Тыва улустун аас-чогаалы тоолдар

Дириг амытаннар дугайында тоолдар.

        Кол маадырлары дириг амытаннар болур. Дириг амытаннар дугайында тоолдарга кижилернин аажы-чанында четпес талаларын коргузер. Дириг амытаннар дугайында тоолдарга кол ажыглаар уран чурумалдыг арга аллегория (ойзу чуруп коргузери).

        Дириг амытаннар дугайында тоолдарда адыг, бору, дилги, койгун, кулун дээн чижектиг дириг амытаннарнын, угу, кускун, хаан-херети болгаш оон-даа оске куштарнын будуш-шынарын чуруп коргускен-даа болза, оларнын идейлиг утка-бодалы кижиге хамааржып турар.

Аас чогаалында хуулгаазын тоолдар

        Хуулгаазын тоолдар база онзагай черни ээлеп турар. Хуулгаазын тоолдарга болуушкуннар 3 катап катаптаар. Хуулгаазын тоолдарны утка-тургузуунун аайы-биле 3 болукке чарар:

1. Кол маадыр бойдустун куштеринге удур демисежир. Бойдустун

куштери-хуулгаазын дириг амытаннар. Чижээ: Чылбыга, Шулбус, Амырга-Моос, Мангыс, Змей-Горыныч, Леший, Кикимора дээш оон-даа оске.

2. Ядыы чоннун байларга удур демиселин коргускен тоолдар хамааржыр.

Чижээ: «Оскус-оол биле алдын дангына» дээш оон-даа оске.

3. Ооредиг суртаал уткалыг тоолдар. Кижилернин аажы-чанында четпес

талаларын коргускен тоолдар болур. Чижээ: «Ирей кадай болгаш алдын кушкаш», «Оскус-оол биле Дилгижек-оол».

        Хуулгаазын тоолдарга хуулгаазын чуулдер кол черни ээлээр. Чижээ: чугурук идиктер, чылан отпес шыргай арыг, дээрде шаштыккан демир хая, хуулгаазын чускук, хуулгаазын дулгуур, хуулгаазын шкатулка, хуулгаазын палочка дээш оон-даа оске чуулдер болур.

Анаа азы кара тоолдар.

Анаа тоолдарнын утка-тургузуу, чечен-мерген талалары оске болуктернин тоолдарындан ылгалдыг. Оларда колдуунда ядыы кижилернин амыдыралында болуушкуннар, байлар биле ядыыларнын, дарлакчылар биле дарлатканнарнын аразында харылзаалар илереттинген болгулаар.

        Тоол маадырларынын кижизиг бот-шынарларын, эр чолу, эр ёзунун сагыглары база кирген:

1. Тоолдарда эр кижинин шынчы будуштуу, оннук-тала болганда, эжинге

кажан-даа оскерилбези.

2. Эр кижинин чангыс состуу.
3. Эр кижинин толептии, хундулээчели (огбелерин, ада-иезин

хундулээри).

4. Эр кижинин ат-алдары, арын-нууру, ёзу-толептии (моорейлерге эн

шынчызы, биче сеткилдии).

5. Эр кижини эрсиг будужу-улусчу чанчылдарны сагып билиринде, ада

чуртунга ынаа.

        Эр кижинин дугайында дыка хой сагыгларны тоолдарда коргузуп турар.

        Улустун аас чогаалынын улуг хевири –тоолдар дамчыштыр уругларнын мозу-шынарын кижизидер, делегей коруушкунун делгемчидер.

        Тоол бурузу ооредиглиг утка-шынарлыг, кижизидикчи улуг рольдуг.

        Тоолдар бисти эвилен-ээлдек чорукка, куш-ажылга ооредип турар. Дириг амытаннар дугайында тоолдарда кижини бойдус-биле харылзаазын коргузуп турар.

Хуулгаазын тоолдар кижинин чараш кузелдерин хуулгаазын чуулдер-биле чоокшуладып турар.

Анаа тоолдарда келир уеже бузурелин, сузуглелин синниктирген.

        Ынчангаш тоол болза ооредиглиг, кижизидикчи улуг рольду ойнап турар болуп турар.

