Рабочая программа

курса внеурочной деятельности

 «Культура, история и речь чувашского народа»

 ( Духовно- нравственное   направление)

Сандияровой  Галины Николаевны

 учителя чувашского языка и литературы  МБОУ «Хорновар – Шигалинская   СОШ  имени Героя Советского Союза Юхвитова Петра Сергеевича»

Дрожжановского муниципального района Республики Татарстан

                            2021-2022 уч.год

Пояснительная записка

Нормативно-правовая база

Рабочая программа внеурочной деятельности «Культура, история и речь чувашского народа» разработана на основе:

1. Федерального государственного образовательного стандарта основного общего образования, утвержденный приказом Министерства образования и науки РФ «Об утверждении федерального государственного образовательного стандарта основного общего образования» от 17.12.2010 №1897 (с изменениями и дополнениями от 29 декабря 2014 г. № 1644, 31 декабря

2015 г. № 1577).

2. Авторской программы Николаевой Т.В. «Культура, быт и традиции народов Поволжья: программа внеурочной деятельности для 5-9 классов / Т.В. Николаева, В.А. Архипова, Н.С. Нурмухаметова. – Ульяновск: ОГБУ «Центр ОСИ» 2015г.

В соответствии с Положением об организации внеурочной деятельности ГБОУ СОШ с. Чёрный Ключ.

Возрастная группа обучающихся, на которых ориентированы занятия

Программа ориентирована на обучающихся 5- 9 классов и соответствует общему уровню развития и подготовки обучающихся данного возраста.

Результаты освоения курса внеурочной деятельности Личностные результаты

      Совершенствование духовно-нравственных качеств личности, воспитание чувства любви к Отечеству, к культуре своего народа и к культурам других народов – все это проявляется в практической деятельности учащихся.

         Достигнутые личностные результаты помогают социализации учащегося, в том числе его отношению к окружающему миру, к людям, с которыми он вступает в контакт.

      При выполнении исследовательского задания учащиеся формируют навык работы с различными источниками информации: со словарями, энциклопедиями, интернет-ресурсами, научно-популярными книгами и т.д.

Разрабатывая творческие проекты на материале сказок, ученики могут организовать свое выступление перед младшими школьниками, в дошкольной группе, что способствует приобретению важного социального опыта.

Метапредметные результаты

Главным результатом реализации программы внеурочной деятельности является формирование универсальных учебных действий, направленных на способность воспитанников самостоятельно успешно усваивать новые знания, формировать умения и компетентности.

В связи с этим дети должны овладеть:

• умением вести диалог, распределять функции и роли в процессе выполнения коллективной творческой работы;
• навыками использования средств информационных технологий для решения различных учебно-творческих задач в процессе поиска дополнительного материала, выполнения творческих проектов;
• умением планировать и грамотно осуществлять учебные действия в соответствии с поставленной задачей, находить варианты решения различных творческих задач;
• навыками смыслового чтения текста, осознанного построения речевых высказываний в соответствии с задачами коммуникации;
• видами речевой деятельности, пониманием информации устного и письменного сообщения;
• умением оценивать свои результаты, адекватно формулируя ответы (оценивать качество изделий, рисунков, исполнения песен, стихов);
• навыками применения приобретенных знаний, умений при выполнении творческих заданий;
• приемами отбора и систематизации материала на определенную тему;
• первичными навыками в художественной деятельности (рисование орнамента, чтение стихов на родном языке, исполнение песен);
• способами извлечения необходимой информации из прослушанных текстов;
• навыками активного включения в процесс восприятия и в практическую деятельность, связанную с созданием разнообразных «продуктов» с учетом особенностей народного творчества.

Также в процессе внеурочной деятельности особое внимание уделяется лексической работе. Обращается внимание на задания, требующие активного участия учащихся.

Содержание курса внеурочной деятельности

Введение (2ч).

Во вводном занятии необходимо озвучить цели и задачи курса, дать понятия «народ»,

«народность», а также общие сведения о Поволжском регионе.

  Необходимо указать, что Поволжье является одним из самых полиэтничных регионов России, где проживают татары, мордва, чуваши, марийцы и другие народы. Рассказать о народах Республики Татарстан, их возникновении и расселении. Ознакомить учащихся с картой Поволжья и Республики Татарстан и указать места расположения населенных пунктов с компактным проживанием представителей чувашской национальности.

Раздел 1.Древние научные знания и наука Чувашии (7ч).

Роль чувашского языка в развитии национальной культуры. Чувашский этикет. Значение и роль словаря Н. И.Ашмарина в развитии чувашской культуры. И.Я.Яковлев и его культурное наследие. История чувашского календаря. Предвестники чувашской науки. Роль чувашской науки в развитии экономики и культуры Чувашии.

Раздел 2.Религия в современной Чувашии (2ч).

Религия в современной Чувашии. Храм. Церковь. Хождение в церковь.

Раздел 3. Чувашское музыкальное искусство(5ч).

Народные музыкальные инструменты. Жанры народных песен и их содержание. Трудовой гимн

«Алран кайми аки-сухи». Чувашские народные танцы. Народные певцы Чувашского края. Профессиональные певцы Чувашии. Первые чувашские композиторы. Чувашская эстрада. Фольклор. Театральные и музыкальные коллективы. Фольклорные ансамбли.

Раздел 4. Чувашское изобразительное искусство(6ч).

Искусство в жизни древних чувашей. Единство эстетического и утилитарного. Чувашский орнамент. Толкование  элементов орнамента. Значение чувашской вышивки. Цвета чувашской вышивки. Швы чувашской вышивки. Знаки чувашской вышивки. Первый чувашский архитектор. Первые чувашские художники. Народное изобразительное искусство. Профессиональное изобразительное искусство. Художественные музеи.

Раздел 5.Театральное искусство Чувашии (4ч).

Театральные элементы у древних чувашей. Театральные постановки: трагедия, опера, драма, оперетта, балет. История чувашского профессионального театра. Первые чувашские артисты. Радио и телевидение. Самодеятельные театры Чувашии. Профессиональные театры Чувашии. Народный театр «Çăлкуç».

