тыртыжары»

(Дагаа чылы-биле Хаан баг тыртыжар. Хаан  уттурупаар).

Караты-Хаан:

-Оо, дагаа чылы куштуг болбайн канчаар, будун чылдын кучу-кужу синген болганда. Ынчангаш тынчаа унуп келген уткуп аланган Дагаа чылывыска бугу-ле чуулдер эки болзун-деп йөөрээп каайн уруглар.

Башкарыкчы:

Чолукшуп-даа ,ойнап –хөглеп хөөрештивис

Чонувустун шага байыр–найырынга

Сеткил-сергек омак-хөглуг кириштивис

Черивисте өөрушку дег узулбезин !

Чаа-чылда чаа часты уткуп ооштаан

Шагаавысты келир чылын катап эргиил !

Шагаавыстын уламчызы даштын дагдан бадып чунгулаалынар уруглар!.

(Байырлал доостур).

Башкарыкчы: Ынчангаш байырлалывысты моон- биле доозуп, Бугу-ле чуулдерге экини кузедивис!

Школа назыны четпээн

уругларнын муниципальдыг  

бюджеттиг ооредилге албан чери

уруглар сады «Золотой ключик»

Ак –Довурак хоорай

музыка башкызы

  Кан-оол Чойгана Никторовна

«Дон-Хоожуктун ужуралдары»

Улуг бөлуктун уругларынга шагаа байырлалы

Сорулгазы: Тыва улустун аас-чогаалын болгаш тыва чараш чанчылдарывысты дамчыдып ооредир.

Деридгези:Сценада  чартык огну туп каан турар. Огнун мурнунда Дон-Хоожук  бызааларын айдап алган. Бызааларын кажаалааш огже киргеш дилегзинер.

Чорудуу:

1.  Организастыг кезээ
2. Шагаанын кол кезээ
3. Оюн-тоглаа, ыры-шулук, танцы-сам.

Дон-Хоожук : Авай,ачай кайда силер! (кыйгырып аай-дедир корзуннер ).

Ошку-хой-даа одекте чок канчап барганы ол? (Огден унуп келир мунгаргайы кончуг олурар. Ол уеде уруглар тыва аялганын адаа биле залче кирип келир.

Башкарыкчы:

Сарыг-шажын санаашкынын барымдаалап

Чаа чылым Шагаа-Найыр моорлап кел чор

Аалчыларга, ажы-толге байырывыс сонневишаан

Шагаавысты ажыдаалы!

Уруглар келен аалчылар биле амыр-мендивисти айтырбышаан чолукшуптаалынарам уруглар!

Шупту: Амыр-ла амыр!

Шагаа –найыр будуузунде ырак эвесте аалда Дон-Хоожук бистерни чалаан чуве шупту аъттаныптар бис бе уруглар!

Уруглар залды бир тырыкыландыр аъттарлыг шаап келгеш Дон-Хоожукту коруп кааш туруптарлар:

Башкарыкчы: Ой уруглар кымыл бо ? Дон-Хоожук ышкажыл кандыг кончуг мунгаргай олурар чоор. Экии Дон-Хоожук! Канчап баардын, чоп кончуг мунгак ышкаш сен.

Дон-Хоожук : Экии уруглар канчап мунгаравас боор. Эдегейнин  Биче-Тей баарын дургаар  бызааларым дилегзингеш тып чадааш, дедир кел чорумда чоога артында кара –сугда бызааларым суг ижип турлар, оларны айдап алгаш кел чорааш саадай бериптир мен. Кээримге аал ээн ада-иемни ошку – хоюмну Чылбыга келгеш алгаш барып –тыр.  (Дон-Хоожук мунгаргай дискектеннип ора дужер)

Башкарыкчы: Ам канчаар улус боор бис уруглар? Дон-Хоожукке дуза катпас болзувуса хоржок-тур. Дон-Хоожуктун мал-маганнын эгидип бээр кылдыр Чылбыганын соондан барып четкеш алды- арганы тып тургаш дилеп тыпас болзувуса  чер-ле хоржок боор аъттаныптаалынар че-ве уруглар!

(Уруглар залды бир тырыкыландыр аъттарлыг шаап келирге ,ай балдылыг  Балдыр-Бээжек оолга таваржы бээр. Холунда дошпулуур дудуп алган «Дошпулуурум  –деп ырыны ырлап чоруур»)

Дон-Хоожук : Амыр-ла бе!

Балдыр-Бээжек: Амыр-ла амыр!  (чолукшуп мендилежир)

Башкарыкчы:  А силерни кым дээр ирги?

Балдыр-Бээжек:  Ай балдылыг Балдыр – Бээжек дээрзи мен-дир мен ийин.

А силер кайнаар углап, кайнаар бар чоруурунар ол ирги?

Дон-Хоожук : Ада-иемни,  мал-маганымны Чылбыга алгаш барыптыр. Ону дилеп, сураглап чоруурувус бо.

Оол: Орук ара чылбыганы корбедин бе?

Балдыр-Бээжек: Баштай мээн биле чеченнежип каар бис бе? Удуп алыр болзуназа Чылбыганын оруун айтып бергей мен.

Дон-Хоожук : Че-ве кайывыс чер-ле чечен-мерген эвес коргей-ле бис.

1 деп чул-?

Хоорайывыс бир узун хоолайындан ыш унмес болза, каът бажын  чылыыр деп бе?

2-деп чул ?

 ИЙИ карак  биле  коргенин  уттур  деп   бе?

3-деп чул ?

Уш дашты салыпса ожук дажы болбас деп бе?

4-деп чул?

ийи каът садигивиске ийи каътты немей тутса  дорт каът  болбас?

деп бе?

5-деп чул ?

 Бир холда беш салаа  бар эвес деп бе?

6 –деп чул ?

 -Алды арганы  ажыглаза  моге болбас деп бе?

7-деп чул-?