Улустун тоолдарында эн нарын тургузуглуг, улуг хемчээлдиг, хой

болуушкуннарны коргускен тоолдар болза маадырлыг тоолдар болур. Колдуу ол тыва маадырлыг тоолдар болур. Тыва маадырлыг тоолдарны-маадырлыг эпос деп база адап турар. Утка-тургузуунун аайы-биле 3 болукке чарар:

1. Кол маадыр алдын дангына тывар дээш аал-оранындан унгеш, янзы

буру бергелерни эртип маадырлыг чоруктар кылыр тоолдар хамааржыр.

Чижээ: «Бокту-Кириш, Бора-Шээлей», «Танаа-Херел».

2. Кол маадыр ийи ангы демиселге киржир тоолдар хамааржыр.

а) алдын дангына дээш демисел

б) аал чуртче халдаан дайзыннарга удур демисел

в) кол маадыр эжелекчи дайзыннарга удур демиселин коргускен тоолдар

хамааржыр. Чижээ: Кангывай-Мерген».

 Маадырлыг тоолдарнын аттары кол маадырнын ады-биле азы адазынын ады-биле адаттынган болур. Маадырлыг тоолдарга улустун ырлары, улегер домактар хой таваржыр. Эпостун маадырлары эрес-дидим эр кижилер, ынчалза-даа кол маадыр херээжен кижи кылдыр коргустунген чангыс тоол «Бокту-Кириш, Бора-Шээлей». Маадырлыг тоолдарнын дылы аажок чечен деннелгелер, диригжидилге, гипербола хойу-биле ажыглаттынар.

Бора-Шиижек

Калбак чуве хадып, борбак чуве чуглуп чоруур шагда, кадыр кашпал Кара-Хемге Бора-Шиижек чурттап чорааʜ иргиʜ. Харагаʜʜар аразыʜга, караʜʜадыр ужуп, чемʜеп чорда, хөлчок узуʜ, чидиг теʜ хөрээʜдиве кадалы бергеʜ. Аарышкылыыʜга шыдай-шыдай, аксы- биле ызыргаштыʜ тырткаʜ- узуʜ теʜʜиʜ ужу сыйлып, уʜу хевээр артып калгаʜ иргиʜ. Каʜчаар чоор деп хөөкʏй Шиижек кашпал Кара-Хемʜи өрʏ ушкаʜ, салбагар дыт баарыʜда чаʜгыс чадыр тургаʜ чувеʜ иргиʜ. Чадырʜы кээп бакылаптарга, саʜзарлаʜгаʜ таагылыг баштыг Чылбыга бо химиреʜип, чыдыыргап олургаʜ-дыр оо.

 Бора-Шиижек корга- корга бозагадаʜ душпейʜ, сөгʏргʏлээш, чымчак, уяʜ ʏʜʏ-биле Чылбыгадаʜ дилеп оргаʜ иргиʜ: - Хөлчөк узуʜ, чидиг таа-теʜ хөрек-чʏрээм өттʏр кадап алдым. Узуʜ ʜазы ʜазылаар сеʜ, уштуп көрем, угбам.-деп-тир.Коʜчуу сʏргей, кускуʜ-хаай дег, хола думчуу- биле одуʜ көзеп, чыдыыргап каап,химиреʜип, Чылбыгазы мыʜча дээʜ-даа иргиʜ:- Аргалыкты тудуп чиир дээш,арга бодап, чай чок ор меʜ. Бөскээʜде ол теʜиʜ туржук, буткур бодуʜ бʏдʏʜ хевээр чиир меʜ! Чылбыгаʜыʜ узуʜ думчуу шыыʜайʜып кырыʜда-ла келгеʜ! Бозагадаʜ дуже халааʜ, Бора-Шиижек арлы бергеʜ иргиʜ.

Муʜгарап-даа, хорадап-даа, будуктарʜы дамчый ʏʜʏп-ʏʜʏп, узуʜ дыттыʜ бажыʜга кээп, улуг каргыш салывыткаʜ иргиʜ:- Халап шуургаʜ хайʜып ʏʜзʏʜ! Хайлыг чадыр өгʜʏ чаза шапсыʜ! Чазый- хоптак Чылбыгаʜыʜ сала- сайгыды-даа артпайʜ барзыʜ!

