"И туган тел , и матур тел"
Разработки, дипломы, рисунки.....
Скачать:
Предварительный просмотр:
Строка, оборванная пулей.
Песня «Татар телем-туган телем»-хор
2 уч:
2020 -ый год…
Давно отбушевала военная гроза. Давно уже на полях, где проходили жаркие сражения, колосится густая рожь. Прошло уже почти 75 лет, но наш народ хранит в памяти имена героев минувшей войны. Великая Отечественная… Наш рассказ о тех, кто бесстрашно и гордо шагнул в зарево войны, в грохот канонады, шагнул и не вернулся, оставив на земле яркий след - свои стихи. До Великой Отечественной войны в СССР насчитывалось 2186 писателей и поэтов, 944 человека ушли на фронт, не вернулись с войны -417.
1 уч:
Исәнмесез! Хәерле көн, хөрмәтле укытучылар, укучылар һәм кунаклар! Бүген татар халкының каһарман улы патриот- шагыйрь Муса Җәлилнең тууына 114 ел. Мәктәбебез укучылары тарафыннан әзерләнгән әдәби-музыкаль кичәгә рәхим итегез!
2 уч.. Добрый день, уважаемые учителя, дорогие дети, гости! Начинаем литературно-музыкальный вечер, посвященный 114-летию со дня рождения героя-поэта Мусы Джалиля. Его имя с гордостью носит наше детское общественное объединение.
1уч. Оренбург далаларында Мостафа исемле татар авылы бар. Шушы авылда 1906 нчы елның 15 нче февралендә Мостафа Җәлилов гаиләсендә алтынчы бала туа. Аңа Муса дип исем кушалар.
2уч
В холодный зимний день в селе Мустафино Оренбургской области в семье Мустафы абый и Рахили апа появляется на свет маленький Муса. С детства он был очень подвижным, жизнелюбивым: любил играть, смеяться, ходить в лес, купаться в озере. В 6 лет с братом Ибрагимом начинает учиться в медресе.
1уч
Муса кечкенәдән үк бик шук булып үсә. Киндер ыштан киеп, кызыл сатин күлмәген җилфердәтеп, җәйләр буе ул авыл урамында чабып йөри.
2 уч: Маленький Муса рано научился читать, знал много стихов; свое первое стихотворение он написал в 9 лет. За один учебный год Муса закончил четыре класса. Он был очень способным учеником.. В 13 лет его стихотворение под названием «Счастье» было напечатано в газете.
-Карак песи(Вороватая кошка)-инсценирование
Зур зал уртасында май чүлмәге куела. Чүлмәк тирәли “күселәр” йөгерешеп йөри. Песи керә.
Песи: Җырларга да мин оста, биергә дә мин оста,
Хуҗаларым эшкә кушса, мин авыру, мин хаста.
Хуҗабикә белән балалар “Карак песи” җырын башкаралар.
Хуҗабикә.: Чоландагы ак майга ияләшкән күселәр,
Мин чоланны сакларга куштым ала песигә:
Балалар: -Мияу-мияу, пескәем!
Барчы зинһар чоланга!
Майны сакла күседән,
Оясыннан чыгарма!
Хуҗабикә: Песи күргәч күселәр койрыкларын кыстылар.
Йөрмәделәр чабышып, ярыкларга постылар.
Балалар: -Мияу-мияу, пескәем!
Колак салдың сүземә!
Каравылдан бушагач,
Сөт бирермен үзеңә!
Хуҗабикә. Иртә белән майга дип керсәм, күзем акайды:
Явыз песи берүзе ялт иттергән ак майны!
Балалар: - Мияу-мияу, пескәем,
Хыянәтче икәнсең.
Саклый торган ак майны
Үзең ашап беткәнсең!
Хуҗабикә песине куып чыгара.
1 стишок детский- Стихотворение « Храбрый заяц»
Перевод Б. Сулимого
Заяц в сугробе, продрогший сидит,
Уши обвисли, и хвостик дрожит.
Ну-ка возьми его, в школу с собой.
Чтобы в тепле, отогрелся косой.
Заяц, однако, был вовсе не трус,
Глянул сердито “Без Вас обойдусь!”
Прыгнул – и только, следы на снегу:
Сам отогреюсь – в лесу на бегу!
Где же ты, заяц?
По лесу бегу!
Где ты, смельчак?
Обгоняю пургу!
Где ты, ау?
Средь зеленых лугов!
Где ты, ау?
Среди желтых песков!
Дальнего мы не боимся пути,
Храброго зайца хотим мы найти!
1уч. Мусаның туган авылында, яр астында, чишмә челтерәп аккан.
Муса үзенең дуслары белән еш кына чишмә буенда ял итәргә яраткан. Чишмәгә рәхмәтен, соклануын белдереп, “Чишмә” исемле шигырен язган.
Муса Жәлил “Чишмә” җыры.(Диана)
Яр астыннан чишмә ага,
Челтер-челтер тавышы.
Җил искәндә иелеп кала
Читтә үскән камышы.
Челтер-челтер чишмәбез,
Ярдан балчык ишмәгез!
Суны шуннан эчегез,
Башка җирдән эчмәгез!
2 уч: Муса Джалиль много работает: пишет поэмы, статьи, редактирует татарские детские журналы, которые издавались в Москве. Переезд в город Орск. Мусу Джалиля встретили в Орске радушно, подыскали ему квартиру на ул. К.Маркса, 12. Сейчас на нем мемориальная доска: «В этом доме в 1925-1926 гг. работал инструктором уездного комитета комсомола Герой Советского Союза, Лауреат Ленинской премии, татарский поэт Муса Джалиль». В 1925 году из печати выходит его первый сборник стихов под названием «Мы идем!» В 1934 году появляются в свет еще два больших сборника произведений поэта: «Орденоносные миллионы», «Стихи и поэмы».
(Звучит запись об объявлении войны. )
1уч.
1941 елның 22 июнендә Фашистик Германия безнең илебезгә каршы басып алу сугышын башлады. Сугышның беренче көнендә үк Муса Җәлил хәрби комиссариатка барып, үзен фронтка җибәрүләрен сорый. 17 июльдә кулына чакыру кәгазе ала..
2уч.
С началом Великой Отечественной войны Муса Джалиль становится в ряды защитников нашей Родины от немецких захватчиков.
В нашей деревне жила Шарыпова Назиба Харрасовна, ветеран педагогического труда- живой свидетель творчества Мусы Джалиля.
(видео_Нажиба апа)
. …С фронта он пишет любимой дочери Чулпан:
Чулпанга (Ильвина)
Постта торып бүген таң аттырдым,
Чулпан йолдыз калыкты, нурланып.
Чулпан кызым шунда күз алдыма
Килеп басты, сузып кулларын.
Киткән чакта, кызым, нигә шулай
Күзләремә әрнеп карадың?
Сиздеңмени әткәң йөрәгенең
Синең янда өзелеп калганын?
Сиздеңмени синнән аерылуның
Үлем төсле ачы булганын?..
Сиздеңмени синнән аерылганга
Әткәң күңеле шулай тулганын?..
Тәрәзәдән озак карап бардым,
Шәүләң торды күзем алдында.
Син янгансың икән йолдыз төсле,
Нурың сибеп гомрем таңында.
… Фашисты вторглись в нашу страну.
За плечами у них топор.
Они жгут и грабят, ведут войну.
Как их можно терпеть до сих пор!
Но фашист наше счастье не отберет,
Я затем и ринулся в бой.
Если я упаду, то лицом вперед,
Чтоб тебя заградить собой…
«Девочке из Мензелинска»
Ты прощай, моя умница.
Погрусти обо мне.
Перейди через улицу –
Окажусь на войне.
Если пуля достанется –
Тогда не до встреч.
Ну а песня останется –
Постарайся сберечь. (1941)
«Мои песни»
Сердце с последним дыханьем жизни
Выполнит твёрдую клятву свою:
Песни всегда посвящаю я отчизне
Ныне отчизне я жизнь отдаю.
Песня меня научила свободе.
Песня борцом умереть мне велит.
Жизнь моя песней звенела в народе,
Смерть моя песней борьбы прозвучит.
Кыз жыры (Альбина Х)
1уч. 1942 нче елның июнь ае. Волхов фронтында каты сугышлар бара. Шул чакта Муса, каты яраланып, чолганышта кала һәм һушсыз яткан хәлендә дошман кулына эләгә. Аннары аны концлагерьга илтеп ташлыйлар.
2уч. Летом 1942 года фашисты окружили вторую ударную армию, в рядах которой сражался поэт. Больше двух месяцев бойцы находились в окружении врага. Закончились продукты, боеприпасы. Пытаясь вырваться из окружения, Джалиль, раненый, без сознания попадает в плен.
Прости меня, твоего рядового,
Самую малую часть твою.
Прости за то, что я не умер
Смертью солдата в жарком бою.
Судьба посмеялась надо мной:
Смерть обошла – прошла стороной.
Последний миг – и выстрела нет!
Мне изменил мой пистолет…
Неотвязные мысли, 1942.
2 уч Начались его скитания по фашистским тюрьмам. Чтобы продолжать борьбу с врагом, он вступил в легион «Идель-Урал», который создавали немцы. На оккупированной немцами территории Муса организовал группу подпольщиков среди легионеров и устраивал неоднократно побеги военнопленных.
Ни страшные пытки, ни опасность смерти не могли заставить замолчать поэта, сломить несгибаемый характер этого человека.
Ышанма (Азат)
«Случается порой»
Порой душа бывает так тверда,
Что поразить её ничто не может.
Пусть ветер смерти холоднее льда,
Он лепестков души не потревожит.
Улыбкой гордою опять сияет взгляд,
И, суету мирскую забывая,
Я вновь хочу, не ведая преград,
Писать, писать, писать, не уставая.
Пускай мои минуты сочтены,
Пусть ждёт меня палач и вырыта могила,-
Я ко всему готов. Но мне ещё нужны
Бумага белая и чёрные чернила!
1уч.
Готовилось всеобщее восстание военнопленных на 14 августа.
Только одна у меня надежда:
Будет август. Во мгле ночной
Гнев мой к врагу и любовь к отчизне –
Выйдет из плена вместе со мной.
2уч
По доносу провокатора в ночь на 12 августа 1943 года гитлеровские солдаты окружили барак и сделали обыск. Были найдены листовки. Джалиля и его товарищей арестовали и отправили в Моабитскую тюрьму, выйти из которой не было никакой надежды. Их ждет смертная казнь.
67 стихотворений написано поэтом после вынесения ему смертного приговора. Но все они посвящены жизни, в каждом слове, в каждой строке бьется живое сердце поэта.
«Мои песни»
Сердце с последним дыханьем жизни
Выполнит твёрдую клятву свою:
Песни всегда посвящаю я отчизне
Ныне отчизне я жизнь отдаю.
Песня меня научила свободе.
Песня борцом умереть мне велит.
Жизнь моя песней звенела в народе,
Смерть моя песней борьбы прозвучит.
Сонгы жыр (Данияр)
6 уч: Поэт и его друзья – соратники были казнены 25 августа 1944 года в Берлине, в военной тюрьме. 114 шагов от камеры до места казни они прошли высоко подняв головы, с песней и улыбкой на устах! (слайды с именами и фотографиями соратников Джалиля, место казни)
Ана бяйряме-стих
Торналар(Журавли)-песня
Голос диктора (обращаясь к зрителям): Люди, на минуту встаньте! (Минута молчания.)