7-ди акшага 7-ди акшаны катса кара хлеб  ортэ? унмес деп бе?

8-деп чул?

-Хоорайывыска 8 каът бажынны тудуп болбас деп бе?

9-деп чул?

-9 чузун малды азыраза тодуг –догаа болбас деп бе?

10-деп?

 чул-бешке бешти  катса он деп сан унмес деп бе?

Дон-Хоожук:Кайывыс-даа чечен дир бис!

Балдыр-Бээжек: Чечен-мергенинер – даа  кежээ-ле дир.

Ам канчаар боор оруунар ак-ла болзун чоруунар чогузун шак бо орук биле чорсунарза  дурген чедер боор силер.

(Тыва аялганын адаа-биле улаштыр уруглар чоруп орда орук ара Бора-Шээлей уткуштур унуп келир)

Бора-Шээлей: Экии уруглар кайнаар углап бар чор силер?

Башкарыкчы:  А силерни кайызы  дээр ирги?

Бора-Шээлей:

Тыва тоолдун маадыра

Тывызыксыг чараш уруг

Начын кыс Бора-Шээлей дээрзи мен_дир мен ийин уруглар. А силер кайнаар углап бар чор силер.

Дон-Хоожук : Ада-иемни,  мал-маганымны Чылбыга алгаш барыптыр. Ону дилеп, сураглап чоруурувус бо.

Башкарыкчы: Дон-Хоожукке дузадан кадып  корем Бора-Шээлей.

Бора-Шээлей: Дуза кадарым кайбаарыл ол? Баштай мээн салган сорулгамны кууседиптер болзунарза?Оруунарны айтып бээр мен

        Ыры: Хоглуг шагаа

Бора-Шээлей: Четтирдим уруглар! Кандыг кончуг ырлаар  уруглар боор чараштарын сагыш-сеткилим ал-ла чаяйгаар ооруй хона бериптир.

Чинчи чажырар- деп оюну ойнай кааптар бис бе уруглар кайывыс тиилер эвес коргей-ле бис?

                                     Оюн: Чинчи чажырар.

(Оюнда Бора-Шээлей уттуруптар)

Бора-Шээлей: Оруунаны айтып бээр апарган-дыр мен. Шак бо кокпа орук биле уламчылазынарза чер-ле Чылбыгага чедер боор силер уруглар. Байылыг уруглар Менди-чаагай!(Оруун уламчылап бар чоруур)

Дон-Хоожук :  Ой уруглар бир-ле дааш дынналы дыр! Каям мен коруптейиню. ( ору-куду харагылаар) Чылбыга кел чор боле турунар!

(Коргунчуг дааш биле Чылбыга кирип келир).

  Чылбыга: Хаа бо чуу мындыг бараксаннарыл?  Мээн оруумда шаптыктап турарболарларны канчаптайын . (Аай-дедир долгандыр харагылаар химиреннип илбилээр).Мээн оруумдан болар ырап чортсун.

Башкарыкчы: (Когудуп чугаалаар) .Кужур Кыран-авай Чылбыга! Багай чуулдер кылырга кайыын боорул . Хоокуй Дон-Хоожукту кээргеп кор. Ада-иезин, мал-маганын эгидип кор.

  Чылбыга: ( Уен-даян катырар). Амыр-дыр болар! Чок, чок! Баштай мээн биле моорейлежип маргыжар силер.Уттуруп алыр болзунарза Дон-Хоожуктун ада-иезин, мал-маганнын эгитпес мен.

Башкарыкчы: Чуу дээр болдур сенЧылбыга кууседир бис.

Чылбыга: Тывызыым дытта, тоолум дошта-дижир болгай

Тывызыктан ыдайын че.

                                   Тывызыктар

1. Сен ынай олур, мен сээн орнунга олурайн.

Баажызы: бойдуста (дун-биле хуннун солчуру)

2. Узун кудуруун ал,

Улуг кулаам салырым ол.

Баажызы: бойдуста (эрги, чаа чылдарнын солчуру)

3. Дорт хуулар чеченим, он ийи хенчектиг.

Баажызы: бойдуста (чыл)

4. Аргада ак баштыг ашак олур.

Баажызы: бойдуста (кырында харлыг тош)

5. Дендии куштуг,

Девиденчиг уннуг.

Баажызы: бойдуста (динмирээшкин)

6. Тии чок торгум,

Дизии чок чинчим. Баажызы: бойдуста (дээр, сылдыстар)

7. Ак ширтек хову шыпты.

Баажызы: бойдуста (хар)

8. Ог иштинде алдын кадай, ойнап-ойнап удуй берди.

Баажызы: (от)

9.Кегженгеш хээптер        

Дайнангаш таарыптар      (Хачы)

4. Сарыг далай чалчыды

Сайы куму куарарды    (орт)

5. Барааны чараш        

Башка чымчак ( сыртык)

6. Кагарга халыды

Теверге дести   (бомбук)        

7.Дегенде ток дээр

Демир баштыг

Какканда как дээр

Кан баштыг      (балды, маска)        

8. Дериткен кижи дээр манады

Суксаан кижи суг манады  (чъас)

9.Чем чивес чарашпай

Черге чорбас чарашпай

Чучак хептиг чарашпай

Чугаазы чок чарашпай    (ойнаар-кыс)  

10. Чыжыр алдын ковайды

Чыжым бажын дуймети (Дан адары)            

11. Хем хемнин бажында

Кегжигир кара буура

Даг дагнын бажында

Талыгыр кара бура  (булут)                          

12. Аргада ак баштыг ашак олур (тожек)        

13. Тоолум –дошта. Тывызыым- дытта (Балык, Диин)

14. Дээп болбас- демир орген

Артап болбас- алдын орген.      (чылан)

Чылбыга:Шыдаар-ла уруглар-дыр силер. Бир удук силернии-дир.

Ындыг болза кым мени ажыр дурен чугаалаар эвес.