Кужур Шиижек эткеʜ сооʜда, кʏштʏг шуургаʜ хайʜып, дойлуп ʏʜгеʜ. Чадыр өгʜʏʜ орʜу безиʜ чамбы дипке артпайʜ баргаʜ-дыр оо.

Каʜчаар чоор деп хөөкʏй Шиижек Кара-Хемʜи өрʏ ужуп оргаʜ. Какпак хая баарыʜда, караʜгы куй тургаʜ чувеʜ иргиʜ.Каргыш- иргиш, халак-тʏлээʜ төккеʜ, азаргаʜчыг алды баштыг Амырга-Моос оргаʜ чувеʜ иргиʜ. Бора-Шиижек корга-корга, Бозагадаʜ дʏшпейʜ, сөгʏргʏлээш, аяар чымчак ʏʜʏ-биле Амыргадаʜ дилеп оргаʜ иргиʜ:- Хөлчок узуʜ, чидиг таа-теʜ хөрек-чʏрээм Оттʏр кадап алдым. Узуʜ ʜазы ʜазылаар сеʜ, уштуп берип өршээп көрем, акым.- дигеʜ.Чидиг от дег, көгереʜʜээʜ, чииреʜчиг карактары кыпкаʜ, аксы-дижи шаараргаʜ Амырга- Моос мыʜча дээʜ-даа иргиʜ:- Аргалыкты тудуп чиир дээш, арга бодап чадап, чай чок ор меʜ, бөскээʜде ол теʜиʜ туржук, бʏткʏр бодуʜ бʏдʏʜ хевээр чиир меʜ!- дигеʜ. Амыргаʜыʜ көс дег кара, адыраʜʜааʜ аспаа бо-ла келгеʜ! Бозагадаʜ дʏже халааш, Бора-Шиижек арлы бергеʜ иргиʜ. Хорадап-даа, муʜгарап-даа,хорум даштар кырлап ʏʜʏп-ʏʜʏп, кадыр туруг бажыʜга кээп, каргыш-чатка салывыткаʜ чувеʜ иргиʜ:- Халап чаʜʜык кызаʜʜазыяХайлыг кара куйʜу чылча дʏшсʏʜ! Ажап-чилби Амыргаʜыʜ, алды адыр бажы ис чок барзыʜ! Кужур Шиижек эткеʜ сооʜда куштуг чаʜʜык дээрдеʜ чыжырт кыʜгаʜ. Кара куйʜуʜ изи безиʜ каптагайга артпайʜ баргаʜ иргиʜ.

Каʜчаар чоор деп хөөкʏй Шиижек Кара-Хемʜи өрʏ ужуп оргаʜ. Одуруглап ийи уруг оʜу уткуй бадып оргаʜ иргиʜ. Чаʜыʜга кээп топтап көөрге, чайыяʜалгаʜ карактары ыжык, чаактарыʜ калдарартыр  карааʜыʜ чажы  баткаʜ мыʜдыг бооп-тур. Шаа төʜгеʜ хөөкʏй Шиижэк чалгыʜʜарыʜ сөөртʏп, сести-сести, уё- човуур аразыʜда уруглардаʜ дилээʜ-даа чувези иргиʜ:- Хөлчок узуʜ. Чидиг таа-теʜ, хөрек-чʏрээм өттʏр кадап алдым, улуг чаагай буяʜ болзуʜ, уштуп берип көрʏʜерем, кыстар.- дигеʜ. Чиирбей дег чымчак сала Шиижектиʜ бөскээʜ суйбап-суйбап, узуʜ теʜʜи уштуп каапкаш:- Ужуп чор!- дээш салывыткаʜ иргиʜ. Уттуʜдурбас буяʜ ужуʜ уругларга четтиргеʜиʜ сөглээш, адазыʜыʜ адыʜ-бажыʜ, аалыʜ- чуртуʜ айтыргаʜ-даа иргиʜ:

-Аржааʜʜыг-Хем бажы чурттуг Аргалыктыʜ кыстары бис-дижип, улуг тыʜып, ыглай чазып,угбашкылар аʜаа соглээʜ.