1 уч: Не преклоню колен, палач, перед тобою,
Хоть брось в застенки, хоть продай в рабы!
Умру я стоя, не прося прощенья,
Хоть голову мне топором руби!
Мне жаль, что я тех, кто с тобою сроден,
Не тысячу – лишь сотню истребил.
За это бы у своего народа
Прощенья на коленях попросил.
Из-за экрана выходит советский солдат. Музыка стихает.
Солдат «Весной 1945 года, мы солдаты, штурмовавшие Берлин, во дворе фашисткой тюрьмы Моабит среди бумажного мусора нашли вырванный из какой-то немецкой книги листок с записью следующего содержания (читает): «Я, татарский поэт Муса Джалиль, заключен в Моабитскую тюрьму как пленный, которому предъявлены политические обвинения и, наверное, буду скоро расстрелян. Если кому-нибудь из русских попадет эта запись, пусть передадут привет от меня моим товарищам-писателям в Москве, сообщат семье…»
1 уч: За исключительную стойкость и мужество Муса Джалиль был посмертно удостоен звания Героя Советского Союза, а его «Моабитские тетради» были удостоины высшей литературной награды – Ленинской премии.(слайды с наградами).
2 нче укучы. Муса белде безнең буыннарга
Җырларының кирәк буласын,
Авыруга дәва булачагын,
Көрәшләргә терәк буласын.
1 нче укучы. Каның белән язган шигырьләрең
Тетрәп укый синең бөтен җир,
Буыннардан буыннарга килер,
Мәңге үлмәс, Муса, синең җыр. (Звучит песня «Салют,Джалиль!» )
Предварительный просмотр:
Звуки. Авазлар
Множественное число имен существительных
Исемнәрнең күплек саны
В татарском языке множественное число имен существительных образуется посредством следующих окончаний:
-лар / -ләр
-нар / -нәр
После гласных, согласных звуков | После носовых звуков (н, ң, м) | ||
твердый вариант | мягкий вариант | твердый вариант | мягкий вариант |
дус-лар – друзья авыл-лар – деревни аю-лар – медведи бала-лар – дети | күл-ләр – озера өй-ләр – дома кибет-ләр – магазины тәрәзә-ләр – окна | каен-нар – березы таң-нар – зори урам-нар – улицы | имән-нәр – дубы исем-нәр – имена җиң-нәр – рукава |
Считаем от 1 до 1000
1 – бер 2 – ике 3 – өч 4 – дүрт 5 – биш 6 – алты 7 – җиде 8 – сигез 9 – тугыз 10 – ун | 11 – унбер 12 – унике 13 – унөч 14 – ундүрт 15 – унбиш 16 – уналты 17 – унҗиде 18 – унсигез 19 – унтугыз 20 – егерме | 21 – егерме бер 22 – егерме ике 23 – егерме өч 24 – егерме дүрт 25 – егерме биш 26 – егерме алты 27 – егерме җиде 28 – егерме сигез 29 – егерме тугыз | 10 – ун 20 – егерме 30 – утыз 40 – кырык 50 – илле 60 –алтмыш 70 – җитмеш 80 – сиксән 90 – туксан 100 – йөз 1000 – мең |
Который час? Сәгать ничә?
Сәгать алты. – Шесть часов. Сәгать алтыда. – В шесть часов. Алты сәгать ун минут. – Шесть часов десять минут. Җиденче ярты. – Половина седьмого. Җиденче яртыда. – В половине седьмого. Биш минуттан җиде тула. – Без пяти минут семь. |
Присоединение аффиксов принадлежности к существительным
после основ на гласный
Лицо | Единственное число | Множественное число | ||
Аффиксы | Примеры | Аффиксы | Примеры | |
1 | -м | сумка-м – моя сумка бүлмә-м – моя комната | -быз/ -без | сумка-быз – наша сумка бүлмә-без – наша комната |
2 | -ң | сумка-ң – твоя сумка бүлмә-ң – твоя комната | -гыз/ -гез | сумка-гыз –ваша сумка бүлмә-гез – ваша комната |
3 | -сы/-се | аның сумка-сы – его (её) сумка бүлмә-се – его (её) комната | -сы/ -се | сумка-сы – их сумка бүлмә-се – их комната |
Присоединение аффиксов принадлежности к существительным
после основ на согласный
Лицо | Единственное число | Множественное число | ||
Аффиксы | Примеры | Аффиксы | Примеры | |
1 | -ым/ -ем | кул-ым – моя рука өстәл-ем – мой стол | -ыбыз/ -ебез | кул-ыбыз – наша рука өстәл-ебез – наш стол |
2 | -ың/ -ең | кул-ың – твоя рука өстәл-ең – твой стол | -ыгыз/ -егез | кул-ыгыз –ваша рука өстәл-егез – ваш стол |
3 | -ы/ -е | кул-ы – его (её) рука өстәл-е – его (её) стол | -ы (-лары)/ -е (-ләре) | кул-ы (-лары) – их рука (руки) өстәл-е (-ләре) – их стол (столы) |
Присоединение аффиксов принадлежности
к существительным типа китап, үрдәк
При присоединении аффиксов принадлежности к словам типа китап, үрдәк – звуки [п], [к]
в корне слова чередуются со звонкими парами: п-б, к-г.
Например: китап-китабы, күлмәк – күлмәге, мәктәп – мәктәбе, күзлек – күзлеге,
бүләк – бүләге, урындык – урындыгы.
Лицо | Единственное число | Множественное число | ||
Аффиксы | Примеры | Аффиксы | Примеры | |
1 | -ым/ -ем | кита(п)б-ым – моя книга күлмә(к)г-ем – мое платье | -ыбыз/ -ебез | кита(п)б-ыбыз – наша книга күлмә(к)г-ебез – наше платье |
2 | -ың/ -ең | кита(п)б-ың – твоя книга күлмә(к)г-ең – твое платье | -ыгыз/ -егез | кита(п)б-ыгыз – ваша книга күлмә(к)г-егез – ваше платье |
3 | -ы/ -е | кита(п)б-ы – его (ее) книга күлмә(к)г-е – ее платье | -ы (-лары)/ -е (-ләре) | кита(п)б-ы (-лары) – их книга(и) күлмә(к)г-е (-ләре) – их платье(я) |
Присоединение аффиксов принадлежности
к существительным типа ай (месяц, луна), җәй, өй
При присоединении аффиксов принадлежности к словам типа ай, җәй, өй –
звуки [й+ы] или [й+э] при письме передаются буквой е.
Например: ай-[ы]м – аем, җәй-[э]м – җәем
Лицо | Единственное число | Множественное число | ||
Аффиксы | Примеры | Аффиксы | Примеры | |
1 | -ым/ -ем | ай-ым – аем – мой месяц җәй-ем – җәем – мое лето өй-ем – өем – мой дом | -ыбыз/ -ебез | ай-ыбыз – аебыз – наш месяц җәй-ебез – җәебез – наше лето өй-ебез – өебез – наш дом |
2 | -ың/ -ең | ай-ың – аең – твой месяц җәй-ең – җәең – твое лето өй-ең - өең – твой дом | -ыгыз/ -егез | ай-ыгыз – аегыз – ваш месяц җәй-егез – җәегез – ваше лето өй-егез - өегез – ваш дом |
3 | -ы/ -е | ай-ы – ае –его (ее) месяц җәй-е – җәе – его (ее) лето өй-е – өе – его (ее) дом | -ы (-лары)/ -е (-ләре) | ай-ы – ае – их месяц(а) җәй-е – җәе – их лето өй-е - өе – их дом(а) |
Склонение существительных в татарском языке
Татар телендә исемнәрнең килеш белән төрләнеше
Название падежа | Вопросы | Аффиксы | Единственное число | Множественное число |
Баш килеш Именительный падеж | кем? – кто? нәрсә? – что? | – | бакча – огород шәһәр – город | бакчалар – огороды шәһәрләр – города |
Иялек килеше Притяжательный падеж | кемнең? – кого? нәрсәнең? – чего? | -ның / -нең | бакчаның – огорода шәһәрнең – города | бакчаларның – огородов шәһәрләрнең – городов |
Юнәлеш килеше Направительный падеж | кемгә? – кому? нәрсәгә? – чему? кая? – куда? | -га/ -гә -ка/ -кә | бакчага – в огород шәһәргә – в город паркка – в парк кибеткә – в магазин | бакчаларга – в огороды шәһәрләргә – в города паркларга – в парки кибетләргә – в магазины |
Склонение существительных в татарском языке
Татар телендә исемнәрнең килеш белән төрләнеше
Название падежа | Вопросы | Аффиксы | Единственное число | Множественное число |
Төшем килеше Винительный падеж | кемне? – кого? нәрсәне? – что? | -ны/ -не | бакчаны – огород шәһәрне – город | бакчаларны – огороды шәһәрләрне – города |
Чыгыш килеше Исходный падеж | кемнән? – от кого? нәрсәдән? – от чего? кайдан? – откуда? | -дан/ -дән -тан/ -тән -нан/ -нән | бакчадан – с огорода шәһәрдән – из города парктан – из парка кибеттән – из магазина урамнан – с улицы киемнән – с одежды | бакчалардан – с огородов шәһәрләрдән – из городов парклардан – из парков кибетләрдән – из магазинов урамнардан – с улиц киемнәрдән – с одежд |
Урын-вакыт килеше Местно- временной падеж | кемдә? – у кого? нәрсәдә? – у чего? кайда? – где? | -да/ -дә -та/ -тә | урамда – на улице шәһәрдә – в городе паркта – в парке кибеттә – в магазине | урамнарда – на улицах шәһәрләрдә – в городах паркларда – в парках кибетләрдә – в магазинах |
Склонение имен существительных в направительном, исходном,
местно-временном падежах
После гласных звуков | После звонких согласных и после [р], [л], [й], [w] | После носовых согласных н, м, ң | После глухих согласных | |
Н.п. Юнәлеш килеше Кая? – Куда? | -га / -гә Арча+га Минзәлә+гә | -га / -гә Чистай+га Идел+гә | -га / -гә Сарман+га Мөслим+гә | -ка / -кә Мамадыш+ка Әлмәт+кә |
И.п. Чыгыш килеше Кайдан? – Откуда? | -дан / -дән Арча+дан Минзәлә+дән | -дан / -дән Чистай+дан Идел+дән | -нан / -нән Сарман+нан Мөслим+нән | -тан / -тән Мамадыш+тан Әлмәт+тән |
М.-в.п. Урын-вакыт килеше Кайда? – Где? | -да / -дә Арча+да Минзәлә+дә | -да / -дә Чистай+да Идел+дә | -да / -дә Сарман+да Мөслим+дә | -та / -тә Мамадыш+та Әлмәт+тә |
Порядок присоединения аффиксов в татарском языке
Аффиксы присоединяются к основе существительных в следующем порядке: сначала – аффиксы числа, далее – аффиксы принадлежности, после них – падежные аффиксы: Основа + аффикс + аффикс + аффикс множественного принадлежности падежа числа
күз -ләр -ем -нең |
Степени сравнения прилагательных. Сыйфат дәрәҗәләре