Раздел 6. Национальные блюда(4ч).

Изучение видов блюд чувашской кухни, изучение рецептов изготовления блюд национальной кухни

Раздел 7.Физическая культура и спорт(2ч).

Детские игры. Акатуй- как малая спортивная олимпиада

Наши олимпийские чемпионы. Истоки спортивного мастерства.

Раздел 8.Праздники и календарные обряды (3ч). Узнают о происхождении праздников, их связь с природой.

Методы и формы при реализации программы:

Словесный метод:

• рассказ
• объяснение;
• сопроводительные пояснения.

Наглядный метод:

• Показ иллюстраций
• Просмотр видеофильмов
• Прослушивание аудиозаписей

• Посещение выставок, концертов, спектаклей;
• проведение внеклассных мероприятий совместно с родителями;
• организация театрализованных представлений, фольклорных праздников;
• организация экскурсий в музеи региона;
• организация круглых столов, конференций для учащихся и взрослых;
• участие в Днях чувашской культуры;
• участие в Международном дня родного языка;

-участие в празднике «Уяв».

Календарно-тематическое планирование

Материально- техническое обеспечение

Электронные пособия и ресурсы интернета:

1. Видео-приложения к учебному пособию «Родной край. 8 класс»

3. Звенящее серебро тухьи (видеофильм).
4. На земле чувашской.
5. Чебоксары – чистый и благоустроенный город (видеофильм).
6. Большая энциклопедия Кирилла и Мефодия.
7. Иллюстрированный энциклопедический словарь. 8.Большая энциклопедия языков мира.

9. История искусства
10. Энциклопедия: этнография России.

Министерство образования и науки Республики Татарстан

Дрожжановский муниципальный  район

МБОУ «Хорновар-Шигалинская средняя общеобразовательная  школа имени Героя Советского Союза Юхвитова Петра Сергеевича»

Открытый урок  по чувашской литературе в 6 классе по рассказу В.Давыдова-Анатри «Кĕтмен инкек»

Учитель чувашского языка и литературы

                                                      Сандиярова Галина Николаевна

2021-2022 уч. год.

Сапǎрлăх тěллевě: ĕçе пĕлсе, тĕрĕс тумаллине вĕрентесси , кашни ĕçĕн хăйĕн йĕрки пуррине ăнлантарасси.

Пěлÿ тěллевě: хайлаври ěçсен йěркине, сǎнарсене, вěсен ěçне -хěлне палǎртма вǎрентесси, Н. Носовăн «Мишкина каша» калавěпе танлаштарасси

Аталантару тěллевě: ачасен шухăшлавне, кăмăл-туйăм туртăмне аталантарасси, танлаштару тума вĕрентесси.

Урок мелěсемпе меслечěсем: текстпа ĕçлесси, учитель сăмахĕ, ачасен илемлĕ вулавĕ, словарь ĕçĕ, ушкăнпа ĕçлени, ыйту-хурав, ваттисен сǎмахěсемпе ěçлесси, танлаштаруллă тишкерÿ, синквейн, икě енлě дневник йěркелесси.

Пуплеве аталантарасси: ыйтусем çине туллин хуравласси, вуланǎ текстпа усǎ курса шухǎша çирěплетесси, сăнарсене хак пама кирлĕ сăмах çаврăнăшĕсене тупма хăнăхтарасси, пĕтĕмлетÿсем тăвасси.

Словарь ěçě: сĕрлеççĕ– жужжать, гудеть, шăтăклă питлĕх – сетка, пусă – çăл, сăнă - жало

Курǎмлǎх хатěрěсем: слайдсем (ÿкерчěксемпе дидактика материалěсем), компьютер, проектор

Урок тěсě: хайлав текстне тишкермелли хутăш урок

Урок эпиграфě: «Ĕçе вĕренни- пурнăç пурăнма вĕренни»

(Ваттисен сǎмахě)

Урок юхăмĕ.

Класа йĕркелени.

– Халĕ пирĕн литература урокĕ. Пĕрне-пĕри куçран пăхса илсе урокра ĕçлеме ăшра ăнăçу сунар.

I. Кăсăклантарса яни.

Ачасем, пурте сĕтел çине пăхатпăр.  Мĕн япалисем-ши кусем?  (Хурт-хăмăр ăстин япалисем)

Апла паянхи урокра эпир мĕн çинчен калаçăпăр?  Вĕлле хуртсем çинчен çырнă «Кĕтмен  инкек» калакан калава тишкерĕпĕр.

II Çěнě темăна ăнлантарни

1. Урок эпиграфĕпе паллаштарасси

«Ĕçе вĕренни- пурнăç пурăнма вĕренни»

- Ваттисен сăмахĕнчен мĕн пĕлтĕр?

2).Хамăр ума лартна тĕллевсене пурнаçлама паянхи урокра  эпир сирĕнпе «Кĕтмен инкек» калава  вуласа тишкерĕпĕр.

     Калава вуласа пынă май чарса малалла мĕн пулассине ыйтатăп  (чтение с остановкой)

     Ыйтусем:

     1. Сахар мучи Сантăра мĕн вĕрентсе калать-ши?

     2. Малалла мĕн пулса иртет-ши??

     3. Мĕн калать-ши Сахар мучи Сантара? 

3)Клоуз тестпа ĕçлени

  Пыл хурчĕсене эпĕ çав тери  (1)                     . Çулла пулсан вара ял çумĕнчи (2)                çине тухатăп та пыл хурчĕсем   (3)                       каçса кайса  (4)                 . Çак пĕчĕк ылтăн çунатсем чечекрен чечеке ларса пыл пухнине курсан чун (5)                    каять.