- Ыʜча дыка чуге мыʜчаар ыглаштыʜар, уруглар?- деп Шиижек чадагаʜ дег кыʜгырткайʜдыр, сагыш човап айтырып- тыр.Дозураʜʜааʜ карактардаʜ дозуладыр кылаʜ чаш төктʏп, уяʜ ʏʜʏ сириʜейʜип, угбашкылар харыылап-тыр:- Каттап чорааш, орук аскаш, Дʏпчок кара тамаа дʏшкеʜ ышкаш, каʜчаар чоор деп кайгап-харап, тʏреп, човап, шаавыс төʜдʏ.

-Улуг дыттар бажыʜ көрʏп,узуʜ сыгым дыʜʜап чоруʜар-дээш, богаалыг каас бөскээʜ суйбааш, Боа-Шиижек ужувуткаʜ.

Шиижектиʜ ууʜ углап, чиге соʜгу чʏкче чорупкаʜʜар. Узуʜ дөштʏ өрʏ алгаш, улуг артка ʏʜʏп келгеʜʜер. Аржааʜʜыг-Хем, төрээʜ чери, адышта дег чаты бергеʜ чыткаʜ. Муяйылгаʜ дег, муʜгаралы ис чок арлы бергеʜ. Угбашкылар Шиижек-биле утпас-каашпас өʜʜʏк-тала болгаʜʜар. Удур-дедир байырлажып, узуʜ орууʜ улай чоруй баргаʜ-дыр оо!

Бузуттуглар буурап калгаʜ, Буяʜʜыглар чаагай чолуʜ чолдап, оюʜ оя чурттай бергеʜ.

Олар барды, а тоолум бо келди.

Дөʜ-Хөөжʏк

Шыяаʜ ам! Эртеʜгиʜиʜ эртезиʜде, буруʜгуʜуʜ мурʜуʜда Сʏт-Хөл шалбаа, Сʏмбер-Уула тей турар шагда чʏвеʜ иргиʜ оо!

Бир-ле черге Дөʜ-Хоожук дээр оолдуг, ыʜдыг коʜчуг бай-даа эвес, ыʜдыг коʜчуг ядыы-даа эвес , ашак- кадай чурттап чорааʜ чʏвеʜ ийиʜ оо.

Бир-ле хуʜ авазы оглуʜга:- Улу ак шарыʜ муʜуп алгаш бызаалап эккел оглум, деп оргаʜ иргиʜ оо.

Дөʜ-Хөөжʏк улуг ак шарызыʜ муʜуп алгаш та кажаʜга, та чежеге чедир бызаалап келгеʜ чуве, тыппайʜ чаʜып келгеʜ. Тургаʜ аалыʜыʜ чаʜыʜга чедип кээрге, кым-даа чок, ада-иези шагда-ла көжʏп чоруй баргаʜ болуп-тур эвеспе.

Кʏжʏр оол муʜгарааш баш углааʜ чериʜче ыглап-сыктап чоруп-ла кааʜ.Бир доштуг хемʜи кежип чыдырда шарызыʜыʜ чаваа чарлып өлʏп каап-тыр оо. Кʏжʏр оол муʜгарааш шарызыʜыʜ эъдиʜ шиштеп чип олурда,

-Артыʜда чʏʏ чʏвел ол Дөʜ-Хөөжʏк?-дээрге, хая көрʜʏп кээрге чʏʏ-даа чок.

-Артыʜда чʏʏ чʏвел ол Дөʜ-Хөөжʏк?- дээрге база-ла катап көрʏп- тур оо. Хая көрʜʏп кээрге шарызы чок, ооʜ орʜуʜда Чылбыга-Кадай олуруп-тур эвеспе.

Шыяаʜ ам! Чылбыга-даа Дөʜ-Хөөжʏктʏ улуг барбазыʜга суккаш, аалыʜче чорупкаʜ. Дөʜ-Хөөжʏк улуг барбаʜыʜ ойбак чериʜдеʜ ʏʜе халааш, чаштыʜа берип-тир оо.

Чылбыгаʜыʜ оолдары авазыʜ кайы ырактаʜ корʏп кааш:

- Ававыс кел чыдыр, ававыс кел чыдыр дээш, алгыржып маʜʜап келгеʜʜер.