Название степени Дәрәҗә исеме | Образование Ясалышы | Примеры Мисаллар |
Положительная Гади дәрәҗә | матур – красивый кызыл –красный яшел - зелёный | |
Сравнительная Чагыштыру дәрәҗәсе | -рак / -рәк | матур-рак – красивее кызыл-рак –краснее яшел-рәк - зелёнее |
Превосходная Артыклык дәрәҗәсе | частичное повторение основы + -п; -м усилительные частицы иң, үтә, бик | сап-сары – ярко жёлтый кып-кызыл – ярко красный зуп-зур – очень большой ямь-яшел – ярко зелёный үтә кызу – знойный иң матур – самый красивый |
Уменьшительная Кимлек дәрәҗәсе | -кылт / -келт -гылт / -гелт -сыл / -сел -су | яшькелт – зеленоватый аксыл – беловатый зәңгәрсу – синеватый (голубоватый) |
Предварительный просмотр:
Сүз төркемнәре (части речи)
Мөстәкыйль ( самостоятельные) | Исем (имя существительное) | Кем? Нәрсә? | Авыл, песи. |
Сыйфат (прилагательное) | Нинди? Кайсы? Кайчангы? | Баллы, язгы, куркыныч. | |
Сан ( числительное) | Ничә? Күпме? Никадәр? Ничәнче? Ничәшәр? Ничәләп? Ничәү? | Өчәү, икешәр, унынчы, бишләп, тугыз. | |
Алмашлык ( местоимение) | Мин, бу, кем, һәркем, әллә кем, беркайчан. | ||
Рәвеш ( наречие) | Ничек? Кая? Кайда? Кайдан? Күпме? Никадәр? Кайчан? | Элек, татарча, көмештәй, аз, кичен, түбәндә, шунлыктан, юри. | |
Хикәя фигыль (изъявительное наклонение глагола) | Нишли? Нишләде? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк? | Укый, караган, язды, барачак, сөйләр. | |
Боерык фигыль (повелительное наклонение глагола) | Нишлә? | Эшлә, кер. | |
Теләк фигыль ( желательное наклонение глагола) | Нишлим? Нишлик? | Танышыйм, төзим. | |
Шарт фигыль ( условное наклонение глагола) | Нишләсә? | Югалтса, сөйсә. | |
Сыйфат фигыль ( причастие) | Нишли торган? Нишләгән? Нишләячәк? Нишлисе? Нишләр? + существительное | Коелган алма, туасы бала, язылачак хикәя. | |
Хәл фигыль ( деепричастие) | Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче? | Уйнап, сөйли-сөйли, укыгач, язганчы. | |
Инфинитив | Нишләргә? | Укырга, көләргә. | |
Ярдәмче | Теркәгеч ( союз) | Һәм, ләкин, яки, чөнки, әгәр, шуңа күрә, ... | |
Бәйлек (послелог) | Белән, аша, кебек,аркылы, саен, таба, ... | ||
Бәйлек сүзләр ( послеложные слова) | Ас, өс, ян, як, эч, тыш, чит, урта, ара, тирә, ... | ||
Модаль | Кисәкчә ( частица) | Ап-, иң, дөм, гына, мыни, мы, бит, һич, -дыр | |
Хәбәрлек сүз (вспомогательные слова) | Кирәк, тиеш, мөмкин, ярый, бар, юк. | ||
Кереш сүз (вводное слово) | Әйе, әлбәттә, мөгаен, хәер, зинһар, ниһаять, дөрес, һичшиксез, димәк, ди, гүя, югыйсә. | ||
Ымлык ( междометие) | Ух, ах, ай-һай, ... | ||
Аваз ияртемнәре ( звукоподраж. слова) | Мияу-мияу, чыж-чыж, ... |
Бәйлекләр (послелоги)
Дустым белән – с другом
Баш һәм иялек килешне таләп итүчеләр (требующие именительный падеж, если с местоимением – то притяжательный падеж | белән – с кем-то өчен – для әти белән – с отцом кебек, күк, төсле, шикелле – как чаклы, хәтле, кадәр, тикле – как (по объему) аркылы, аша – через саен – каждый минем белән – со мной сәбәпле – по причине хәлдә, көенчә, килеш – в состоянии хакында, турында, турыда – о |
Юнәлеш килешне таләп итә (требует направительный падеж) | кадәр, чаклы, хәтле, тикле – до күрә - из-за каршы – навстречу -га/-гә таба – в сторону -ка/-кә караганда – в сравнении карамастан – несмотря карата – по отношению |
Чыгыш килешне таләп итүчеләр (требующие исходный падеж) | соң – после башта – сначала -дан/-дән бүтән – кроме -тан/-тән бирле – с (временное) -нан/-нән тыш, башка– кроме элек – раньше |
Бәйлек сүзләр (послеложные слова)
Чыршы янында - возле елки
өс – верх
ас – низ
як – сторона
ян – возле
каршы – напротив, навстречу
буй – по
тирә - вокруг
ара – между
эч – внутри
урта – середина
ал – перед
арт - за
Ымлыклар (междометия)
Междометия служат для выражения различных чувств, эмоций, волеизъявления, поэтому являются принадлежностью живой устной речи. Они тесным образом связаны с интонацией и в значительной степени с жестами и мимикой.
Эмоциональ ымлыклар | Императив ымлыклар |
А! Илаһым! Ай! И ходаем! Их! Ай-яй! Уф! Ай-вай! Ух! Ах! Эх! Ну! Әй! Тфү! Абау! У-у-у! Ай-ой! Уй! Фу! Ур-ра! Ә-ә-ә! Эһем! Әһә! Һай! Алла! Һи! | Я! Ау-у! Яле! Ягез! Каравыл! Тс-с! Ш-ш-ш! Хуш! Чү! Әй! Әү! Әйдә! |
Хәл фигыль (Деепричастие)
Деепричастие – форма глагола, которая обозначает добавочное действие при основном действии, выраженном глаголом и отвечает на вопросы что делая? что сделав?(Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче?
1. | -ып/-еп/-п | Укып чыктым - прочитал |
2. | -а/-а; -ә/-ә; -ый/-ий; -и/и | Көлә – көлә - смеясь |
3. | -гач/-гәч; -кач/-кәч | Әйткәч – сказав, когда сказал |
4. | -ганчы/-гәнче | Язганчы – пока не написал Уйнаганчы -чем играть, лучше... |
Сыйфат фигыль (Причастие)
Причастие – форма глагола, которая обозначает признак предмета по действию и отвечает на вопросы какой? какая? какое? какие? (Нишләүче? Нишли торган? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк? Нишлисе? + исем)
Хәзерге заман | 1)-учы-үче 2)-а/-ә/-ый/-и + торган | Баручы (+ исем) – идущий Яза торган –(+исем) – пишущий |
Үткән заман | 1)-ган/-гән/-кан/-кән | Укыган (+исем) – который прочел |
Киләчәк заман | 1)-ар/-әр/-ыр/-ер/-р 2)-ачак/әчәк/-ячак/-ячәк 3)-асы/-әсе/-ыйсы/-исе | Барыр (+исем) – который пойдет Киләчәк (+исем) – который придет Сөйлисе (+исем) – который расскажут |
Без барасы юллар якты. – Дороги, по которым мы пойдем, светлы.
Шарт фигыль (Условное наклонение глагола)
-са/-сә
Тырышсам – если постараюсь
Сөйләсәм – если расскажу
Тырышсам, яхшы укырмын. – Если постараюсь, буду хорошо учиться.
Теләк фигыль (Желательное наклонение глагола)
- Саклыйк – давайте беречь
- Күрергә телим - хочу увидеть – күрәсем килә
- Күрергә иде – увидеть бы – күрсәм иде
Табигатьне саклыйк! – Давайте беречь природу!
Исем фигыль (Имя действия)
Имя действия – это форма глагола, которая обладает признаками глагола и имени существительного. Образуется от глагольных основ, присоединением к ним аффиксов
-у/-ү
Кайту – возвращение
Китү – уходить
Мин институтта укуым белән горурланам. – Я горжусь учебой в институте.
Исемдә тартым категориясе (принадлежность)
Берлек сан (ед.число)
I зат (лицо) минем (мой) -м/-ым/-ем
II зат (лицо) синең (твой) -ң/-ың/-ең
III зат (лицо) аның (его, ее) -ы/-е/-сы\-се
Күплек сан (мн.число)
I зат (лицо) безнең (наш) -ыбыз/-ебез
II зат (лицо) сезнең (ваш) -ыгыз/-егез
III зат (лицо) аларның (их) -лары/-ләре
Исемнәрнең килеш белән төрләнеше (склонение имен существительных)
Название падежа | Вопросы | Аффиксы |
Баш килеш (Именительный падеж) | Кем? – Кто? Нәрсә? – Что? | _ |
Иялек килеш (Притяжательный падеж) | Кемнең? – Кого? Нәрсәнең? – Чего? | -ның/-нең |
Юнәлеш килеше (Направительный падеж) | Кемгә? – Кому? Нәрсәгә? – Чему? Кая? – Куда? | -га/-гә -ка/-кә |
Төшем килеше (Винительный падеж) | Кемне? – Кого? Нәрсәне? – Что? | -ны/-не |
Чыгыш килеше (Исходный падеж) | Кемнән? – От кого? Нәрсәдән? – От чего? Кайдан? Каян? – Откуда? | -нан/-нән -дан/-дән -тан/-тән |
Урын-вакыт килеше (Местно-временный падеж) | Кемдә? – У кого? Нәрсәдә? – У чего? Кайда? – Где? Кайчан? – Когда? | -да/-дә -та/-тә |
Порядок присоединения аффиксов в татарском языке
Основа + аффикс + аффикс + аффикс
множественного принадлежности падежа
числа
КҮЗ -ЛӘР -ЕМ -НЕҢ
Сыйфат дәрәҗәләре (степени сравнения прилагательных)
Дәрәҗә исеме Название степени | Ясалышы Образование | Мисаллар Примеры |
Гади дәрәҗә Положительная | Матур Кызыл Яшел | |
Чагыштыру дәрәҗәсе Сравнительная | -рак/-рәк | Матур-рак Кызыл-рак Яшел-рәк |
Артыклык дәрәҗәсе Превосходная | Частичное повторение основы + -п; -м усилительные частицы иң, үтә, бик (самый, очень, сильно) | Сап-сары Кып-кызыл Зуп-зур Ямь-яшел Иң матур |
Кимлек дәрәҗәсе Уменьшительная | -кылт/-келт -гылт/-гелт -сыл/-сел -су | Яшькелт Аксыл Зәңгәрсу |
Инфинитив
Инфинитив отвечает на вопросы: Что делать? Что сделать? Нишләргә? Что не делать? Что не сделать? Нишләмәскә? и образуется:
- в положительной форме присоединением к основе на гласный –рга/-ргә;
к основе на согласный аффиксов –ырга/-ергә/-арга/-әргә;
- в отрицательной форме – аффиксов –маска/-мәскә:
укы – укырга, укымаска;
эшлә – эшләргә, эшләмәскә;
кер – керергә, кермәскә
Инфинитив в речи часто употребляется со словами:
кирәк – надо; кирәкми – не надо;
ярый – можно, ярамый – нельзя;
мөмкин – можно, мөмкин түгел – невозможно, нельзя.
Хәзерге заман хикәя фигыль
(Настоящее время глагола изъявительного наклонения)
Утвердительная форма настоящего времени образуется от основы глагола присоединением аффиксов:
-а/-ә, -ый/-и.
Окончания отрицательной формы: -мый/-ми.