1. килĕштеретĕп,  юрататăп,  кăмăллатăп
2. улăх, хир, çаран
3. сĕрленине,  нăйлатнине, сĕрĕлтетнине
4. пăхатăп,  сăнатăп,  куратăп
5. савăнса, хĕпĕртесе, уçăлса

4.) Йăнăша тыт

       Атте эпĕ пыл хурчĕсене юратнине сисрĕ пулас, ятарласа Сахрун мучирен пĕр вĕлле туянчĕ. Ăна  пахчана, çурт хыçне, хĕвел тивекен вырăна лартрĕ. Вĕлле хурчĕсем сĕрленине чун-чĕререн савăнса пăхса ларатăп. Тепĕр кун вĕлле пăхма шут тытрăм.

5)С.нн. цитатёсене хайлав сюжеч. тёрёх й.ркипе палёртса  тухёр

1.Сахрун мучи пыл хурчĕсене мĕнле пăхса усрамалли çинчен ăнлантарчĕ.

2.Юхма пасарне кайса вĕлле туянчĕ

3.Эпĕ ăна çанă ăшĕнчен кăларас тесе тăрăшма тытăнтăм

4 Пусăран шыв ăсса хуртсем сахнă вырăна çума пуçларăм.

5.Кашни ĕçĕн хăйĕн йĕрки пур.

6. Çĕр улми ани çинелле чупса кайрăм, йăран хушшине тăсăлса выртрăм.

7. Ман пата аннепе Сахрун мучи чупса пычĕç

1.Юхма пасарне кайса вĕлле туянчĕ

2.Сахрун мучи пыл хурчĕсене мĕнле пăхса усрамалли çинчен ăнлантарчĕ.

3.Эпĕ ăна çанă ăшĕнчен каларас тесе тарăшма тытăнтăм

4. Çĕр улми ани çинелле чупса кайрăм, йăран хушшине тăсăлса выртрăм.

5 Пусăран шыв ăсса хуртсем сахнă вырăна çума пуçларăм.

6. Ман пата аннепе Сахрун мучи чупса пычĕç

7.Кашни ĕçĕн хăйĕн йĕрки пур.

6. Хайлаври героя хак пани.

Учитель сăмахĕ:

-Ачасем , Сантăр мĕнле ача? (ырă чунлă, ĕçчен ача). Çакна эпир унăн мĕнле ĕçĕсенчен курма пултаратпăр.

- Сантăр хуртсене пăхнă чух йăнăшсем те тăвать. Мĕнле йăнăшсем-ши?

- Сантăр мĕншĕн çак йăнăшсен тăвать? (Вăл ĕç йĕркине пĕлмест)

-Ачасем, эсир пыл хурчĕсемпе ĕçлемелли йĕркене пĕлетĕр-и?

-Пыл хурчĕсем сăхнă хыççăн пуç çаврăнсан мĕн тумалла-ши? Инкеке лекнĕ юлташа мĕнле пулăшмалла? (Ун çинчен пире мед сестра каласа парĕ)

7 . Даймонд çырса пăхар (ушкăнпа)

Сантăр

Çамрăк, ĕçчен

Пăхать, юратать, сăнать

Сахрун мучи- хурт-хăмăр ăсти,  Сантăр- пыл хурчĕсене пăхма вĕренекен ача.

Ăнлантарать, канаш парать, усрать

Ватă, йăваш

Сахрун мучи

Учитель сăмахĕ:

- Ачасем, айтăр-ха аса илетпĕр ăса вĕрентекен хайлавсене мĕнле ят панăччĕ? (дидактикăллă). Ку хайлавсенче вĕрентнине ваттисен сăмахĕсемпе пĕтĕмлетеççĕ.

III Вěреннине çирěплетни

1. Ваттисен сăмахĕсене вĕçлĕр те хайлавăн тĕп шухăшне палăртакан ваттисен сăмахне  суйласа илĕр

1)Ĕç çынна мухтава …

2)Ĕç тăрантарать, кахал …

3) Ĕç йĕркине пĕлсе ...

4)Ĕçе ырана хăварсан …

5)Ĕçе хăнăхман ача усала ...

1) кăларать 2)ĕçлес пулать) 3)пăсать 4) ĕмĕрлĕх юлать 5) вĕренет

Учитель сăмахĕ: - Ачасем, калав текстне мĕнле ăнланнине тĕрĕслеме эпир икĕ енлĕ дневник çырăпăр.

3. Икĕ енлĕ дневник çырни

IV. Пĕтĕмлетÿ.

1. Эпир паян урокра ĕç çинчен нумай калаçрăмăрĕ. Халĕ хамăр шухăша пĕтĕмлетсе сиквейн çырăпăр.

Ĕç

Пархатарлă, усăллă

Савăнтарать, пулăшать, тăрантарать

Ĕç çынна илем курет

Пурнăç

V. Килти ĕç.

1.Ĕç çинчен калакан ваттисен сăмахĕсене  çырса килĕр.

2. „Мана килĕшекен ĕç” сочинени çырмалла.

3 Пирĕн ялти хурт-хăмăр ăсти çинчен çырса килĕр

МЕЖРЕГИОНАЛЬНЫЙ ЛИТЕРАТУРНО-ТВОРЧЕСКИЙ КОНКУРС «ÇĔНĔ ХУМ» («НОВАЯ ВОЛНА»), ПОСВЯЩЕННЫЙ 150-ЛЕТИЮ СОЗДАНИЯ НОВОГО ЧУВАШСКОГО АЛФАВИТА И 100-ЛЕТИЮ ЗАВЕЩАНИЯ И. Я. ЯКОВЛЕВА ЧУВАШСКОМУ НАРОДУ

Эссе на тему:  «Слово о И. Я. Яковлеве»»

                                                                Выполнила: ученица 11 класса

                                                                Сандиярова Дарья

                                                                Руководитель:

                                                                 Сандиярова Галина Николаевна

                                                                учитель чувашского языка и литературы

                                                                высшей квалификационной категории  

                                            2021г

И.Я. ЯКОВЛЕВ ÇĔНĔ ЧĂВАШ АЛФАВИТНЕ ТУНĂРАНПА

150 ÇУЛ, «ЧĂВАШ ХАЛĂХНЕ» ХАЛАЛА ÇЫРНĂРАНПА

100 ÇУЛ ÇИТНИНЕ ХАЛАЛЛАНĂ РЕГИОНСЕН ШАЙĔНЧИ

«ÇĔНĔ ХУМ» ЛИТЕРАТУРА ПУЛТАРУЛĂХ КОНКУРСĔ

Эссе теми: «И.Я. Яковлев çинчен калас сăмахăм»

                                                                     Ĕçе пурнăçлаканĕ:

                                                                     Хурăнвар-Шăхаль  пĕтĕмĕшле                                                                                                                                                                            

                                                                     пĕлÿ паракан  вăтам шкулăн                                        

                           11 класра вĕренекен Сандиярова Дарья                                          

                                                                    Ăслăлах ертÿçи:

                                                                    Сандиярова Галина Николаевна,

                                                                    Хурăнвар-Шăхаль пĕтĕмĕшле пĕлÿ

                                                                    паракан вăтам шкулăн  чăваш чĕлхипе  

                                                                    литературине вĕрентекен.

                                         2021  çул

                      И.Я. Яковлев çинчен калас сăмахăм

                                                                               Кăнна Кушки… Ăна туран куратăн:

                                                                              Çырмаллă ял, ял вĕçĕнче çыран.

                                                                              Тахçан кунта  иккен тăлăх туратăн,

                                                                               Кĕтÿ кĕтсе вăл ÿснĕ  ачаран.

                                                                              Çын  вăй-халне вăл çирĕп шаннă,

                                                                               Пире   вăл чĕннĕ çуталла..

       Хальхи вахăтра чăваш çырулахне, чăваш шкулне пурнăç панă И.Я.Яковлева пĕлмен чăваш çынни çук та пулĕ. Тăван халăха тĕнче цивилизацийĕн шайне çитерме ĕмĕтленнĕ  вăл.

    Иван Яковлевич çинчен эпĕ букварь вуланă чухнех илтнĕ.  Çак кĕнекере унăн «Эпĕ сехет çĕмĕрни» калавĕ пурччĕ. Халĕ те çав пысăках мар хайлава илемлĕ вулама хăнăхнине  астăватăватăп.

   И.Я.Яковлевăн  пархатарлă ĕçĕ-хĕлĕ çинчен эпир кашни класрах тĕпчетпĕр.

     К.Иванов, Ф.П.Павлов, Марфа Трубина тата ытти чăваш çыравçисен пултарулăхне тишкернĕ май Чĕмпĕрти чăваш шкулĕ тата Аслă вĕрентÿçĕ   И.Яковлев çинчен асăнмасăр иртместпĕр.

   Трубина Мархвин «Ача чухнехи» повеçĕн  «Шкула Иван Яковлевич Яковлев килсе кайни» сыпăка тимлĕ вуласа тишкернĕ чухне И.Я.Яковлевăн портретне сăнанăччĕ. Иван Яковлев çулланнă тапхăрта та патвар, тĕлĕнмелле вăйлă, çирĕп чĕреллĕ пулнă май, вăл выçă чăваш ялĕнчи яшлăхĕнче, ăна астăвакансем каланă тăрăх, хыткан, вăтанчăк, тăтăшах чирлекен ача пулнине ĕненме те йывăр. Унăн паттăрла вăй-халĕ тата çан-çурăм çирĕплĕхĕ вăл ар çулне  кĕнĕçем, гимназире вĕреннĕ тата çĕр виçекен пулса ĕçленĕ тапхăрта, лайăхрах апатланма пуçласан тата вăйран кайса  ĕçлеме пăрахсан  палăрма пуçланă. Ялкăшакан ăсĕпе вара ача чухнех аслăрах çынсене тĕлĕнтернĕ.

   Иван Яковлевич хăйĕн сумне нихăçан та çухатман çын, чăн-чăн демократ пулнă.

   Кĕпернери паллă пуçлăх-и, е пĕр-пĕр министр, ялти вĕрентекен-и, е хăш чух ушкăнăн –ушкăнăн тĕрлĕрен ыйтусемпе  килекен çĕр ĕçченĕ-и – пурне те пĕр пекех кăмăллăн йышăнма тăрăшнă Иван Яковлевич. Унăн шухăшĕсем таса, мал курăмлă пулнă. Кашнинчех çыннăн кăмăлĕпе  хуравне  тивĕçтерме тăрăшнă вăл. Унăн сăмахĕсем çынсенче çирĕплĕх, ыр кăмăллăх, тĕрĕслĕхпе чăтăмлăх туйăмĕсене вăратнă, тăван тавралăха, çывăх çынсене юратма вĕрнтнĕ.

   Иван Яковлевичăн кун йĕрки  ытти хресченсенни пекех иртнĕ. Çуллапа хĕлле вăл  кăвак çутăллах кунне пуçланă,  çак вăхăтра ун патне яланах ĕçпе çÿрекен чăваш хресченĕсем килнĕ.  Халăхăн кулленхи йывăр ыйтăвĕсене вăл вĕсемпе  чей ĕçнĕ май татса пама тăрăшнă. Хĕллепе кĕр кунĕсенче Иван Яковлевич тул çутăличчен Чĕмпĕр шкулĕн виçĕ çуртне те çитме ĕлкĕрнĕ, çывăрмалли пÿлĕмсене, классене, столовăйсене тĕрĕсленĕ, вĕренекенсем валли пĕçерекен апата астивнĕ, çăкăрпа кваса тутанса пахнă, лаша витине те çитсе курнă…. Вăл хресченсен ахаль апатне - купăста яшкине, тăварланă хăярпа купăстана, пулă шÿрпине кăмăлланă. Вăл нихăçан та чĕлĕм туртман пулсан та хăйĕн  пÿлĕмĕнче ыттисем туртнине хирĕç пулман. Хăйĕн тĕрлĕрен наградисене вăл пĕр-пĕр паллă кун çеç çакнă. Мухтанас е мăнаçланас йăла пулман унăн.