 Моорей «Дурген чугаа»

1.Билдим билдим         

Биче шынаа                            

Шынаалаза

Шыргай сериин

Сериинезе

Сериин чайлаг

Чайлаглаза

Чаагай сиген                                                              

Сигенезе

Шими далар

Даларлаза-

Доскаар хойтпак

Хойтпактаза-

Хоолулуг чем.

2.Ойназа ойназын

Оолдар шупту ойназын

Оолдар шупту ойнааштын

Ойнаарагын ойнатсыннар

 3.Чинчи чинчи чинчилерим

Чинчилерим чинчилезин

Чинчи шуру чинчилезин

Чинчи шуру чинчилээштин

Чинчиваага чинчи берзин

4.Хойжулаза хойжулазын                        

Хондур- дундур хойжулазын

Хондур дундур хойжулааштын

Кодан сынмас хойлуг болзун

Чылбыга:Болардан чер-ле чыда кагбаайын каям. 

Дурген, дурген-дурген чугаа

Шынап, шынап-шынап чугаа  (Доткаай хона бергеш тулуп калыр)

Дурген чугаа –даа ындыг-ла –дыр, Оюндан база ойнаалынарам че!

                                  Оюн: Аскак кадай

Чылбыга: Шупту моорейге утуруп алдым. Ам канчаар кижи боор мен. ( дигеш боданыр).

Дон-Хоожук :  Чугаа чангыс, чудурук ийи! Дон-Хоожуктун ада-иезин эгидер-ле бооп тур сен.

Чылбыга: Ындыг-дыр силерниин биле болган-дыр! (дээш сыгырыпкаш ынай болур. Дон-Хоожуктун ада-иези унуп келирлер. Дон-Хоожук ада-иезинден халып барып куспактаныр)

Ачазы: Амыр-Менди ажы-толум! Бисти Чылбыганын холундан хостап алганнынар дээш четтирдивис уругларым !

Авазы:Кончуг-даа эрес-шудургу уруглар, оолдар-дыр мон эр-хейлер!

Башкарыкчы: Силернин оглунар шага будуузунде аалынче чалаан чуве ынчангаш бар чор бис.

Авазы:    Арга кирген кижи саат дайнаар

                 Аалга кирген кижи аяк эрии ызырардижир  болгай уруглар. Чигир-боорзактан чооглап корунерем уругларым.

Башкарыкчы: Уруглар келген аалчыларывыска шага дугайында шулуктеривисти бараалгадып бээлинер.

                                    Уругларга шулуктер

1-ги уруг: 

Шагаа дээрге тыва чоннун

Шагдан тура байырлалы

Тевек, кажык, ойнап ырлап

Дендии солун эртирер бис

Шымдаданар, дургеденер

Шагаа хуну унуп келди

Артыш саны делгевишаан

Аржаан сугну оргуулунер!

2-ги уруг: 

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну байырлалда

Сузуглээнин чуу даа чуве

Чуму-биле арыг, ак боор.

Аяс дээр- даа ак-кок оннуг

Аал- чурт-даа ак хар хептиг

Амырлажып чолукшуурда

Ак кадаан солчуп сунчур

3-ги уруг: Частын хунун уткуур

Шагаа хуну келген

Чаагай чемни делгээш

Шайлажыр бис оой ээй

Ачам Ак-сал ирей

Авам ак-кыс угбай

Чаа кылдыр кеттинген

Чараштарын корем.

4-ку уруг:

Тываларнын тыны тудуш

Сузуглели чогум чудел?

Тыва кижи чоргааралы

Сулде-куду. ыдыы чудел?

Сагыызын дег хумагалыг

Чанчылдарда ужурларда

Бурун шагнын, шагаазында

Буян оргээн шажынында.

5-ку уруг: 

Чаламага агын баглаар

Чажыг чажып, ак сут оргуур

Чалбарыглар, йорээлдерге

Чаагай кежик кежик курайлап каар

6-гы уруг:

Адыг чарыш моорейлиг

Амданыг чем найыр-дойлуг

Ада-огбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун шагам

7-гы уруг: Чылдын солгу эргилдези

Чыккылама кышты солуур

Чылыг чырык часты солуур

Шагаа дээрге байырлал-дыр.

Башкарыкчы:

Узун чажын чавагалаан

Уран кыстар бисте ковей

Ээлгир чараш уругларнын

Танцы самын корээлинер

Танцы сам «Дагларым»

Чылын чылы: - Амыр-ла бе уруглар !

Уруглар: - амыр-ла амыр !

Мечи чылы:

Будун чылды силерге

Бугудеге бараан болдум.

Мени танып корунерем

Кым –дыр мен уруглар?

Уруглар:-Мечи!

Мечи чылы:

 Мечи чылда амыдырал

Чынчын хайнып турар деп бил

Арыг ажык аш-чут Шупту

Арлы Берген оршээ! Оршээ!

Мен анаа мечи эвес, эртип турар мечи чылынын демдээ-дир мен. Силернин удеп турар чылынар-дыр мен. Силернин–биле байырлажыр уем келди уруглар чоруур бертинд еуруглар биле ойнап хоглеп алыр дээш келдим.

Башкарыкчы: Мечи чылы чоруур бертинде бистин биле ойнап хоглеп алыр дээш дээшкелген-дир, уруглар. Мечи чылынга чарашырывыс ырлап берээлинерем. Унуп турар чылда тара-быдаа элбек болзун дээш «Юрта »- деп ырывысты белек кылдыр бадырып бээр бис бе уруглар.

                               Ыры: «Юрта»

Мечи чылы: Ажыл-херээм будурдум

А мээн чоруур ойум келди

Эки ойнап хогленер уруглар, байырлыг !