- Бар-а кил-ә
- Тыңл(а)-ый сөйл(ә)-и
- Ю-а ту-а
- Җы(й-а) я к(и)-я
- Бар-мый кил-ми
Мин -м Без – быз/-без
Син -сың/-сең Сез – сыз/-сез
Ул - Алар –лар/-ләр
Билгеле үткән заман хикәя фигыль
(Очевидное прошедшее время глагола изъявительного наклонения)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный или звонкий согласный звук яз кил аша глухой согласный звук кит кайт | -ды -де -ды -те -ты |
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар – ма – ды.
Мин – ды – м Без – ды - к
Син - ды – ң Сез – ды - гыз
Ул - ды Алар – ды – лар
Билгесез үткән заман хикәя фигыль
(Прошедшее неочевидное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный или звонкий согласный звук яз кил аша глухой согласный звук кит кайт |
ган гән ган кән кан |
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар – ма – ган.
Мин – ган – мын Без – ган - быз
Син - ган – сың Сез – ган - сыз
Ул - ган Алар – ган – нар
Билгеле киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее определенное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный укы эшлә согласный звук кил яз
|
ячак ячәк әчәк ачак |
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар – ма-ячак.
Мин – ачак – мын Без – ачак - быз
Син - ачак – сың Сез – ачак - сыз
Ул - ачак Алар – ачак – лар
Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее неопределенное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный укы аша согласный звук кил кайт яз түз |
р р ер ыр ар әр |
Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова.
Бар – мас.
Мин – ыр – мын Без – ыр - быз
Син - ыр – сың Сез – ыр - сыз
Ул - ыр Алар – ыр – лар
Алмашлык төркемчәләре
(Разряды местоимений)
Разряды | Примеры |
Зат (личные) | Мин, син, ул, без, сез, алар. |
Күрсәтү (указательные) | Бу, шул, шушы,теге, әнә, менә,шундый, тегенди, мондый. |
Билгеләү (определенные) | Үз, һәр, һәркем, һәрбер, бар, барча, барлык, бөтен, һәммә. |
Сорау (вопросительные) | Кем, ни, нәрсә, кайсы, ничә, ничек, кая, кайда, кайчан. |
Юклык (отрицательные) | Һичкем, һичнәрсә, һичнинди, һичничек, беркем дә, бернәрсә дә, берничек. |
Билгесезлек (неопределенные) | Әллә кем, әллә нәрсә, әллә нинди, әллә ничек,әллә кайчан, кемдер, ниндидер. |
Тартым (притяжательные) | Минеке, синеке, аныкы, безнеке, сезнеке, аларныкы, тегенеке, шуныкы, шуларныкы. |
Сан төркемчәләре
(Разряды числительных)
Разряды | Примеры |
Төп (основной) | Бер, унбер, унтугыз, егерме, йөз, мең, миллион, миллиард, ярты, өчтән бер, уннан ике. |
Тәртип (порядковый) | Беренче, алтынчы, егерменче, меңенче, унтугызынчы. |
Бүлем (разделительный) | Берәр, икешәр, алтышар, өчәр-өчәр. |
Чама (приблизительный) | Бер-ике, унбишләп, утызлап, йөзләгән, меңләп. |
Җыю (собирательный) | Унау, өчәү, бишәү, икәү. |
Саннарның язылышы.
1 бер | 11 унбер | 10 ун |
2 ике | 12 унике | 20 егерме |
3 өч | 13 унөч | 30 утыз |
4 дүрт | 14 ундүрт | 40 кырык |
5 биш | 15 унбиш | 50 илле |
6 алты | 16 уналты | 60 алтмыш |
7 җиде | 17 унҗиде | 70 җитмеш |
8 сигез | 18 унсигез | 80 сиксән |
9 тугыз | 19 унтугыз | 90 туксан |
10 ун | 20 егерме | 100 йөз |
21 егерме бер | 1000 мең |
7 җиде
83 сиксән өч
17 унҗиде
117 бер йөз унҗиде
1117 бер мең бер йөз унҗиде
Рәвеш
(Наречие)
Наречие образуется с помощью окончаний: -ча/-чә; -дай/-дәй/-тай/-тәй; -лай/-ләй; -ыш-лый/- еш-ли; -лап/-ләп; -гары/-гәре; -ын/-ен/-н; -лата/-ләтә.
Төркемнәре:
Разряды | Примеры |
Саф (образа действия) | Элек, бушлай, тиз, яланаяк, тын, кинәт, җәяү, бергә, өчәүләп, өзлексез |
Охшату-чагыштыру (сравнения) | Татарча, көмештәй, минемчә. |
Күләм-чама (меры и степени) | Аз, күп, бераз, озак, тулаем,өлешчә. |
Вакыт (времени) | Кичен, былтыр, хәзер, көндез, бераздан, тиздән, кышын, элек. |
Урын (места) | Түбән, биек, якын, ерак,югары, янәшә, рәттән. |
Сәбәп-максат (причины и цели) | Шунлыктан, юктан, юри, бушка, әрәмгә, тиккә, заяга, тиктомалга. |
Теркәгечләр
(Союзы)
Тезүче (сочинительные) | Ияртүче (подчинительные) |
| Чөнки (потому что), ки, гүя, гүяки (словно), әгәр (если), хәтта (даже), әйтерсең, диярсең (словно), гәрчә (хоть и), ягъни (значит), аеруча, бигрәк тә (особенно). |
Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее неопределенное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный укы аша согласный звук кил кайт яз түз |
р р ер ыр ар әр |
Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова.
Бар – мас.
Мин – ыр – мын Без – ыр - быз
Син - ыр – сың Сез – ыр - сыз
Ул - ыр Алар – ыр – лар
Предварительный просмотр:
Без инде хәзер зурлар,
Күп эшли безнең куллар.
Без идән дә юабыз
Һәм керләр дә уабыз,
Тузан сөртә беләбез,
Ашарга пешерәбез.
Тиздән үсеп җитәрбез,
Шунда эшкә китәрбез.
Ак куянкай утыра,
Колакларын селкетә.
Менә шулай, менә шулай,
Колакларын селкетә.
Куян туңа башлагач
Аякларын җылыта.
Менә шулай, менә шулай,
Аякларын җылыта.
Куян һаман да туңа,
Сикереп алу бик кирәк.
Менә шулай, менә шулай,
Сикереп алу бик кирәк.
Кемдер аны куркытты,
Куян урманга качты.
Идәндәге чебеннәр
Парлашып биеделәр.
Бии торгач ардылар:
Йончыдылар, талдылар.
Әйләнделәр, борылдылар
Як якка күз салдылар:
Күрделәр үрмәкүчне
Хушларыннан яздылар.
Сазлыктагы бакалар
Бик иртә уяндылар.
Бата-калка, бата-калка
Битләрен дә юдылар.
Аннан ары зарядкага
Тезелешеп бастылар:
Уңга-сулга, уңга-сулга
Алга-артка, алга-артка
Утырдылар, тордылар.
Сузылып киерелделәр,
Дәрескә тотындылар.
Уң кул ягыңда-уң як,
Сул кул ягыңда-сул як.
Уң як, сул як, уң як, сул як,
Истә калсын ныгырак.
Мин йөрим болында
Чәчәкләр күп монда.
Чәчәкләр җыям,тәкыя үрәм.
Кыңгырау чәчәк,
Бер елмаеп көл әле,
Кочагыма кер әле.
Матур сүзләр уйладык
Ял итәргә туктадык.
Җилкәләрне турайттык,
Тирән итеп суладык,
Башны як-якка бордык,
Чүгәләдек һәм тордык,
Бер урында йөгердек,
Аннары соң сикердек.
Сузылдык –киерелдек.
Югарыга үрелдек.
Соңыннан тынычланып
Шөгыльне дәвам итик.
Җил исә, исә-исә,
Агачларны селкетә.
Җил тына-тына, тына,
Агачлар үсә, үсә.
Бергәләп басыйк әле
Түгәрәк ясыйк әле
Менә нинди түгәрәк!
Бик кечкенә түгәрәк.
Кулны кулга тотынып
Артка таба барабыз
Менә нинди түгәрәк!
Бигерәк зур түгәрәк!
Түгәрәктә йөрибез
Тыпыр-тыпыр биибез.
Аю йөри урманда.
Тәмле бал эзли анда.
Йөри торгач арый ул,
Ял итэргэ уйлый ул.
Бергәләшеп җыйналып,
Без барабыз урманга.
Хәерле юл теләп безгә
Күктә кояш елмая.
Канатларын җилпи-җилпи
Күбәләкләр очалар
Ал, кызыл, сары, зәңгәр -
Нинди матурлар алар.
Ак каенның төпләреннән
Без гөмбәләр эзләдек.
Агач башында уйнаган
Тиеннәрне күзләдек.
Матур чәчәкләр кочып,
Гөмбәле кәрзин тотып,
Без кайтабыз урманнан.
Бераз гына арылган.
Без инде хәзер зурлар,
Күп эшли безнең куллар,
Без идән дә юабыз,
Без керләр дә уабыз,
Гөлләргә су сибәбез.
Менә шундый уңган без,
Менә шундый булган без.
Киек казлар очалар,
Зәңгәр күлгә төшәләр,
Рәхәтләнеп йөзәләр,
Чирәм буйлап йөриләр.
Аннан алар торалар,
Канатларын кагалар
Җилпенеп талпыналар
Бик еракка очалар.
Чәп-чәп, чәбәкәй,
Мин бит әле бәләкәй.
Мин-акыллы,мин-тәтәй,
Тимә миңа, кәҗәкәй.
Мияу, мияу, пескәем,
Бигрәк матур төскәең!
Кил әле, кил яныма,
Сөт салам савытыңа.
Без бүген әвәлибез
Кулларыбыз бик арды.
Бераз гына ял итәбез:
Аннары төгәллибез.
Бармакларны җәябез,
Аннан ары җыябыз,
Тагын бер кат җәябез дә
Кулны ипләп куябыз.
Без яздык, без яздык,
Безнең бармаклар талды.
Без хәзер ял итәбез,
Аннан язып китәбез.
Әй, балалар, карагыз!
Тышта әнә килде кыш.
- Әйе, әйе күрәбез,
Кыш килгәнне беләбез.
- Я, балалар, сөйләгез
Ничек итеп килде кыш?
- Карлар ява көн саен,
Ялангач калды каен,
Исәләр салкын җилләр
Туңа бит борын, күзләр.
Йоклап ята аюлар,
Өсләрендә калын кар.
Кошлар оча җимлеккә,
Җим эзләргә кич-иртә.
Балыклар да тындылар,
Боз астына чумдылар.
Без урамга чыгабыз,
Таудан чана шуабыз.
Чаж-чож, чаж-чож,
Чаж-чож, чаж- чож.
- Әй, балалар, карагыз!
Тышта инде килде яз.
- Әйе, әйе күрәбез,
Яз килгәнне беләбез.
- Я, балалар, сөйләгез
Ничек итеп килде яз?
- Шатланышып кошлар кайта,
Алмагач чәчәк ата.
Күктә кояш җылыта,
Песи җылыда ята.
Тып-тып тамчылар тама,
Урамда сулар ага.
Көн дә яңгырлар ява,
Агачлар яфрак яра.
Без йөрибез урамда
Дуслар белән булганда.
Шатланабыз, биибез
Борчылуны белмибез.