    Аслисемпе, влаçра тăракансемпе яланах хăйне  çирĕп, пĕчĕк ачасемпе е халсăррисемпе çепĕç ăшпиллĕ тытнă  Иван Яковлевич. Унăн тĕлĕнмеллĕ ырă кăмăл пулнă.

  Пире те, ачасене, ырă пулма вĕрентет вăл. Акă, калăпăр, пирĕн умра вĕçĕ-хĕррисĕр тинĕс. Унта чипер ишсе çÿремешкĕн, çитес çĕре çитмешкĕн çынсене компас, карта, маяк  пулăшаççĕ. Çакăн пек ориентирсем, çын чĕринче те пулмалла: сăпайлăх, юрату, тĕрĕслĕх. Аслă вĕрентекенĕмĕр пире атте -аннене, ваттисене хисеплеме, ĕçе юратма вĕрентет, усал тума мар, усал сăмах калама та кирлĕ марри çинчен калать.

      И.Яковлев чăваш халăхĕ валли çырнă халал кашни çыншăн пысăк та тарăн пĕлтерĕшлĕ.

Çак халалри кашни сăмахра, кашни йĕркере чăваш халăхĕн шăпишĕн  ĕмĕрĕпех çуннă Патриархăн чĕри канăçсăр тапни сисĕнет. «Сирĕншĕн эпĕ чун-чĕрене нумай ыраттарнă, халĕ те сирĕн çинчен шухăшлатăп, çавăнпа эпĕ хамăн юлашки ĕмĕтĕме калатăп»,-  тесе çырнă (хăйĕн чунри пысăк шухăшĕсене) вăл 1921 çулхи çурла уйăхĕн 4-мĕшĕнче Чĕмпĕртен Мускава куçса каяс умĕн.

     И.Я.Яковлев хăйĕн халалĕнче халăхсем хушшинчи туслăха çирĕплетме, упрама чĕнет, тĕрĕслĕхпе тÿрĕлĕх çинчен вĕрентет.

   Шкул ачисене тăван чĕлхен сумлă пархатарлăхне курма, пĕлме, сисме хушать. Аслă вĕрентекенĕмĕр пĕр-пĕринпе сапăр пулмаллине, пуршăн-çукшăн чашкăрса  çÿремелле маррине калать.  Çавăнпа та çынсен пурин те сăпайлă пулмалла тата пĕр-пĕринпе килĕштерсе пурăнмалла.  Халăхпа халăх, çынпа çын тан пулмалла, вĕсен пĕр-пĕринпе хирĕçмесĕр пурăнмалла, пĕри теприн умĕнче хăйне асла е мĕскĕне хумалла мар.

  Иван Яковлевич вырăс чĕлхине пысăк вырăна хунă, вырăс чĕлхи чăвашсене вырăс культурине вĕренсе  пыма пулăшать тенĕ.

  Чăваш халăхне вырăс культурине вĕрентсе унпа çыхăнтарас  ĕçре Чĕмпĕрти чăваш шкулĕ пысăк вырăн йышăнса тăнă.  И.Яковлев ертсе пынипе Чĕмпĕрти чăваш шкулĕ халăха вĕрентес ĕçĕн хăйне уйрăм системине туса хунă. Çак система тăрăх шкулсенче вĕренекенсене хăйсен  чĕлхипе вĕрентнĕ. Çакна пула И.Яковлев уçнă   шкулсем халăха çывăх шкулсем пулса тăнă.

  И.Яковлев чăваш шкулĕсем валли пултаруллă  учительсене хатĕрлес  тĕллев лартнă. Çав учительсем халăх пурнăçĕпе тачă çыхăнса тăракан çынсем пулмалла пулнă.

    Пирĕн шкул, Хурăнвар-Шăхаль вăтам шкулĕ, Тутарстан Республикин Çĕпрел районĕнчи  чи ватă шкулĕсенчен пĕри. 120 çул  вăл хăйĕн алăкĕсене яри уçса таврари ялсенчи вĕренекенсене хăйĕн патне йыхăрать. Пуян историйĕпе, çирĕп традицийĕсемпе тивĕçнĕ  шкул аслă вĕрентекенĕмĕр И.Я.Яковлев  ячĕпе çыхăннă.

      Иван Яковлевичран пил илнĕ шкул хăйĕн вĕренекенĕсемпе тивĕçлипе мухтанма пултарать. 120 çул хушшинче шкул нумай паллă ăсчахсене, çар çыннисене, культурăпа искусство деятелĕсене, спортсменсене вĕрентсе каларнă.

    Хурăнварсен мăнаçлăхĕ - Совет Союзĕн Геройĕ П.С.Юхвитов, икĕ хутчен  Социализмла Ĕç Геройĕ, СССРăн Авиаци  промышленноçĕн минстрĕ  П.В.Дементьев, Социализмла Ĕç Геройĕ, гидростроителĕ С.Е. Немасев, Граждан вăрçин паттăрĕсем П.Е.Крепковпа И.С. Космовский.

 Михаил  Филиппович Акимов (1895-1972) –драматург.

Николай Сидорович Ефремов (1895-1990)- чăваш драматургĕ

Владимир Васильевич Бараев –Сĕркке (1910-1942)- чăваш çыравçи, поэт, фольклорист.

 Николай Филиппович Ильбеков (Ильпек Микулайĕ) (1915-1981)- Чăваш АССРĕн халăх çыравçи

  Георгий Васильевич Зайцев (Георгий Тал-Мăрса) (1895-1921)- чи пирвайхи чăваш драматургĕсенчен пĕри.

 Валентина Николаевна Игнатьева (Тарават) – поэтесса, прозаик, композитор, куçаруçă.

  Сергей Семенович Соркин (Тăваньялсем) (1886-1956)- поэт, прозаик, фольклорист.

 Анатолий Сафронович Чебанов (1937-2011)- драматург, поэт, прозаик тата публицист, Раççей Писателĕсен Союзĕн  пайташĕ, Чăваш Республикин тава тивĕçлĕ культура ĕçченĕ.