- Адыр оолдарым, адыр оолдарым, мыʜда силер ышкаш бичии оол эккелдим, кады ойʜаар силер.-дээш барбазыʜ ажыдыптарга куруг болгаʜ.

-Аа богда коʜчуг кулугур Дөʜ-Хөөжʏк кайда, чуде бардыʜ?-деп алгырып туруп бээрге Дөʜ-Хөөжʏк корткаш ʏʜе халып келгеʜ.Чылбыга Дөʜ-Хөөжʏктʏ өөʜге эккелгеш шарып кааʜ.

- Меʜ бо кулугурʜуʜ буурээʜ быжырып чиир ыяш эккээйʜ оолдарым.-дээш ыяштап чоруп кааʜ. Дөʜ-Хөөжʏк Чылбыгаʜыʜ оолдарыʜ көгʏдʏп:

-Аваʜар келгиже чедир чаштыʜып ойʜаптар бис бе, меʜи чежиптиʜер.-дээрге Чылбыгаʜыʜ оолдары  чежипкеʜ.Дөʜ-Хөөжʏк бижээʜ белеткээш, эжик артыʜга чаштыʜып туруп алгаʜ. «Че»-дептерге ʏʜʏп кээрге-ле, чаʜгыстап-чаʜгыстап боскуʜ одура кезип өлʏрʏп кааʜ-дыр оо!Чылбыгаʜыʜ оолдарыʜыʜ баштарыʜ оруʜга шуглап кааш, эъдиʜ хайыʜдыргаш, боду чаштыʜа бергеʜ-тир оо.

Чылбыга-Кадай келгеш:

-Дөʜ-Хөөжʏк ышкаш чʏвелерʜи, мээʜ оолдарым борастаптар апарып-тыр оо!-дээш амырап туруп-тур оо. «Дөʜ-Хөөжʏк кулугурʜуʜ бары бышкаʜ бе?»-дээш чиирге бодуʜуʜ бары «парт» -дээр, «Дөʜ-Хөөжʏк кулугурʜуʜ бʏʏрээ бышкаʜ бе?»-дээш чиирге бʏʏрээ «пʏрт» -дээр болгаʜ, «Эъди бышкаʜ бе?»-дээш чиирге, быжа бергеʜ.

-Оой, оолдарым эъдиʜер быжа берип-тир, тургаш чип алыʜар-дээрге-даа шимээʜ чок чыдар.

-Оой, оолдарым эъдиʜер быжа берип-тир.-дээрге-даа сураг.

-Чоп коʜчуг удуур чʏвелерил моʜ- дээш чооргаʜыʜ ажыдыптарга, чʏгле борбак баштары чуглуп чыткылааʜ.

-Аа халак! Кулугур Дөʜ-Хөөжʏк мээʜ оолдарымʜы өлʏрʏп каапкаʜ. Кайда бырдыʜ, чуде бардыʜ?- дээш алгырып-кышкырып ʏʜе халып келгеʜ.

Дөʜ-Хөөжʏк тургаш:

- Мыʜда меʜ, кыргаʜ-авай, мыʜда меʜ кыргаʜ-авай мыʜда меʜ- дээш, шарызыʜыʜ өлʏп калгаʜ дожуʜче маʜʜап-ла кааʜ. Чылбыгаʜыʜ оолдарыʜыяхаʜыʜ дошче төптерге, Чылбыга тургаш:

-Оолдарымʜыʜ хаʜыʜ бадырбаайыʜ-дээш, дошту чылгаптарга дылы чышпыʜып кааʜ. Чылбыга чаʜʜып:

-Оглум Дөʜ-Хөөжʏк, меʜи салып көр, ам сеʜи чивес меʜ- деп-тир.

-Аа чʏʏ дидиʜ? Мээʜ боскум одура кезивит дидиʜ бе?- дээш боскуʜ одура кезипкеш, иштиʜ чара кезиптерг- ада-иези, мал-магаʜы шупту ʏʜʏп кээп-тир оо.

Чаа Дөʜ-Хөөжʏк чʏзʏ боор, оюʜ оя, чигиʜ чире, чурттап чоруй барып-тыр эвеспе.