Предварительный просмотр:
Татар теле дәресенә технологик карта (технологическая карта группового занятия)
4 нче сыйныф,
Омск өлкәсе Тевриз районы
БОУ “Ташеткан төп гомуми белем бирү мәктәбе»
Чалимова Ноиля Валиулловна -I категорияле башлангыч сыйныфлар, татар теле укытучысы
Тема | КӨЗ ( бәйләнешле сөйләм теле үстерү дәресе) (Урок развития речи) |
Максат | Көзге табигатьтәге үзгәрешләр турында балаларның белемнәрен киңәйтү; укычыларны туган җирен шагыйрь күзләре белән күрә белергә, туган ягына күңел багларга, көзге хезмәт һәм табигатьне ярата белергә өйрәтү; бәйләнешле сөйләм телен һәм иҗади эшчәнлекне үстерү. |
Предметара бәйләнеш | Әдәби уку, әйләнә-тирә дөнья, рус теле |
Эшне оештыру төрләре | Фронталь, индивидуаль, кечкенә төркемнәрдә эш |
Чыганаклар : - төп - өстәмә | Туган тел китабы В.Х.Хаков, Ф.Ф.Исламов, Л.К.Новикова Рус мәктәпләренең 4 классында укучы татар балалары өчен дәреслек Казан Татарстан китап нәшрияты, 1. Дәрескә әзерләнгән презентация. 2.алмагач, алмалар, карточкалар, ярдәмче билгеләр (дәрес этапларына) |
Дәрес этаплары | Укытучы эшчәнлеге | Укучы эшчәнлеге | Универсаль уку гамәлләре (УУГ) ШУУГ –шәхескә кагылышлы универсаль уку гамәлләре РУУГ- регулятив универсаль уку гамәлләре ТБУУГ- танып белү универсаль уку гамәлләре КУУГ- коммуникатив универсаль уку гамәлләре |
Оештыру. Эшчәнлеккә мотивлаштыру (Оргмомент. Атуализация знаний, мотивация) | -Исәнмесез, балалар! Хәерле көннәр сезгә! Зиһен һәм тел ачкычлары Телимен һәммәгезгә.
- Әйдәге, балалар, һава торышы турында сөйләшик. -Дәресне разминкадан башлыйбыз.(Разминка. Работа со скороговоркой) - Балалар, экранга игътибар. Тизәйткеч өстендә эш. Җәйнең ямьле көннәрендә Җиләк җыя Җәмилә | Исәнләшәләр. Дөрес утыралар. Дежур сөйли. Экраннан укыйлар (эчтән уку, бергә уку, тыныч тавыш белән уку, тиз уку 3 тапкыр, төрле интонация белән уку) | (Ш) Укытучы укучы мөнәсәбәтләре (Р) Дәреснең формасын максатын формалаштыру (К) Дөрес әйтелеше өстендә эшләү |
Уку мәсәләсен кую. (Постановка учебной задачи) | Уен”Сүз өстә” (Игра “Продолжи”) -Балалар, экранга карагыз да җитмәгән сүзләрне өстәгез Кыш, яз, җәй,.... Сентябрь, октябрь,….. -Беренче төркем сүзләрне кабат укыйк - бу сүзләрне ничек бер сүз белән әйтеп була? -Икенче төркем сүзләр нәрсә аңлата? -Димәк, дәреснең нинди темасы? -Дөрес, без бүген көз турында сүз алып барырбыз. -Нинди максатлар куябыз? Нинди эшләр эшләргә тиешбез? -Без бүген “Көз” темасына төрле биремнәр эшләрбез. -Эшлибез төркемнәр белән. | Укып сүзләр өстиләр, теманы әйтәләр, дәрескә максат куялар. | (Ш) Укуга матив булдыру (К) Дөрес әйтелеше өстендә эшләү |
Уку мәсьәләсен чишү (Работа по теме урока.) | (Алмагач рәсеме эленә) Әңгәмә (беседа) -Балалар,хәзер елның нинди фасылы? -Табигатьтә нинди үзгәрешләр бар? -Дөрес, балалар. Көз ул төрле була.Сез өйдә әзерләп килгән рәсемнәргә карагыз. Шундый матур рәсемнәр. Диалог төзү (составление диалоа на тему “Осень» - Ә хәзер рәсемгә карап бер – беребез белән сөйләшәбез.Кем сөйләшә? (оценивание) Хикәя төзү (составление рассказа по картине) “Көз”рәсеме буенча. -Кем рәсемгә карап хикәя сөйләп күрсәтә? -Без бу матурлыкны сакларга, агачларны сындырмаска тиеш.Чөнки агачлар безнең өчен иң кирәкле әйбер. (оценивание) Төркемнәрдә эш (работа в группах) -Дәресебезне дәвам итәбез 1 бирем- Җөмләләрне укырга, русчага тәрҗемә итәргә. (перевод с татарского на русский) -Тикшерәбез. Төркемнән бер кеше татарча укый, икенче кеше- тәрҗемә укый. -Эшегезне бәяләгез- алма тагыгыз агачка. (оценивание) 2 бирем- Сезгә яфракларга язылган сүзләрдән сынамыш төзергә кирәк.(собрать из слов примету осени) -Тикшерәбез. -Эшегезне бәяләгез- алма тагыгыз агачка. (оценивание) | -Бик үк ошап бетми -Елның көз фасылы. - Көз көне агачлардан яфраклар коела. Кошлар җылы якка очып китә. Урамда салкын, шуның өчен кешеләр җылы киенә. Хайваннар кышка әзерләнә. Еш кына салкын яңгырлар ява һәм көчле җил исә. Диалог – 2 бала 1 яки 2 бала рәсем буенча хикәя сөйли. 1 төркем Сентябрь-көзнең беренче ае. Көннәр кыскара. Кояш кыздырмый, җылы җилләр исми, чәчәкләр дә елмаймый. Кошлар да сайрамый. 2 төркем- Торналар, кыр казлары җылы якка китә. Агачлар яшел күлмәкләрен салалар һәм сары кием кияләр. Табигать кышка әзерләнә. Төркемнән бер кеше татарча укый, икенче кеше- тәрҗемә итә бәяләү 1 төркем- Суган кабыгы калын булса, кыш салкын була. 2 төркем – Көз көне тычкан-күсе күп булса, кыш җылы килер. | (Т.б) Уку мәсьәләсен чишү юлларын эзләү (П) Тема буенча диалог төзи белү (К): үз фикереңне тулы һәм төгәл итеп әйтә белү (Р): үз эшчәнлегеңне контрольгә алу (Ш) Үз тәҗрибәсеннән чыгып текст буенча хикәя төзү (К): коллектив фикер алышуда катнашу (Р) Уку мәсьәләсен бәяләү |
Ял минуты.(Физминутка) | “Күрсәт әле, үскәнем” | Физминутка ясыйлар | |
Теманы ныгыту (закрепление) |
Сүзлек эше. (словарная работа) офык- горизонт мул-бик күп гүя –әйтерсең лә - как-будто наз – ласка талгын салмак – тихий үзән – долина
Сорауларга җавап бирү. (работа по содержанию)
-“Тырыш йортларга үзеннң муллыгын алып килә” дигән юлларны сез ничек аңлыйсыз? Шигырне укучылар укый.(чтение учащимися) -Үзегезнең эшегезгә бәя бирегез. Алма тагыгыз.(оценивание) | Сүзләрне укып тәрҗемә итәләр -сүзләрне хор белән укыйлар Сорауларга җавап бирәләр Шигырне укучылар укый.(куплетлап) үзбәя | (К) Дөрес әйтелеше өстендә эшләү (Т.б) Уку мәсьәләсен чишү юлларын эзләү (К): үз фикереңне тулы һәм төгәл итеп әйтә белү (Р) Уку мәсьәләсен бәяләү |
Рефлексив-бәяләү этабы. (рефлексия, итог) Өй эше бирү (домашнее задание) |
Алмалар әй уңганнар, Кызарышып тулганнар, Балга манып алганмыни, Шундый татлы булганнар.
17 биттә диалогтагы репликаларны тутырып укып өйрәнергә | Җавап бирәләр -Сөйләм төзегәндә. Өй эшләрен язалар | (Т.б) Нәрсә белүен. Белмәвен ачыклау (Р) Коллектив һәм индивидуаль эшне дөрес бәяли белү. (Ш): үз уңышларың уңышсызлыкларың сәбәпләре турында фикер йөртү |
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Җәйнең ям ьле көннәрендә җ иләк җыя Җәмилә.
Кыш, яз, җәй, ...... Сентябр ь , октябрь, ……
Сүзлек эше . офык- горизонт мул-бик күп гүя –әйтерсең лә - как-будто наз – ласка талгын - салмак – тихий үзән – долина
Алмалар әй уңганнар, Кызарышып тулганнар, Балга манып алганмыни , Шундый татлы булганнар .
Предварительный просмотр:
Омск өлкәсе Тевриз районы Ташеткан төп гомуми белем бирү мәктәбе
Мәгълүмәти-иҗади проект
«Сыерчык туе».