     Иван Яковлевич хăйĕн пĕтĕм пурнăçĕн  тĕллевне-чăваш халăхне христианство тĕнĕпе пĕтĕçтерсе шăпăр шăтăкĕнчен çутлăхăн анлă тĕнчине илсе тухас, чăваша  çын шутне кĕртес  тĕллевне- чиркÿ ĕçĕпе тата патша  влаçĕн политикипе килĕшÿллĕн пурнăçа кĕртсе пыма  тăрăшнă. Библие чăвашла куçарса халăх патне илсе çитересчĕ  тесе хĕмленсе ĕçленĕ. Библи кĕнекисене чăвашла куçарса халăх хушшине сарни чăваш халăхĕн кĕнеке-çыру, литература чĕлхине йĕркелесе яма тата çавăн пекех чĕлхене çĕнĕ ăнлавсемпе, сăмахсемпе пуянлатма пулăшнă. Чăвашла куçарса кăларнă тĕн кĕнекисем халăх хушшине пĕлÿлĕх сарнă, чăвашсенчен вĕреннĕ çынсем йышлăран та йышлă тухма пуçланă.  «Турра ĕненсе пурăнасси калама çук пысăк япала- пуринчен ытла эсир çавна хытă тытса тăрăр. Ĕненÿ этемĕн ăсне, кăмăлне çунатлантарса çăмăллатать» ,-тенĕ вăл хăйĕн халалĕнче.

   Просветитель ĕçĕ-хĕлĕпе кун- çулĕ  Чăвашпа Тутарстанра çеç мар, Раççейри ытти халăхсен историйĕнче те ĕмĕрлĕхех упранĕ.

     Тен, пирĕн халĕ çакăн пек аслăран та аслă, пысăк чун туйăмлă пехил парса хăварнăшăн Вĕрентекенĕмĕре çĕре çити пуç тайса тав тума, унăн пархатарлă ĕçĕсене халиччен тивĕçлипе хаклама пĕлменшĕн чĕркуçленсе ларса каçару ыйтма вăхăт çитрĕ пулĕ.  Манăçа хăварар мар аслă та чаплă  ентешĕмĕре- халăх культурипе вĕрентĕвне йĕркелекенне - И.Я. Яковлева, чăвашсен хăватлă Улăпне, унăн сумлă халалĕсене….

Министерство образования и науки Республики Татарстан

Дрожжановского муниципального  района

МБОУ «Хорновар-Шигалинская средняя общеобразовательная  школа имени Героя Советского Союза Юхвитова Петра Сергеевича»

«Создание условий для получения учащимися качественного и доступного образования по предметам гуманитарного цикла»

Выступление на заседании  РМО                                                                                  учителей чувашского языка и                                                                    литературы Сандияровай Г.Н.                                           учителя чувашского языка «МБОУ  Хорновар-Шигалинской СОШ»

2020-2021 уч.год.

Чăваш чĕлхи тата литература (гуманитари циклĕ)

                  предмечĕсемпе пахалăхлă та тупăшлă пĕлÿ илме  майсем туса хурасси.

          Вĕренекенсемшĕн «трафаретлă» уроксем кичем, çавăнпа та вĕсен вĕренес ĕмĕтсем сÿнсех пыраççĕ. Мĕншĕн тесен кунран кун пĕр пек япала çав тери йăлăхтарса пырать. Кун пек чухне тăван чĕлхене юратас, литературăна тишкерсе ăна тарăнрах ăнланма пулăшас пулăма аталантарасси çинчен калаçни кăлăхах.

     Уроксене   çĕнĕлле, илĕртÿллĕ, интереслĕ ирттермелле. Кашни ĕç хăйне евĕр илĕртÿллĕ, вĕрентекен хăй кăна пĕлекен мелсемпе усă курса ирттермелле. Кун пек ĕçсенче чи малтан вĕренекенсен пултарулăхне, вĕренÿ шайне шута илни паха.
  Ачасене тăван чĕлхе вăрттăнлăхĕсене, литературăри сăнарсене хаклама вĕрентес мелсем çав тери нумай.
     ИКТ мелĕсемпе ирттерекен уроксем ачасене çĕнĕ туйăм, хăват вĕрсе кĕртме пултараççĕ. Анчах час-часах ирттерме май пур-ши çакăн йышши ĕçсене?
 Паллах, кун пек уроксене пĕр класрах час-час ирттерме май çук, мĕншĕн тесен:

           1.кун пек уроксене ирттерме учителĕн нумай хатĕрленмелле;

           2.кашни темăпах кун йышши уроксене ирттерме йывăр.
 Вăйă урокĕсене ытларах чухне пĕр пысăк темăпа паллашнă, ăна тишкернĕ хыççăн ирттерме аван. Чăваш чĕлхипе «Япала ячĕ», «Паллă ячĕ», «Глагол», «Наречи»… ИКТ мелĕпе усă курса урокра та класс тулашĕнче те вăйă урокĕ, семинар, е пĕрлештернĕ урок ирттерме пулать!
     Çĕнĕ технологисемпе усă курса ирттерекен класс тулашĕнчи ĕçсене ачасем уяв пекех кĕтеççĕ. Анчах та шкул пурнăçĕ яланах уяв пек иртме пултараймасть, çавăнпа та йăлана кĕнĕ уроксен пĕлтерĕшĕ те вĕрентÿ ĕçĕнче хăйĕн пĕлтерĕшне çухатмасть. Унăн та лайăх енĕсем çав тери нумай. Çавăнпа та яланхи йĕркепе ирттерекен уроксене вĕрентекен çÿллĕ шайра ирттерме тăрăшмалла, кун пек уроксенче ытларах çĕнĕ мелсемпе, меслетсемпе усă курмалла, воспитани тĕллевне пурнăçлассине кирлĕ тарăн усă курма пĕлмелле.
     Чăваш чĕлхине вĕрентнĕ чухне (ытти предметсемпе танлаштарсан) слайдсем хатĕрлес çĕрте çав тери нумай вăхăт иртнине палăртмалла. Çавна пула вĕрентекенĕн урока хатĕрленнĕ чухне нумай вулама тивет; компьютерпа, мультимедийлă проектăрпа та ĕçлеме, интернетран кирлĕ материал суйлама та пĕлмелле.    