Мечи чылдын бергелерин

Мен-даа,сен-даа кым-дааутпас

Мечи чылынын оруу ак –ла болзун. ( кадакты соннеп кедириптерге)

Байырлыг уруглар ээлчээм кээрге катап ужуражы бээр бис Менди-чаагай!

Аялга адаа-биле Дагаа чылы кирип келир.

Башкарыкчы:

Кузеп манаан чылывыс

 Дагаа чылын уткуулунар

Дагаа чылы:

Экии уругар

Мени танып тур силер бе мен чаа кирип турар Дагаа чылы ышкажыл мен . Бертинерде бараалгап тур! Кок-ко ко Кукареку!!

Дагаа чылы силерге мен

Уутунмас улуг олча кежикти

Ог-буленерге оорушку маннайны,

Сонневишаан чедип келдим

Авазы: Кирип моорлаан чылывыста аас-кежик –бээр турзун оршээ!

(кадак кедирер)

Дагаа: Силерге хол куруг келбээн болгай мен уруглар бо чылдын сонун хулээп ап корунерем уругларым.

Башкарыкчы: Четтирдивис аът чылым. Кирип келген Дагаа чылынга чараш ырдан ырлажып берээлинер уруглар.

Ыры: « Шагаа , шагаа»

 Чолукшуп-даа ,ойнап –хоглеп хоорештивис

Чонувустун шага байыр–найырынга

Сеткил-сергек омак-хоглуг кириштивис

Черивисте оорушку дег узулбезин !

Чаа-чылда чаа часты уткуп оштаан

Шагаавысты келир чылын катап эргиил !

Башкарыкчы: Ынчангаш байырлалывысты моон- биле доозуп, Бугу-ле чуулдерге экини кузедивис!

(уруглар хоглуг аялганнын адаа –биле унуп чоруур)

            Улуг бөлуктун уругларынга шагаа байырлалы

          МБДОУ детский сад «Золотой ключик» г Ак-Довурак.

Музыка башкызы: Кан-оол Чойгана Никторовна

 «60 ала чылгылыг Алаадай-Мергеннин аалынга Шагаа байырлалы»

Улуг болуктун уругларынга шагаа байырлалы

Сорулгазы:

1.Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижизидер;

2.Национал байырлалды уругларга таныштырып, тыва улустун оюннарынын ангы-ангы хевирлери-биле таныштырып ооредир;

3.Тыва улустун аас-чогаалынга даянмышаан, уругларнын сос-домаанын курлавырын сайзырадыр.

Дерилгези: Залдын дорунде чараш шагаа дуг-да бижээн сос, ак шаль пос-биле тейжигештерни коргускен болур, улегер домактар, тыва национал идик-хеп, тыва оюннар база зал иштинде тыва огну херексели-биле дерип каан турар, ширтек кырында кажыктар.

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

2.Шагаанын кол кезээ.

3.Оюн-тоглаа, ыры-шулук, танцы-сам.

Башкарыкчы: Харлыг кыштын адак айы тонгелекте,

Хамык чоннун чыглып келгеш байырлаары -

Шагаа келди, ойнап-хоглээл!

Шагаа келди, амыр-менди арат-чонум!

Башкарыкчы: Тывынгыр-даа, угаанныг-даа, сагынгыр-даа

Тыва чоннун тоолунун маадыры -

Алдан ала чылгылыг

Алаадай-Мергеннин аалынче

Амыр-менди солушпушаан,

Ойнап-хоглеп шагаалаалынар уруглар!

Ынчангаш шагаа найыр будуузунде хаак аъттарывысты мунупкаш, Алаадай-Мергеннин аалынче халдып чоруулунар че уруглар!

Аът даажы дынналып турар аялга-биле уруглар залче хоглуг кирер.

Уруглар залче кирип орда, Алаадай-Мерген оонден унуп келгеш, харап коор. Уруглар ог даштынга кээри билек мендилежирлер.

Башкарыкчы: Амыргын-на бе?

Алаадай-Мерген: Амыргын-на, амыргын! Огже кирээлинер уруглар.

Башкарыкчы: Мал-маган, ыт-куш сол-ла тур бе?

Башкарыкчы: Оът-сиген, тараа-быдаа чаагай-ла тур бе?

Алаадай-Мерген Чаагай-ла тур.

Башкарыкчы: Аарыг-аржык, думаа-ханаа оршээлдиг-ле бе?

Алаадай-Мерген: Оршээлдиг-ле ийин, ынчалза-даа дуун чылгыларымны суггарып чорааш, Чылбыга-Кадайга таварыштым. ( мунгарап ыглай бээр)

Башкарыкчы: Чуге мунгарай бердин Алаадай-Мерген?

Алаадай-Мерген: Богун Чылбыга-Кадай мени келгеш чиир мен диген, ынчангаш менээ мунгаранчыг-дыр уруглар.

Башкарыкчы. Шагаа-найыр будуузунде мунгараарга кайыын боор Алаадай-Мерген . Уруглар, 60 ала чылгылыг Алаадай-Мергенни богун Чылбыга-Кадай келгеш чиир болган ышкажыл, ынчангаш кандыг-ла бир аргадан ажыглап тургаш, Алаадай-Мергенге дузалажып коор бис бе?

Уругларнын харыылары.

(Хенертен залче Чылбыга-Кадай кире халып келир,свети кыпсыптарга ырлап эгелээр. Ырлаан соонда кыдыында корукчулерже база ог даштынга даянгыыжын соктап тургаш чугааланыр).Ол ойде Алаадай-Мерген база коргуп девидеп турар.

Алаадай-Мерген: Чылбыга-Кадай ам-на мени чиир дээш келгени ол эвеспе.

Чылбыга-Кадай: 60 ала чылгылыг Алаадай-Мерген дээр барасканнын оонде чедип келдим. Дуун чиир дээримге чивээн чемимни чип алыйн, кетпээн хевим кедип алыйн дээрге салып чорудупкан болгай мен. Ог дээр чувези анаа сарыг-кидистен кылып каан самдар чадыр-ла-дыр бо!