Технологик карта
Автор: Чалимова Ноиля Валиулловна –
башлангыч сыйныф класслар
һәм татар теле укытучысы
Ташетканы 2023
Автор: | Омск өлкәсе Тевриз районы Ташеткан төп гомуми белем бирү мәктәбе Чалимова Ноиля Валиулловна – башлангыч сыйныф класслар һәм татар теле укытучысы | |||
Технологик карта. Кыска вакытлы проект. | ||||
Проект исеме | «Сыерчык туе» | |||
Актуальлек | Һәр милләт үз җирлегендә барлыкка килгән һәм буыннан-буынга күчә торган гореф-гадәтләрен, кешеләрнең яшәү рәвешләрен, үз-үзләрен тоту кагыйдәләрен, сакларга омтылган. Халык бәйрәмнәре һәр кешенең йөрәк түрендә саклана, чөнки җыр, бию, яңа көйләр башкару, очрашу – танышулар шушы көннәрдә була. Алар аны кайда гына булса да – үз авылына, төбәгенә тартып тора. Әгәр дә халык бәйрәмнәре югала, юкка чыга икән, бу инде аның рухи байлыклары саега баруын чагылдыра. Халкыбызның гореф-гадәтләре, йола, бәйрәмнәре, әлбәттә инде, буш җирлектә тумаган. Алар арасында елның төрле вакытларына, дини йолаларга, тормыштагы үзгәрешләргә бәйле барлыкка килгәннәре дә бар. Мәсәлән, безнең авылда элек электән әби-бабаларыбыздан килгән гореф-гадәт бар иде. Яз башында гына күзәтелә торган бер мизгел – ул күчмә кошларның кайтуы һәм матур итеп сайрап җырлаулары. Сыерчыклар килү хөрмәтенә бәйрәм үткәрелә иде “Сыерчык туе”. Әниләр төрле тәмле-төмлеләр әзерлиләр, йомырка пешерәләр. Без, авыл балалары,бар сыйларыбыз белән кура башларына менеп утырыша идек, әйтерсең кошчыклар. Рәхәтләнешеп ашап-эчеп, көлешеп, сыерчыкларга азык калдырып, уеннар уйнап, өйгә таралыша идек. Бик күңелле вакытлар иде. Хәзер мәктәпләрдә “Кошлар көне” үткәрәбез, сыерчыкларга алдан хәзерләп оялар эләбез. Ә үзебезнең шундый матур бәйрәмнәр онытылып бара. Мәктәп балаларына анкета үткәрдек- башлангыч сыйныф укучылары “Сыерчык туе”бәйрәмен белмиләр. Бары тик берничә гаиләдә генә үткәрелә. Без, башлангыч сыйныф укытучылары, үзебезгә бурыч куйдык-балаларны бу бәйрәм белән таныштырырга һәм “Сыерчык туен” үткәрергә. | |||
Максат. | Укучыларны халкыбызның онытылып бара торган гореф-гадәтләре, әби-бабаларыбызның табигатькә мөнәсәбәте белән таныштыру. | |||
Проектның бурычлары | 1. Халкыбызның борынгы йола-бәйрәмнәренә ихтирам тәрбияләү һәм саклау. 2.Туган якка, табигатькә мәхәббәт тәрбияләү. 3.Сыерчык оясы ясау һәм урын әзерләү. 4.”Сыерчык туе” бәйрәмен үткәрү. | |||
Проектның төре | төркем һәм индивидуаль | |||
Проектның тибы | мәгълүмати-иҗади | |||
Гипотеза | Гаиләләрдә һәр яз сыерчыкларга бәйрәмнәр үткәрсәләр – бу тәртип сакланып калыр. | |||
Катнашучылар | 1-5 сыйныф укучылары, башлангыч сыйныф укытучылары, әти-әниләр. | |||
Тормышка ашыру вакыты | март азагы- апрель башы | |||
Көтелгән нәтиҗәләр | 1. Балаларның халкыбызның гореф-гадәтләре турында күзаллаулары киңәя. 2. Балаларның татар теле буенча сүзлек запасы да мул булачак. 3. Татар халык гореф-гадәтләренә карата горурлык һәм ярдәмчеллек хисләре формалаша. 4. Ата-аналарның һәм балаларның туган телне өйрәнү, туган якның һәм башка халыкларның милли мәдәниятен хөрмәт итү буенча активлыгы арта. 5. Бәйрәм турында белү, балаларны гаиләдә, социумда ел саен үткәрүгә стимуллаштыру. | |||
Проектның перспективасы | “Кошлар бәйрәме” көнендә куллану; иҗади конкурсларда катнашу; проектны киңәйтү,гамәлгә ашыру; газетада язу. | |||
Эшчәнлек эчтәлеге | Әзерлек этабы | |||
Чараның исеме
| Үткәрү формасы | Катнашучылар | Вакыт | |
1.Анкеталау. Анализ. Фикер алышу (проблеманы билгеләү) 2. Мәгълүмат җыю. | Анкета Бәйрәм турында әти-әниләрдән, әби-бабайлардан интервью алу Интернеттан, әдәби әсәрләрдән материал эзләү. | Укучылар Әти-әниләр, әби-бабайлар,укучылар Укытучылар, укучылар | 18 март 19-20 март | |
Төп этабы | ||||
Эшне планлаштыру . Биремнәр бүлү. | ||||
1.“Яз килә”. Күргәзмә | Рәсемнәр ясау. | 1-2 сыйныф укучылары | 21 март | |
2.Яз турында табышмаклар. Сыерчыклар. Кызыклы фактлар. 3.“Татар халык уеннары” 4.”Тәмле ашлар” ( уртак иҗади эшчәнлек). Фотоотчёт 5.”Сыерчыклар, сезне көтәбез” ( уртак иҗади эшчәнлек) Фотоотчет 6.Чара үткәрү урыны буенча уртак фикер алышу. 7. Куркынычсызлык техникасы һәм үз-үзеңне тоту кагыйдәләре | Бәйге. Уеннар сайлау. Өйдә аш-су әзерләү(йомырка пешерү, печенье, халык ашлары) Сыерчыклар оялары ясап элү Бәйрәм үткәрергә урын әзерләү
Инструктаж | 3-4 сыйныф укучылары 5 сыйныф Әниләр-кызлар Әтиләр-малайлар Укытучылар , әти –әнилэр. Укучылар, укытучылар. | 22 март 23 март атна дәвамында атна дәвамында 21 март 24 март | |
Йомгаклау этабы | ||||
“Сыерчык туе” | Бәйрәм (сыерчыкларны каршылау; уеннар; сыйлану). Бәйрәмгә нәтиҗә. | Укучылар, укытучылар, әти-әниләр | 3 апрель | |
Нәтиҗә:
Зәңгәр күктә язгы кояш елмая. Өй кыекларыннан тамчылар тама. Сыерчыклар күренү белән гөрләвекләр ага, үги ана яфраклары чәчәк ата, беренче күбәләкләр оча башлый. “Сыерчык диңгез артына китсә дә, туган оясына кайта”, — дигән сүз бар халыкта. Сыерчыкларны- «яз хәбәрчеләре» диләр.
Без дә кошчыкларның килүен бик нык көтәбез, чөнки быел аларга хөрмәт итеп бәйрәм үткәрергә уйладык. Шул хәтле әзерләндек. Балаларны бу әзерләнүләр генә мавыктырды. Ничек үтәр бәйрәмебез! Гаиләләрдә һәр яз сыерчыкларга бәйрәмнәр үткәрсәләр – бу тәртип сакланып калыр.
Халык бәйрәмнәре, йолалары – кешене тормыш тәртипләренә һәм таләпләренә күнектерергә ярдәм итә. Бәйрәмнәрне халыкның олысы-кечесе бергәләп уздыра. Яшь буын бәйрәмдә катнашу тәртибен кечкенәдән үк өйрәнеп үсә. Һәр кеше, табигый рәвештә, үз-үзен тоту гадәтләрен үзләштерә, милли тәрбия ала.
Шулай итеп, милли йолаларыбыз, бәйрәмнәребез милли хисләр формалашуда, милли горурлык тәрбияләүдә әһәмиятле урын тоталар.
Кушымта
Анкета
1.Нинди татар халык бәйрәмнәрен сез беләсез:
А) Сабантуй
Б) Науруз
В) Сыерчык туе
2. Сезнең халык бәйрәмендә катнашасыгыз киләме?
Табышмаклар
Тәрәзәдән сыя, −
Ишектән сыймый,
Сандыкка сыя, −
Салып бикләп булмый.
(Кояш нуры)
Өй артында озын агай
Энә белән кое казый.
(Тамчы)
Аяксыз-кулсыз дөп-дөп кое казый.
(Тамчы)
Үзе туңа, үзе керми,
Үзе елый да елый.
(Кәрнизгә каткан боз сөнгесе)
Өй артында ак тана
Мөгезем бар дип мактана.
(Боз сөнгесе)
Сорыйлар, көтәләр, килсәм бар да качалар.
(Яңгыр)
Күктән килде, җиргә китте.
(Яңгыр)
Ак сыер торып китә,
Кара сыер ятып кала.
(кыш үтеп, яз килү)
Ак юрганымны алып куйдым,
Яшел юрганымны җәеп кудым.
(яз килү)
Аяксыз-кулсыз кое казый.
(тамчы)
Борынсыз чыпчык боз тишә.
(тамчы)
Кара төлке кар астыннан чаба.
(боз астындагы су)
Агач башында йорты,
Эчендә яши җырчы.(сыерчык)
Ут та түгел, ук та түгел,
Күзгә төшә, карны кисә.
(кояш нуры)
Иртә килә, кич кайта.
(Кояш)
Лампа түгел – яктырта, мич түгел – җылыта.
(Кояш)
Мич тулы пәрәмәч, уртасында бер калач. (Йолдызлар һәм ай)
Аяксыз, кулсыз, капка ача.
(Җил)
Агач бөгә – кулы юк, йөри торган юлы юк.
Ачуланса – сызгыра, тузаннарны туздыра.
(Җил)
“Күктән килде, җиргә иңде”
(Болыт, яңгыр)
“Ак ашьяулык таптым, җир өстенә яптым”
(Кар)
Исе юк, төсе юк, аннан башка тормыш юк.
(Су)
Яз килсә, киенә, көз килсә, чишенә. (Җир)
Сыерчыклар. Кызыклы фактлар.
Сыерчыклар Европаның көньягы: Италиядә, Испаниядә, Африканың төньягы: Тунис, м.Мисыр, Алжирда кышлыйлар.
Сыерчык зур түгел: озынлыгы 18-21 см., авырлыгы 75 гр. Муены кыска. Томшыгы озын, очлы, аска бөгелгән, кара төстә.
Бу кошлар бер көнгә 300-350 тапкыр бөҗәк алып кайта. Шулай итеп табигатьне зарарлы бөҗәкләрдән чистарта.
21 апрель – сыерчык оясы көне дип йөртелә.
Немец композиторы Моцарт кулга ияләштерелгән сыерчык сайравын тыңлап илһамланган. Ул аның тавышын көйгә салып, 21 номерлы фортепиано концертын язган.
Орнитологлар ояны яшел төскә буярга кирәк диләр, андый “торак” кошларның игътибарын күбрәк җәлеп итәчәк.
Башта ата сыерчык килә. Ул бик матур итеп сайрый, әмма аның җыры моңсуырак була. Ә инде ана сыерчык кайткач, алар бергәләшеп илһамланып җырлыйлар.
Сыерчык хәтта башка кош булып җырлый ала. Сыерчык башкаруында карга тавышын да, карлыгач черелдәвен, колын кешнәвен һ.б. тавышларны да ишетергә мөмкин.
Алар агач куышларында, түбә астындагы уентыкларда, яр карлыгачы ояларында яшиләр. Ә инде кешеләр ясап элгән оялар булса – монсы бигрәк тә шатландыра үзләрен.
Ана сыерчык зәңгәрсу күкәй сала. Сыерчык балаларының авызлары зур, томшык читләре сары төстә була. Караңгы ояда аларны әти-әниләре шул сары томшыкларыннан таба. Бу чорда сыерчык концертлары туктап тора, чөнки аларның балаларны ашатасылары бар.
Галимнәр фикеренчә,
сыерчыклар балаларына һәр ике минут саен җим китереп тора икән.
Очып баручы сыерчык көтүе үзенең оешканлыгы белән күпләрне гаҗәпләндерә. Көтү эчендәге меңләгән сыерчык барысы берьюлы хәрәкәтләнә, мәтәлчек атынып очыш хәрәкәтләрен үзгәртә. Әлеге кошларның мондый бердәм хәрәкәте тудыра алу мөмкинлекләрен бер галимнең дә аңлата алганы юк.
Сыерчыклар берничә төрле була: брамин сыерчыгы, кызыл томшыклы сыерчык, гади сыерчык, чуар сыерчык, ал сыерчык, соры башлы сыерчык һ.б.
Татар халык уеннары
«Түбәтәй»
Балалар түгәрәкләнеп басалар. Түбәндәге җырны җырлый-җырлый түбәтәйне бер-берсенә бирәләр
Түп-түп-түбәтәй,
Түбәтәең укалы.
Чиккән матур түбәтәең
Менә кемдә тукталды.
Җыр ахырында түбәтәй кемдә калса, шуңа җәза бирелә (бии, җырлый, әтәч булып
кычкыра н. б.). Уен шулай дәвам итә.
«Утыр, утыр, Мәликә»
Балалар түгәрәккә басалар. Берәү күзен бәйләп, түгәрәк уртасына утыра. Балалар, кулга-кул тотынышып, түгәрәктә җырлап әйләнәләр
Утыр, утыр, Мәликә, алмагачы төбенә,
Кем утырган каршыңа,әйтеп бирче тиз генә
Кем утырган каршыңа,әйтеп
бирче тиз генә.
Берәү аның янына килп утыра. Уртадагы
бала аны капшап танып исемен әйтергә
тиеш. Әгәр белмәсә, аңа җәза бирелә. Уен
шул рәвешчә дәвам итә.
“Йөзек салыш.”