       Куç умне пĕтĕмпех туллин тухса тăракан сăнара, е çĕнĕ меслете вĕренекен часрах астуса юлать. Астуса юлать çеç мар, кайран хăй çак çĕнĕлĕхпе туллин те кирлĕ пек усă курма пултарать.

    Чăваш чĕлхи тата литература  предмечĕсемпе пахалăхлă та тупăшлă пĕлÿ илме  эпĕ хамăн ĕçле çак хатĕрсемпе усă куратăп.

   1. Чăваш чĕлхи тата литература  предмечĕсемпе пахалăхлă та тупăшлă пĕлÿ илме    техника хатĕрĕсем пулăшаççĕ

   Пурнăç пĕр утăм чакмасăр малаллах шăвать. Учительсем те пурнăç уттинчен кая юлмасăр вĕрентÿ ĕçне çĕнĕ технологисемпе усă курса ĕçлеççĕ. Халĕ кашни шкултах компьютер, мультимедийлă проекторсем пур – вĕсем уроксене ирттерме çăмăлллăхсем кÿреççĕ. Çĕнĕ методика кăтартăвĕсемпе тĕрĕс усă курса хатĕрленĕ  уроксен те тухăçлăхĕ пысăкрах. Пĕтĕçтернĕ (интегрированный) уроксем, класс тулашĕнчи ĕçсем ирттерни вара ачасене тĕрлĕ предметсен хушшинчи çыхăнăва туйма, чухлама, тĕпчеме май парать. Вырăс тата чăваш чĕлхипе çыхăннă материалсене пĕтĕçтерсе ирттерсен ачасем икĕ чĕлхе хушшинчи пĕр пеклĕхсене, уйрăмлăхсене сăнама, туйма вĕренеççĕ. Пĕтĕмлетÿсем туса чĕлхесемпе кăсăкланма пуçлаççĕ, наука тата тĕпчев ĕçне явăçаççĕ, пĕлĕвĕпе тавракурăмне анлăлатса пурнăçра хăйсен вырăнне тĕрĕс тупса палăртма хăнăхаççĕ. Ахальтен мар ĕнтĕ И. Я. Яковлев каланă: «Икĕ чĕлхе – икĕ ăс, виçĕ чĕлхе - виçĕ ăс», - тесе.

  2.  Чăваш чĕлхи тата литература   предмечĕсемпе пахалăхлă та тупăшлă пĕлÿ илме информаципе хутшăну технологийĕсемпе усă курса  ирттернин пĕлтерĕшĕ  пысăк.

Курăмлăх хатĕрĕсем, ИКТ, ЦОР усă курни икĕ чĕлхене танлаштарса вĕренме май парать, техника хатĕрĕсĕмпе пĕлсе усă курни – ачасене тăван чĕлхепе литературăна юратса вĕренме хавхалантарать, материала тарăнрах ăса хывма майсем туса парать.

Вĕрентекен хăйĕн ĕçĕнче çĕнĕ технологисемпе, ИКТ мелĕсене тĕпе хурса ĕçлемелле. Компьютерпа, интернетпа туслашмалла, мĕншĕн тесен шкулта вĕсене пĕлмесен, хальхи вăхăтра пурнăçра тĕрлĕ чăрмавсем тухса тăрĕç, вĕренÿ программи ку ĕçе кирлĕ шайра туса пымаллине палăртать. Вĕренекенсем вара информаципе хутшăну технологийĕсемпе усă курнă уроксене  хапăлласах йышăнаççĕ. Вĕсен усси кÿç умĕнчех – ачасем чăвашла юратсах вĕренеççĕ. Анчах та кĕнеке лавккисене хатĕр электрон учебникĕсем сахал пулни, е пачах та çукки – вĕрентекене хăйне кирлĕ презентацисем, роликсем, тестсем хатĕрлеме хистет. Эпĕ хамăн ĕçре  ачасене текстсемпе ĕçлеттеретĕп

  1.  Текст

             Икĕ çăл

    Пулнă тет  ĕлĕк –авал пушă  хирте икĕ ту. Çав тусем айĕнче пĕрер çăл тапса тăнă. Шывĕсем иккĕшĕн те куç пек тăрă, уçă  шерпет пек тутлă пулнă. Вĕсен шывне таврари çынсем питĕ юратнă. Халăх чей вĕретме те, апат пĕçерме те  çав çалсенчен шыв йăтнă.

   Анчах пĕррехинче пĕр çăлĕ хăй шывне хĕрхенсе çынсене çапла каланă: «Эсир яланах ман шыва йăтатар. Капла эпĕ типсе ларма та пултаратăп. Кайăр урăх çăл патне.»

  Çынсем  пушă витресене сулласа тепĕр çăл патне пынă. Тепĕр çăлĕ шыв памасран хăраса пурте витрисене кĕвентесем çинчен вĕçертме те иккĕленсе тăнă. Çакна курсан иккĕмĕш çăлĕ: «Мĕншĕн манăн шыва ăсмастăр? Тиркетĕр-и? Манăн пĕтĕм савăнăç та шывпа тăрантарасси  çеç,»-тенĕ

  Çынсем хĕпĕртесе  ÿкнĕ. Çавăнтанпа пурте ун патне çÿреме пуçланă.

  Ăснăçемĕн çал тарăнланса пынă, шыв тымарĕсем аслăланнă, йышланнă. Пыра –киле  вал пысăк чаплă  çăл пулса  тăнă. Ун йĕри –тавра йывăç –курăк ешернĕ, кайăксен юрри шăраннă

  Халĕ те пулин çынсем çав çăлран шыв ăсаççĕ тет.