Огже кирип келгеш девидей бээр.

Чылбыга-Кадай: Па, кайда келдим, чуде келдим?! Чуу деп мындыг хой барасканнар аразында келдим? (Арнын чажырып, бажын туттунар)

Башкарыкчы: Олурунар, олурунар кадам! Бистер 60 ала чылгылыг Алаадай –Мергеннин аалында ойнап-хоглеп, шагаалап келдивис. Бо огге кээривиске Алаадай-Мерген дуун силерге таварышкан, мунгарап олурар болду. Ам канчаар, баштай бистин-биле моорейлежир бооп тур сен ийин, сенээ уш катап уттуруп алыр болзувусса удук сээнии болзун, а бистер удуп алзывысса удук бистии болзун! Шагаада черле оюн-тоглаа турар.

Чылбыга-Кадай. Шагаа деп таа чунер чуве , билбес мен.

Башкарыкчы: Шагаа деп чуу дээрзин Чылбыга-кадай билбес ышкажыл уруглар, ынчангаш шагаа деп чул, чугаалап берээлинер!

1. Шагаа дээрге тыва чоннун 3.Шагаа дээрге чемзиг чемнин дээжизи

Чаагай сузук чанчылы-дыр. Шагаа дээрге уруг-дарыг ойнап-хоглээр чаагай хуну

Айнын чаазын, хуннун эртезин Шагаа дээрге улуг-биче чолукшужар найыр-дыр ол.

Алгап-йорээр чанчылы-дыр.

2. Шагаа дээрге бурун шагдан 4 .Шагаа дээрге арбын малды кышты хур

Чанчылывыс, сузуувус-дур. Ашканынын демдээ ол-дур

Шагаа дээрге эрги чылды удээри-дир Аккыр суттен кылган чемнин

Шагаа дээрге чаачылды уткууру-дур. Арбын аппар уези-дир.

6.Шагаа дээрге сурээ-боктан 5. Шагаа-найыр уезинде

Арыгланып чарлыры-дыр Чаламага агын баглаар

Сагыш-сеткил чуден артык Чажыг чажып, ак сут оргуур

Арыг-чаагай болуру-дур Чалбарыглар. йорээлдерде

Амыр-чыргал буян синген Чаагай кежик курайлап аар.

Чаагай ыдык сузуглел-дир.

Чылбыга-кадай: Оо, ам канчаар , моорейлежир- ле бооп-тур мен, силернин ол Шагаа деп чувенерни билип алдым. Домей-ле менээ уттуруп алыр силер, ынчан шуптунарны чииримде.

Ха-ха-хаа!!! (каттырар). Баштай бо Алаадай-Мерген дээр бараскан-биле моорейлежир мен.

Башкарыкчы: Ам канчаар, эгелээр-ле бооп тур силер ийин.(чанынга кажыктар салып алыр)

Алаадай-Мерген Ынчаарга мен эгелептейн, узун –тыныш –биле маргыжып корээли че!

Бир бала

Ийи бала …………

Чылбыга-Кадай Мен ынчаар санап-даа билбес-тир мен, ам канчаар силерниин болзун!

Башкарыкчы Бирги удук бистин болду. (кажык салып алыр)

Башкарыкчы Ийиги удукту база корээлинер.

Дурген чугаа, узун-тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгай силер.

Дургеденер, келинерем

Дурген чугаа, узун-тыныш кымда барыл?

Дурген чугаадан баштай бистин уругларывыс чугаалапсыннар, кайы хире чугаалаарын дыннап корем.

Уругларнын дурген чугаалары, узун-тыныштары.

Ойназа ойназын Ырлаза ырлазын,

Оолдар шупту ойназын! Ындынналдыр ырлазын!

Оолдар шупту ойнааштын Ындынналдыр ырлааштын

Ойнаараан ойнатсын! Ынак черин ырлазын!

Чылбыга-Кадай Дыка-ла чечен-мерген уруглар-дыр силер, мен дурген чугаа деп-даа чуве билбес-тир мен.

Башкарыкчы Ынчаарга ийиги удукту база санап аалынар уруглар. (кажык салып алыр)

Чылбыга-Кадай Ынчаарга ам мээн эн-не ынак оюнум бар, ол оюнумну силер-биле ойнаптайн. Ам черле уттурбас боор мен. Оода-ла силернин бирээнерни албан тудуп чиир мен.

Оюн «Согур аза»

Чылбыга –Кадай Аваангыр-кашпагайынар-биле алдыртпас-даа уруглар-дыр силер.Черле силер-биле ам маргыжып шыдавас-тыр мен, оруумну оруктап чорааным дээре-дир.

Башкарыкчы Бо оюнга база удуп алдывыс, ынчангаш бистерде удук каш болган эвес, санаптаалынар уруглар!(кажыктарын санаар).

Чылбыга Алаадай-Мерген дээр кулугур силернин ачынарда дириг арты. Мен-даа силерге аштырдым. Эки ойнап-хогленер!

Чылбыга ыяткаш залдан маннап уне бээр

Башкарыкчы Силернин чечен-мергенинерге, угаангыр-сагынгырынарга, аваангыр-кашпагайынарга аштырып алгаш, Чылбыга-Кадай эпчоксунгаш чоруй барган ол-дур уруглар.

Алаадай-Мерген Мээн амы-тынымга дузалашкан уругларга четтирбишаан, аалга келгеш аяк-шай ишпеске кайыын боор. Шайлап корунер! Шагаа оюн-тоглаа, моорей чокка эртпес, ынчангаш ойнап-хоглээлинер!

Ыры «Алдын шагаа» Танцы «Шагаа самы»

Алаадай-мерген Самнаары-даа чараш-ла уруглар-дыр, эр-хейлер, улустун аас-чогаалындан торуттунген улегер домактардан чугаалаптаалынарам уруглар!