Уйнаучылар түгәрәкләнеп утыралар. Бер балада йөзек була. Шул бала түгәрәк буенча кулларына йөзек салган кебек әйләнеп чыга. Сиздермичә генә бер балага йөзекне сала, үзе уртага баса һәм: “Кемдә йөзек йөгереп чык!”,-ди. Йөзеге булган бала уртага чыгарга тиеш, ә калганнар аны тотып алырга тырышалар. Тосалар, аңа җәза бирәләр. Һәм ул, җәзаны үтәгәч, беренче бала кебек, йөзек сала башлый.
«Аю-бүре»
Бу күмәк уен җәй көне тышта, җае туры килгәндә, әрәмәлек буйларында уйнала.
Балаларның берсе аю яки бүре булып берәр җирдә посып тора. Башкалары урманга «җиләк җыярга» китәләр. Берәү аларга каршы очрап сораша:
— Дуслар, кая барасыз?
— Кара урманга барабыз.
— Кара урманда нишлисез?
— Кура җиләк җыябыз.
— Җиләк белән нишлисез?
— Җиләктән как коябыз.
— Бүре килсә нишлисез?
— Урман буйлап чабабыз.
Аннан соң барысы да күмәкләп җырлыйлар:
Җиләк җыям, как коям,
Дәү әнигә бүләккә;
Монда җиләк күп икән,
Аю-бүре юк икән.
Бүре яшеренгән җиреннән сикереп чыга да аларны куа башлый. Кемне тотса, шул бүре була.
Уен йөгереклек һәм җитезлек сәләтен үстерүгә ярдәм итә.
«Яшелчәләр»
Яз көне ишегалдында, болыннарда уйнала торган уен. Балалар арасыннан «бакчачы», «яшелчә алучы» билгеләнеп куела. Балалар бер тирәгә җыелыбрак утыралар, һәм «бакчачы» аларның колагына яшелчә исемнәре әйтеп чыга. Шул вакыт «сатып алучы» килеп ишек кага һәм ике арада шундый сөйләшү була:
— Тук-тук!
— Кем бар?
— Мин.
— Син кем?
— Кеше.
— Нигә килдең?
— Яшелчә алырга.
— Нинди?
— Шалкан (теләгәнен әйтә).
Әгәр яшелчәләр арасында «шалкан» булса, ул торып йөгерә һәм билгеләгән урынны урап килә . Әгәр «сатып алучы» ул арада аны куып тота алмаса, «шалкан» үз урынына килеп утыра, һәм, аңа яңа исем кушылып, уен дәвам итә. Әгәр бала тотылса, ул уеннан чыга. Уен «яшелчәләр» тотылып беткәнче дәвам итә.
Предварительный просмотр:
Сохранение и развитие культуры и языка языка.
«Татарский язык-наш язык”. Знание родного языка-это огромное богатство! Его предки хранили и передавали из поколения в поколение на протяжении тысячелетий. Если язык исчезнет, то исчезнет и народ, и нация. Сохранение культуры не может быть без сохранения родного языка.
Проблема преподавания татарского языка стоит остро, есть дети, которые слабо владеют, либо совсем не владеют родным языком. И это дети не только из смешанных семей, но и из татарских семей. Молодые родители в семье общаются между собой на русском языке. К сожалению, для многих родной язык-как иностранный, к тому же многие в настоящее время считают, что знание языка не нужно, в нем нет необходимости. Это нас всех волнует. Мы проводим беседы с родителями, чтобы они дома общались с детьми на татарском языке, привлекаем к участию в школьных мероприятиях. Наш долг - уважать, изучать культуру, традиции, обычаи, историю своего народа. Сохранение нации сегодня зависит от каждого из нас.
В нашей школе на изучение родного татарского языка в начальных классах отведено по 2 часа, в старших классах –проходят в форме группового занятия. В начальных классах уроки татарского языка проводим в игровой форме. Изучаем культуру, традиции нашего народа. В старших классах наблюдается снижение мотивации к изучению родного языка, которая связана с изменением потребностей детей и их родителей. Только на уроках родному языку не научишь. И наша задача- больше привлекать детей во внеурочную деятельность школы для сохранения их интереса к татарскому языку и культуре.
Принимаем активное участие в различных конкурсах, олимпиадах, готовимся к праздникам. В начальных классах организовали детский фольклорный ансамбль “Миляуша”, в 5-8 классах – группы “Йолдызчыклар” и “Дус-иптэшлэр». Родители помогают с изготовлением костюмов. Мы выступаем на праздниках Сабантуй, на концертах. Хочется отметить, что в 2018 году в нашей деревне был организован и проведен на высоком уровне региональный Сабантуй. В подготовке и проведении праздника активное участие принимал весь на коллектив и население деревни.
Весной в начальных классах отмечаем праздник «Сыерчык туе». Один из моментов, который можно наблюдать только в начале весны, – это возвращение перелетных птиц и их пение. В честь прилета скворцов проводим праздник “Скворцовая свадьба".
Ежегодно в конце февраля в стенах школы усилиями Советника по воспитанию, библиотекаря школы и учителей проводится День родного языка. В этот день мы чтим родной язык и не только татарский, но и все родные языки обучающихся. Организуется выставка книг на родных языках, конкурс рисунков, конкурс блюд разных национальностей, игр. Такой праздник занимает важное место в воспитании любви и уважения к родному языку.
Посещаем «Тевризский историко-краеведческий музей имени К.П. Кошукова». Уголок татарской избы в музее показывает предметы быта наших предков. Здесь есть посуда, старинная кухонная утварь, сундук с подушками, расшитыми татарским орнаментом, вышитые полотенца, самотканые скатерти, обувь и украшения, крестьянская одежда: платье, рубахи, лапти, платки.
Центр татарской национальной культуры нашего района ежегодно проводит поэтический конкурс “Туган телем – тере телем”. Ребята с желанием разучивают стихи татарских поэтов. Большинство наших учеников становятся победителями и призерами.
Каждый год в феврале в городе Тара нашей области проходит поэтический конкурс “Мужество остается в веках”, посвященный творчеству Героя Советского Союза Мусе Джалилю, также занимаем призовые места.
Союз татарской молодежи Омской области "Аю" проводит региональный онлайн-конкурс чтения стихов Мусы Джалиля. Два года подряд занимаем призовые места.
В 2023 году приняли участие в конкурсе региональных генеалогических исследований "Моя родословная", четыре ученика нашей школы стали победителями и призерами.
С 2019 года принимаем участие в акции” Татарча диктант". Количество детей, пишущих диктанты, растет с каждым годом. Например, в 2020 году писали две ученицы, в 2021 году-десять учеников, в 2023 году-14.
Педагоги школы и родители принимают активное участие во всех мероприятиях с этнокультурным компонентом, занимают призовые места. Мы этому очень рады.
Ежегодно обучающиеся принимают участие в школьном, областном этапах олимпиады по татарскому языку и литературе. Есть успехи. Областные олимпиады
2020 год - 2 победителя,
2021 год-2 призера,
2022 год-1 победитель,1 призер,
2023 г. -1 призер
2024 год-2 призера
На Межрегиональной олимпиаде в Казани защищаем честь области.
2022 год – 2 победителя ( татарский язык и литература),
2023 год-1 призер (татарский язык),
2024 год - 1 Победитель, 1 призер ( татарский язык и литература).
Хочется сказать и о наших спонсорах- Председатель региональной автономии татар Омской области Миниханов Радик Минигалиевич. Оказывает помощь в работе школы - присылает учебники. В этом году Союз татарской молодежи Омской области "Аю" подарил настольные игры. Большое спасибо. Также очень помогает нам Марятов Наиль Мачрурович исполнительный директор Омской региональной общественной организации «Областной татарский национально-культурный центр «Иртыш». Привез учебники, книги, прописи, репродукции картин – чему мы безмерно рады. Методическую помощь нам оказывает Центр татарской национальной культуры нашего района в лице Тухбатулиной Марвы Чиангировны, она руководитель народного ансамбля «Шатлык».
Наши дети умеют и петь, и танцевать, и рассказывать стихи. Их успех вдохновляет и нас учителей на творчество. В целом, все вышеперечисленные работы позволяют нам воспитывать в учениках творчески активную личность. Есть результаты - есть надежда сохранить язык.
Учитель начальных классов,
татарского языка и литературы
Чалимова Ноиля Валиулловна
29.07.2024 год
Предварительный просмотр:
Фольклор татарского народа. Скороговорки. Заклички.Приметы.
Тел төзәткеч тизәйткечләр һәм тел көрмәкләндергечләр.
(Кат-кат әйтергә)
Мин әйтә алам,
Кем әйтә ала,
Әхмәт, син әйтеп кара. (э, а)
Әрәмәдәге әрем әче. (э)
Без, Бәдәр белән бәрәңгегә барганда,
Бәдәрнең бидрәсенә балчык белән бәрә-бәрә бардык, (б)
Мин агамның дагаланган
Атын дагалаганмын, (г)
Үгезегез үзегезнеке,
Мөгезе үгезегезнеке, (з)
Сигез сыер асраганчы симез сыер асра. (с, з)
Кара карга кардан бара
Канатларын кага-кага. (к,р,г)
Карга, кара, кара, карга!
Каррык, каррык, каркылдама! (к,р)
Тукый, тукый тукыган,
Тугыз талны чукыган, (т, к)
Тау башындагы таллыкта
Тукраннар тукылдый, (т)
Чыпчык, чыпчык, чык, чыпчык,
Чык-чык, кошчык, очып чык! (ч, к)
Чыбык-чабык дип чыгып чабып,
Чак чыбык-чабыкка абынмадым, (ч, к)
Күпер башында күп күркә,
Күп күркәгә кирәк күп көрпә, (к, у)
Таулар биек таллардан
Тал бөресе балланган, (л)
Көчле кеше очлы шөшле
Белән шушы төшне тиште, (ш)
Җәйнең ямьле көннәрендә
Җиләк җыя Җәмилә, (җ)
Табигатькә, кош-корт, бөҗәкләргә эндәшләр
1. Кояшка
Кояш, чык!
Болыт, кач!
Без уйнарбыз җылыткач .
Кояш, чык, чык,
Майлы ботка бирермен,
Майлы ботка казанда,
Тәти кашы к базарда.
Әти китте базарга,
Тәти кашы к алырга.
Тәти кашы к сабы алтын,
Кирәкми безгә салкын.
2. Яңгырга
Яңгыр, яу, яу, яу!
Тәти кашы к бирермен,
Тәмле ботка бирермен,
Тәти кашы к базарда,
Майлы ботка казанда.
Яңгыр, яу, яу, яу!
Ашлык уңсын ызанда,
Ботка пешсен казанда;
Алтын кашы к базарда,
Көмеш кашы к болытта.
Нык яварга онытма!
Яңгыр, яу, яу, яу!
Сине көтә җир , җир!
Безгә күмәч бир, бир!
Яңгыркаем, яу, яу, яу!
Үләннәр дә күп булсын,
Сыерлар да тук булсын,
Безгә эчәргә сөт булсын!
Яңгыр, яу, яу, яу!
Иләктән, чиләктән,
Пәрәмәчтән, коймактан,
Арпадан, бодайдан,
Эшләр китәр уңайдан.
Яңгыр, яу, яу, яу!
Бакчаларда алмагач
Үсми яңгыр яумагач.
Бакчалардан ни файда,
Алма пешеп тормагач.
Яңгыр, яу, яу, яу!
Яңгыр ява, томан төшә,
Кура җиләге пешә,
Ипи, пәрәмәч пешә.