1. Омоним тума пултаракан сăмахсене çырса илĕр
2. «Сăмах тымарĕ + сăмах тăвакан аф. + сăмаха улăштаракан аф»  схемăпа килĕшÿллĕ  самахсем тупса çырăр
3. Текстран местоименисем çырса илĕр

1.Омоним тума пултаракан сăмахсене çырса илĕр

  Пушă ( пусто, кнут),                                                    ту (гора, делай),

  çăл (родник, спасай)                                                    куç (глаза,пересядь)

  тăрă ( чисто, без развивающего зародыша)            уçă ( открыто, свежо),

  пĕр (один,  сжимай),                                                    ман ( у меня,  забудь)

   2.«Сăмах тымарĕ + сăмах тăвакан аф. + сăмаха улăштаракан аф»  схемăпа килĕшÿллĕ    сăмахсем тупса çырăр

   Иккĕленсе, тăрантарасси, тарăнланса, аслăланнă, йышланнă.

  3.Текстран местоименисем çырса илĕр ( çав, вĕсен, хăй, ман, эпĕ,çакна, мĕншĕн, пĕтĕм, пурте, ун, эсир, тепĕр)

2.Текст
Арçук ирхине тăчĕ те кантăк патне чупса пычĕ.

1. Урамра шап-шурă юр выртать. Сивĕ çил вĕрнипе йывăçсен тураттисем пĕр-пĕринпе хăлаçланса калаçса лараççĕ. Вĕсене те сивĕ пек туйăнчĕ Арçука.
2. Пÿрт умĕнчи ватă йăмра кăна сивĕрен хăрамасть пулмалла. Ун çине пăхсан темшĕн çуллахи ăшă кунсем аса килеççĕ. Çак йăмра хÿттинче шăрăх кунсенче выляма лайăхчĕ Арçука кÿршĕре пурăнакан Алик тусĕпе.
3. Ача йăмра çине тинкеререх пăхрĕ те сарă пĕсехеллĕ кайăксене асăрхарĕ. Кусем кăсăясем-çке. Вĕсем, сивĕ пирки ĕнтĕ, хутланса ларнă. Пĕр-пĕринпе калаçкаласа хутран-ситрен кăна сасă кăлараççĕ чи! чи!
4. «Мĕнле пулăшма пулать-ха вĕсене?» – çиçĕм пек вĕçрĕ Арçук пуçĕнче шухăш. Вăл тĕпел кукринче аппаланакан амăшĕ патне вирхĕнчĕ. Ултă çулхи ар çын ача амăшĕнчен пулăшу кĕтсе унăн куçĕсенчен тинкерчĕ. «Кайăксем валли сырăшсем тумалла, ăна пахчари улмуççи çине çаксан тырă, хĕвелçаврăнăш вăрри сапса памалла. Кăсăясем салă питĕ юратса сăхаççĕ, вĕсене салă çакса парсан чăн-чăн кайăк столовăйĕ пулать», - ăнлантарчĕ амăшĕ.
5. Арçук нумай шухăшласа тăмарĕ – кÿршĕри Алик юлташĕ патне чупса кайрĕ те амăшĕпе мĕн çинчен калаçнине пĕлтерчĕ. Алик та кайăксене хĕрхенчĕ. Вĕсем сырăш туса çакма шут тытрĕç, хăйсен шухăшне Арçук ашшĕне те пĕлтерчĕç.
6. Кил картинче самай хушă мăлатук сасси илтĕнсе тăчĕ.
7. Каштах вăхăт иртсен ачасем хатĕр сыраш патне пуçтарăннă
çерçисемпе кăсăясем сапса панă тырра чĕриклетсе сăхнине питĕ саванса пăхса тăчĕç.

- Халĕ текста тимлĕ вулăр, шухăшлăр, ăна мĕнле ят пама пулать-ха? (Ачасем текса тишкерÿллĕн вулаççĕ, унтан кăтартуллă вулав)

- Ачасем, калăр-ха текста вуласа мĕн пĕлтĕмĕр? Çак текстăн тĕп шухăшĕ мĕнле?
- Ăна мĕнле ят пама пулать-ши?

Унăн цитатăллă планне тăвасси.
План:

1. Урамра шап-шурă юр выртать.
2. Пÿрт умĕнчи ватă йăмра кăна сивĕрен хăрамасть пулмалла.
3. Кусем кăсăясем-çке.
4. Вăл тĕпел кукринче аппаланакан амăшĕ патне вирхĕнчĕ.
5. Вĕсем сырăш туса çакма шут тытрĕç.
6. Кил картинче самай хушă мăлатук сасси илтĕнсе тăчĕ.
7. Çерçисемпе кăсăясем сапса панă тырра чĕриклетсе сăхнине питĕ савăнса пăхса тăчĕç.
   
   Текстран анлă тата ансăр сăмах майлашăвĕсене тупса çырса илесси

1. вариант - ансăр сăмах майлашăвĕсене
2. вариант - анлă сăмах майлашăвĕсене

Тĕслехрен:

1.вариант - ансăр сăмах майлашăвĕсем:
пахчари улмуççи
шап-шурă юр
ватă йăмра…

             2. вариант - анлă сăмах майлашăвĕсем:
               пÿрт уменчи ватa йăмра
               хутрн-ситрен кăна сасă кăларса тăраççĕ..
Çапла вара, чăваш чĕлхипе литература  урокĕсенче  пахалăхлă та тупăшлă пĕлÿ илме  информаципе хутшăну технологийĕсемпе усă курса уроксем тухăçлă иртнине палăртма пулать. Çакăн пек  ĕçлени ачасене материала тарăнрах ăса хывма, кăмăлтан ĕçлеме, ĕçе курăмлă йĕркелеме, вăхăта перекетлеме, материала çийĕнчех тĕрĕслесе ачасен пĕлĕвне хак пама, паянхи пурнăçпа тан утма, ачасен тавра курăмне аталантарма, вĕсен шухăшлавне йĕркелеме майсем тупса параççĕ, ачасене тăван  литературăпа чĕлхене юратма, унпа кăсăкланма хистет.