Улегер домактар

Кижи болуру чажындан Шугум чазаарда шыгаар

Аът болуру кулунундан Шуугаар бетинде боданыр

Башкарыкчы Ам «Дурген харыылар» деп состуг оюнну ойнаптаалынар!

1 деп чул? Кожуунувуска чангыс каът чаа садик туттуна бербес бе?

2 деп чул? Чагыргавыс бажыны ийи каът эвес бе?

3 деп чул? Уш-Монгулек чурумалдыг тайгавыс эвес деп бе?

4 деп чул? Арбычыганын дорт даванныг чугурук аъды Бай-Тайга кожуунда эвес бе?

5 деп чул? «Беш сылдыс» деп аттыг садыг Кызыл хоорайда эвес ийик бе?

6 деп чул? Алды арганы ажыглап, хурежип болбас деп бе?

7деп чул? Чеди-Хаан сылдыс унуп кээрге карангылавас деп бе?

8 деп чул? Садиивисте сес уруг ырлай бээр болза, Анчы Салчак биске чедер бе?

9 деп чул? Тос чузун малды мээн авам, ачам азыраза мунчу малчыннар болбас деп бе?

10 деп чул? Оннун хуну унуп кээрге ссуда толээр деп айтырыгны сактып келбес-тир силер бе?

Алаадай-мерген Дыка-ла чечен-мерген уруглар-дыр силер, эр-хейлер!

Башкарыкчы: Тевектээрге тергиин онза,

Шынганнарны сайзырадыр.

Далгыыр, чиннээр аргаларлыг

Маргылдаалыг чараш оюн.

Танцы-сам «Тевекчилер»

Музыка-биле залче эртип турар Улу чылы кирип келир.

Улу Амыр-ла бе? Шагаа-биле!!!

Шупту Амыр-ла амыр! Амыр-ла амыр!

Улу Тыва тоолдун маадыры Алаадай –Мергеннин аалында уруглар,оолдар чыглып алган шагаалап турар боорга, олар-биле ойнап-хоглеп алгаш аъттаныр дээш , орук ара доктаай дужуп мында келдим.

Башкарыкчы Эртип турар улу чылы бистин-биле ойнап-хоглеп алгаш чоруур дээн ышкажыл уруглар. Ынчангаш улу чылы-биле солчур чылывыстын дугайында дыннап корээлинер!!!

1. Дайын чаалар, эргилделер 2. Чылда кирген Чылан дээрге

Даады шак бо чылда хой боор Чыргал оштаан амытан-дыр.

Черле хамык болуушкуннар Бодалы-даа, угааны-даа

Четчир болгаш артар чыл бо Болбаан чаагай урен ол-дур.

3. «Дашты чараш, ишти ирик» 4.Чылан чылда амыдырал

Дады ону ынча дээр бис Чындынхайнып турар деп бил

Ынчалза-даа чылда Чылан Аарыг-аржык, аш-чут шупту

Ындыг эвес, багай эвес. Арлы берген ышкаш болур.

5.Чылан чылдыг кижилернин 6. Тааржыр оору – Дагаа, Инек

Шыдавас-ла чувези чок. Талантызы - эмчи-домчу

Ачы-буян кылырын-на Ынчангаштын Чылан чылды

Алызында бодап чоруур. Ынай турзун дивээлинер!

Алаадай-мерген Тыва улустун аас-чогаалындан торуттунген уран-тывызыктарны шагаада салышпас болза кандыг Шагаа дээр боор.

Улу (уругларны мактааш) Тывалар-даа бурун шагдан

Тыппазы чок уран чон боор

Тывынгырлар кайда силер

Тывызыктан ыда кааптайн , тывынарам?

1. Дорт алышкы дорт чузун (кажык)
2. Дорт булун донгур аас. (аптара)
3. Ишти курттуг, тейи дежик (ог)
4. Дорт оол чангыс борттуг (Стол)
5. Мени итпе, кузуптар мен (хонек)
6. Мээн оолдарым беш, бежелдирзи атташ (хол)
7. Баткаш тонмес, маннааш турбас (суг)
8. Боду борбак, мойну шойбек (сыный)

Ада-иелерге тывызыктар:

-Чырык коргенде, чунун-даа артынга чаштыннар.(Холеге)

-Ийи тейнин аразында ийленчек сарыг оорга чыдыр. (Думчук)

Кулугурнун  кулаан долгааш,  чугурдум, киир чугурдум. (шооча)

-Дорт алышкы, дорт чузун. (Чылдын 4 уези)

Башкарыкчы Улу чылы болза хулээлгезин куусеткеш чоруур дээн ышкажыл уруглар.

Улу Будун чылдын дургузунда

Бугудеге бараан болдум

Ажыл-иш-даа, арат-чон-даа

Амыр-тайбын эрткен чуве.

Эрттиргеним Улу чылда

Экини хой байырладым.

Ынчангаштын соомдан келир

Чылан чылга бараан болуп

Эргемни мен дамчыдып бээйн

Эргилдемде ээп кээр мен.

Оожум аялга –биле Чылан чылы залче танцылап кирип келгеш, ак кадакты солушкаш,

Улу залдан унуп чоруй баар. Фонда музыка-биле чугаалаар

Башкарыкчы Эрги чыл-даа аъттаныпты Чаа чылым , чылан чылым

Чаа чыл-даа унуп келди! Сагыш ышкаш моорлап келдин!

Буура дег эрги чыл эрти Чаа чыл, амыр-менди!

Бодаган дег чаа чыл унду! Чаа чыл, моорла, моорла!!!

Чылан -Чылдын чаазы. Айнын чаазы

Чылыг часты уткуй келдим!

Чыылганнар амыр-менди!

Шупту: -Амыр-менди! Амыр-менди!

Башкарыкчы Ужур ындыг, чанчыл ындыг

Улуг-биче чолукшуулунар!!!

Шупту аразында чолукшуур.

Алаадай-мерген Ада-огбе бурун шагдан

Айнын чаазын уткуп аарда,

Оран-тандаа чалбаргылап

Ак сут оргуп , йорээл салыр.

Алаадай-Мерген артыш кыпсыр, башкарыкчы йорээл чугаалаар

Фонунда «Ом-ма-ни падме хум» ырлап турда чугаалаар.

Башкарыкчы Айнын чаазы, хуннун эртези Ада-ие, ажы-толге

Чамбы-дипке чажыым чажып, Аарыг-аржык чагдавазын!

Чалбарып тейлеп тур мен . Тараа-быдаа элбек болзун!

Чаа унген чылан чылда Кузээнинер будер болзун!

Чаялганар будер болзун! Чылан чылы чымчак болзун!

Шупту Курай! Курай! Кураай!!!

Башкарыкчы Чаа унуп келген кара Чылан чылы-биле ойнап –хоглептээлинер уруглар!

Алдан ала чылгылыг

Алаадай-Мергеннин аъттарын мунупкаш

«Аъдым» деп самывысты бараалгадыылынар оолдар!

Танцы «Аъдым»

Алаадай-Мерген Самнаары-даа дыка-ла чараш оолдар-дыр, эр-хейлер!

Чылан Ам бо дораан шупту тургаш.

Аржыыл салып ойнаалынар!

Че-ве че, уруглар

Чергелештир олурунар!

Оюн «Ортеннежир»

Алаадай-Мерген Мээн аалымда келген уруглар- биле «Ужар-ушпас» деп оюндан мен база ойнап корейн.

Оюн «Ужар-ушпас»

Торга, тавак, даш, тараа, тал, хокпеш, хар, кушкаш, курт, кускун, ынаа, ымыраа, ыт, аяк, аът, сааскан, садик, саазын, самолет, кижи, хартыга, хачы.

Башкарыкчы Чаа унуп келген чылывыска ырыдан Шагаа ырызындан ырлап берээлинер уруглар!

Ыры «Шагаа ыры», «Юрта»

Чылан чылы Шагаа-найыр уезинде

Чолукшуп-даа ойнап-хоглеп кириштинер!

Чылан чылы силерге

Чигирзиг белекчигештерни соннээр-дир мен уруглар!

Башкарыкчы Чаа унген Чылан чыдла

Чаа уе келир болзун!

Чылан чылы беримчелиг

Хайыразы элбек болзун!

Бай-Тайгавыс кожуунувус

Байып турзун, мандып турзун!

Сценарий традиционного тувинского праздника Шагаа для детей подготовительной к школе группы "Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мергеннин аалынга Шагаа байырлалы"

Школа назыны четпээн

уругларнын муниципальдыг  

бюджеттиг ооредилге албан чери

уруглар сады «Золотой ключик»

Ак –Довурак хоорай

музыка башкызы

  Кан-оол Чойгана Никторовна

«Тыва хогжум херекселдери»

                Улуг бөлуктун уругларынга музыка кичээли

       Сорулгазы: Уругларга тыва улустуң  хӨгжүм херекселдерин таныштырар;  улустуң аас-чогаалын ажыглап угаан-медерелин сайзырадып ӨӨредир; уругларны тыва хӨгжүмге ынак болурун кижизидер

Дерилгези:  проекторда чуруктар.

                                                       Чорудуу: (тыва музыка )

1.Организастыг кезээ:

Уруглар келген аалчылар биле мендилежип алыр бис бе?

Экии хуннум!

Экии чурттум, ак-кӨк дээрим!

Экиивеңер дыңгылдайлаан аялгалыг даглыг Тывам!

Ойнаалыңар,хӨглээлиңер!

Омак-хӨглуг болуулуңар!

Каптагайны кайгадыптар,

ХӨгжүмнерим таан чараш

Ынчангаштын шупту демниг

ТӨгериктей чыскаалыптаал.

 «Арга кирген кижи саат дайнаар,

Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар» деп үлегер домак бар болгай.

Бистин  хӨгжүмчүлеривис изиг шайны аартап алгаш, хӨгжүмүн ойнаарынга ынак чораан.

Ынчангаш аяктарда изиг шайларны аартап тыныш органынга мергежилгеден кылыптаалынар. (Саазындан кескен аяктар үлеп бээр).(Киир, үндүр тынып кылыр).

Шайны аартап тыныш органынга мергежилге база кылдывыс эр- хейлер!

Ынчангаштын шупту сандайларже эптиг-эптиг олургулап саадаптаалынар уруглар!

«Тыва национал хӨгжүм херекселдери» деп кичээливисти эгелээр-дир бис.

1слайд. Тыва хӨгжүм херекселинин чуруун коргузер.

Ам болза Тыва  хӨгжүм херекселдеринин чуруктарын кӨрээлиңер.

Богунгу кичээливисте ХӨгжүм херекселдеринден

• Кеңгирге, Хомус, Игил, Чадаган, биле таныжар бис уруглар.
• Тыва национал  хӨгжүм херекселдеринге беседа чоргузар

Ынчангаштын хӨгжүм херекселдеринин дугайында чугаалап берейн урууглар.

Кеңгирге- ийи талазын инектин кежинден шыпкаан хӨгжүм херексели.Ол борбак хевирлиг долгандыр шынгыргай конгалар биле каастап чораан. Кеңгиргени соктаар хӨгжүмге хамаарштырып турар. Кенгиргенин унун дыннаарга Өткут, улуг дааштыг. Кенгиргенин тускай оорба биле ойнаар.Оон ёзулуг үнүн дыннаалынар.

Хомус- демир хомусту  демир чаактарлыг, ортузунда дылдыг азы демир хылдыг болур. Хомустун-узуну 7-8 см болур. Оон аялгазы делгем ховуларнын даажын сагындырар тааланчыг аялгалыг. Хомустун унун дыннаалынар.

Игил – тыва улустун бурун хӨгжүм херексели. Ол 2 хылдыг база аът баштыг болур. Игилди бурунгу Өгбелеривис тоол ыдарда, хӨӨмей күүседирде ажыглап ойнап чораан.

Уруглар игилдин үнүн дыннап  бодун сонуургап кӨӨрү биле игилдин  мастери Буян Сааяны чалап алыылынар уруглар.

Экии уруглар! Чалаанынар дээш четтирдим. Ам игилге аялгалардан силерге ойнап берейн.

Чадаган- хӨй хылдыг соктаар хӨгжүм херексели.Чадаганнын ойнаарда бода малдын азы сыын  мыйызындан кылган сӨӨктер биле ойнап чораан база ыяштан кылган соктаар херекселдин дузазы биле ойнап чораан. Шаг шаанда хойнун болгаш Өшкүннун шӨйүндзүнден долгап кадыргаш чадаганнын хылын кылып чораан.

Ам бо хӨгжүм херекселдерин бирээзи чадаганга ойнап бээри биле.

 Бистин уруглар садынын доозукчузу амгы уеде Ак-Довурак хоорайнын Уран –чүүл школазынын чадаган клазынын сургуулу Айгуля Ховалыгны кичээливисче чалап алыылынар уруглар. Ол чадаганга канчаар ойнаарын болгаш оон үнүн биске сонуургадып ойнап бээрин дилээлинер.

Экии уруглар! Чадаганым сонуургадып чараш ырдан ойнап берейн уруглар.

2 слайд. Ам «Тыва хӨгжүм херекселдеринин» дугайында чогаалчыларнын чогааткан шүлүктерни дыннаптар бис бе уруглар.

                          ДОШПУЛУУР

Доруг-Дайым баглаажында

Ону мунар шааң бар бе?

Дошпулуурум холумайда

Ону ойнаар шааң бар

ДЕМИР ХОМУС

                                  Дарган соккан хомузум

Датка чиртпес хомузум

Холдан салбас хомузум

Кончуг эткир хомузум

                    ЧАДАГАН

        Чараш-Оюм баглаажында

Ону мунар шааң бар бе?

Чадаганым холумайда

Ону ойнаар шааң бар бе?

Кенгирге

Инек кежин хере тырткаш

Эттеп кылган кенгиргени

Оорба биле кага бээрге

Таан дыка дыннаксаар мен

        Игил

Аргалыктын ыяжындан

Чазап алган игилимни

Ала-Бенин кудуруундан

Хылдап алган дошпулуурум

5. слайд.тыва хӨгжүм херекселерин амгы уеде кымнар ажыглап турарын коргүзер.

Ансамбильдер чуруктарын кӨргүзүп таныштырар

 «Саян», «Тыва», «Угулза», «Сарыг-Хая» ,

ХӨгжүм херекселдери   шаг шаандан тура бистин Өгбелеривистин, салгалдан салгалче дамчып келген, ук тӨӨгүлүг бооп турар. ХӨгжүм херекселдерин анаа-ла кижи туткаш кыла бербес болгай уруглар. Салым чаяанныг  ус-шеверлер, дарганнар силип, каастап кылып турар. Олар кымнарыл дизе Тыванын улуг мастерлери: Владимир Монгуш, Белек-оол Даржаа, Алексей Комбу, Афанасий Мылдык, Сергей Сотпа. А бистин Ак-Довурак хоорайывыста холу алдын  национал хӨгжүм  мастерлеринден адап кӨрейин Олег Хомушку, Буян Саая, Хоюг-оол Кан-оол. Мастерлер уран талантылыг холдарынын салааларынын дузазы-биле хӨгжүм херекселдерин  кылып турар. Ынчангаш бис база салааларывысты  ажылдадып  холдарывыс биле – дошпулуурлап танцы-самывысты ойнаптар бис бе уруглар.

6.Салаалар-биле оюн «Дошпулуурум»

5 слайд.1. «Дошпулуур чуруун кӨргузер»

                          МРД Танцы-сам «Дошпулуурум

Ам дараазында Чодураа Туматын кончуг чараш ырызы биле таныжып ӨӨренип алыр бис бе уруглар.

                                 СӨзү болгаш аялгазы: Чодураа Туматыы

Ыры: «ХӨгжүмнерим»

Баштай ырлаар бертинде унувусту оттуруп «Дошпулуурум» –деп распевканы мээн биле катаптаалынар.

  Ам дараазында ӨӨренген тыва хӨгжүмнеривисти кым эки шингээдип апкан эвес силернин биле оюндан ойнаптайын уруглар«ХӨгжүмну тып»

        Оюн: «ХӨгжүмну тып»

ТӨнчузу: Уруглар  бо хун бис «Тыва национал хӨгжүм херекселдери»-деп кичээливистен дыка хӨйну билип алдывыс уруглар.

1. Танышканывыс хӨгжум херекселдерин адап кӨрээлинерем.

 ( Игил,Кенгирге,Хомус,Чадаган)

2. Тыва хӨгжум херекселдерин кымнар кылып турарыл уруглар?

(мастерлер)

            3 Кичээливиске кандыг ырылар ырлаштывыс уруглар

(кожамыктап ырлашкан)

            4 Оюннардан кандыг оюннар ойнадывыс.

                 (Шынгыргай, дошпулуурум)

 Кичээливис адакталып тӨнген эки ойнап, хӨгледивис шупту бот-боттарывысче хулумзуруулунер.Кичээливис тӨнген, эки киришкенинер дээш четтирдим уруглар байырлыг!

Утверждаю

Ст воспитатель_________СааяА.А.

«      » __________ 2015 г

Ажык кичээл

«Тыва улустун хӨгжум херекселдери».

Музыка  башкызы: Кан-оол Чойгана Никторовна

                                                         г:Ак-Довурак