Яңгыр, яу, яу, яу!
Ипи-күмәч зур үссен,
Безгә сөенеч килсен!
Карга
Карга әйтә: «Кар, кар,
Мичтә бәлеш бар, бар,
Мичтән бәлеш алыр идем,
Өйдә кунак бар, бар».
<
Тизәйткечләр тиз арада баланың "телен шомартырга" ярдәм итә. Дикциясен яхшыртырга теләгән әти-әниләргә дә мондый күнекмәләр файдага гына булачак. Тизәйткечләр кызык итеп яңгырый, кәефне дә күтәрә. Бүген татарча тизәйткечләр аеруча популярлаша бара - хәзерге вакытта хәтта аларга багышланган махсус интернет-флешмоб та уза. Аның турында күбрәк белергә теләсәгез, Instagram челтәрендә @MinemYaratkanTatarTelem аккаунтының сәхифәсен карагыз. Әлеге проектта катнашырга теләсәгез, түбәндәге тизәйткечләр сезгә ярдәмгә килер.
- Абагага бага-бага, башым бәрдем баганага.
- Андый төймә Ләбибәдә дә бар, Нәфидәдә дә бар.
- Капкага капка каршы, Капкага капка капма-каршы.
- Кулда тукмак, Алыйк кер тукмап: Тукта, тукта, тукмама, Тукма, тукма, туктама! Туктап тукмап булмый ул, Тукмап тукмак тынмый ул.
- Талга кунар бер тартар,
Ул тартарны тал тартыр,
Тартар басып талны тартыр,
Тал тартыр, тартар калкыр,
Тартар калкыр, тал тартыр.
- Синең мускул мускулмыни, мускул түгел ул- мыскыл. Менә Мостафа мускулы мускул дисәң дә мускул.
- Җылы җәйнең көннәрендә Җәймә тау итәгендә Җизни кызы Җәүһәрия Җиләк җыя чиләгенә.
- Сезнең кызлар безнең кызларга киндер тукмаклашмакчылар иде. Тукмаклашырлар микән, тукмаклашмаслар микән? Тукмаклашсалар, тукмакларын алып килсеннәр, тукмаклашмасалар, тукмакларын биреп торсыннар.
- Карамалының кара малаена чана карамаларга биргән идем, карамалады микән шул кара малай, карамаламады микән ул кара малай. Карамаласа карап кайт, карамаламаса карганганына, карганмаганына карамыйча алып кайт. Ул карамаламаса, үзем карамалармын.
- Мич башында биш мәче, биш мәченең биш башы.Биш мәченең биш башына ишелмәсен мич ташы.
- Дару белән өч шешә,
Шешә бавын теш чишә,
шешә чишсәң теш шешә.
Тел төзәткеч тизәйткечләр һәм тел көрмәкләндергечләр
(Кат-кат әйтергә)
Мин әйтә алам,
Кем әйтә ала,
Әхмәт, син әйтеп кара. (э, а)
Әрәмәдәге әрем әче. (э)
Без, Бәдәр белән бәрәңгегә барганда,
Бәдәрнең бидрәсенә балчык белән бәрә-бәрә бардык, (б)
Мин агамның дагаланган
Атын дагалаганмын, (г)
Үгезегез үзегезнеке,
Мөгезе үгезегезнеке, (з)
Сигез сыер асраганчы симез сыер асра. (с, з)
Кара карга кардан бара
Канатларын кага-кага. (к,р,г)
Карга, кара, кара, карга!
Каррык, каррык, каркылдама! (к,р)
Тукый, тукый тукыган,
Тугыз талны чукыган, (т, к)
Тау башындагы таллыкта
Тукраннар тукылдый, (т)
Чыпчык, чыпчык, чык, чыпчык,
Чык-чык, кошчык, очып чык! (ч, к)
Чыбык-чабык дип чыгып чабып,
Чак чыбык-чабыкка абынмадым, (ч, к)
Күпер башында күп күркә,
Күп күркәгә кирәк күп көрпә, (к, у)
Таулар биек таллардан
Тал бөресе балланган, (л)
Көчле кеше очлы шөшле
Белән шушы төшне тиште, (ш)
Җәйнең ямьле көннәрендә
Җиләк җыя Җәмилә, (җ)
Тизәйткечләр https://edu.tatar.ru/sovetcki/page86044.htm/page2256481.htm сайтыннан алынды.
Татар халык сынамышлары
1. Кояш баткач, һавадагы кызыллык озак торса, аяз булыр.
2. Кояш болытка капланып баеса, яңгыр булыр.
3. Ябалак кар яуса, аннан соң һава җылы, юеш булыр.
4. Томан төшсә, артыннан явым булыр.
5. Күк иртә күкрәсә, яз иртә килер.
6. Август аенда аяз булса, көз пычрак булыр.
7. Әгәр кар вак кына бөртекле, сирәк кенә төшкәләсә, бик озак суык булыр.
8. Беренче мартка кадәр кара каргалар күренсә, кар тиз китәр.
9. Кыш кар күп булса, җәй яңгырлы булыр.
10. Сентябрь аяз – кыш салкын.
ҺАВА ТОРЫШЫ НИЧЕК БУЛАЧАГЫН СЫНАУ
Күк җисемнәре, табигать күренешләре буенча
Ай колаклы булса, суык булыр - кыш көнендә; әмма җәй көне колаклы булса, яңгыр булыр.
Ай тирәсендә алка кебек булса, җил булыр.
Ай очы белән туса, көннәр явымлы булыр.
Ай тулы вакытта саф һәм якты ялтырап торса, һава яхшы булыр.
Ай утырып туса, аяз булыр.
Ай чалкан туса - аязга, кырын туса - явымга.
Аяз буласы булса, томан тамчы-тамчы юеш булыр.
Әгәр кар вак кына бөртекле, сирәк кенә төшкәләсә, бик озак суык булыр.
Әгәр кояш баегач һава кызарса, бер-ике көннән һава бозылыр.
Әгәр яңа ай нечкә күренсә, ай буена ачык һава булыр.
Әгәр яңа ай саргылт булып калын күренсә, бөтен ай юеш булыр.
Әүвәлге карны күрсәткәч, кырык көннән кар ятыр.
Беренче күк күкрәү көннәр җылына башлауга булыр.
Бер рәттән өч-дүрт мәртәбә күк күкрәсә, һава бозылыр.
Болыт кыйблага таба барса - көн аязырга.
Болытлар бер-беренә каршы килсә, һава бозылып, яңгыр булып торыр.
Болытлар түбәннән килсә, каты суыкны көт.
Болытлы көнне кояш кисәк-кисәк кыздырса, кич - яңгыр.
Вак яңгыр томалап ява башласа, һава озакка бозылыр.
Җәй көне йолдызлар бик чекерәеп ялтырап торса, һава коры һәм эссе булыр. Кыш көне шулай булса, көннәр суык булыр.
Җидегән йолдыз карасу булып күренсә, яңгырлы булыр.
Җил кояш артыннан килсә, көн аяз булыр.
Җил кояш баешы тарафыннан килсә, һаман яңгыр китерер.
Җилгә каршы яуган яңгыр каты давыллы булыр.
Иртә белән болытлы булып, кояш чыкканда аязса, ул көнне яңгыр булмас.
Иртә күк күкрәсә, ел яңгырлы килер.
Иртән кояшны томан капласа, аяз булыр.
Йолдыз атылса, җил булыр.
Йолдызлар ачык күренсә, көн яхшыра, тонык күренсә, яңгыр яки кар ява.
Йолдызлар куе күренсә, аяз булыр.
Кайсы якта йолдызларның нуры озынрак күренсә, җил шул яктан булыр.
Кич аяз булып та, йолдызлар аз күренсә, яңгыр булыр.
Кояш агарып чыкса, шул көнне һәм киләсе көнне дә аяз булыр.
Кояш баеганда кызыл булып күренсә, җил булыр.
Кояш баердан элек югары вакытта һава кызарса, шул кич үк һава бозылыр.
Кояш батканда аяз булып, төньягыннан салкынча җил булса, кырау булыр.
Кояш баткач та караңгылык төшсә, яңгыр булыр.
Кояш колакланып чыкса, салкын булыр.
Кояш кызарып чыкса, яңгыр булыр. Кыш көне шулай чыкса, салкын булыр.
Кояш тирәсендә нурлар югары чагылса, буран булыр, түбән чагылса, салкын булыр.
Кояш томан вакытында чыкса, көндез бөркү булыр.
Кояш чыкканда багана кебек нурлар күренсә, суык булыр.
Кояш чыкканда зуррак булып күренсә, яңгыр көтәргә кирәк.
Кояш чыккач та болыт астына керсә, яңгыр булыр.
Күк болытлар арасында ак болыт булса - боз булуга.
Күк иртә күкрәсә, яз иртә килер.
Кыйбла ягыннан әре болытлар чыкса, яңгыр булыр.
Кыш көне кояш тирәсендә алка кебек булса яки кояш колаклы булса, бик суык булыр.
Салават күпере бик югары булса - аяз, бик түбән булса - яңгырлы.
Салават күпере бөтенләй түгәрәк күренсә, яңгыр булыр.
Салават күпере суга төшсә, явымнар күп була.
Салават күпере яңгыр яуганда өч булып чыкса, бөтен атна яңгыр булыр.
Салават күперенең ике башы да суга төшсә, яңгыр булыр, ике башы да тауда булса - аязга.
Салават күперенең яшеле бик ачык яшел күренсә, көн яңгырлы булырга галәмәт. Әгәр кызылы бик ачык кызыл күренсә, җилле булырга галәмәт.
Туган ай дугалы булса, давыл булыр.
Һава озак ачык булып торса, яңа ай белән яңгыр булыр.
Һава яңгырлы һәм юеш вакытта күктә аксыл төсле болытлар йөрсә, аязлыкка галәмәт.
Чык тиз кипсә, яңгыр булыр.
Ябалак кар яуса, аннан соң һава җылы, юеш булыр.
Яңа ай белән җил булса, бөтен ай буена җил булыр.
Яңа айның очлары нәзек күренсә, салкын булыр.
Яңгыр кире кайтып ява башласа, бик куәтле булыр һәм боз да булыр.
Яңгыр тамчысы су өстендә эре булып күбекләнеп торса, янә яңгыр булыр.
Яңгырлы вакытта куәтле җил чыкса, һавалар яхшы була-чагын белгертә.
ЕЛЛАР, ЕЛ ФАСЫЛЛАРЫ, АЙЛАР, КӨННӘР, ТӘҮЛЕКНЕҢ ТӨРЛЕ ВАКЫТЛАРЫ БУЕНЧА
Август аенда аяз булса, көз пычрак булыр.
Апрель артык җылы булса, май салкын, җилле булыр.
Апрельнең алтысында торна кычкырса, ел яхшыга килә.
Әгәр җәй көне төшлек тарафыннан җил килсә, һава яхшы булыр. Кыш көне булса, көн җепшек булыр.
Беренче кар көндез яуса - кыш салкын, төнлә яуса - җылы була.
Беренче мартка кадәр кара карга күренсә, кар тиз китәр.
Беренче мартта урамда су күренсә, язгы ташуда су күп килер.
Беренче октябрь. Бүген кар күренсә, кырык көннән кар күренер. Бүген җил көнчыгышыннан булса, кыш суык булыр.
Гыйнвар унында бәс тотса, җәй яңгырлы килә.
Җәй көне яңгыр болыты аксыл күренсә, боз явар.
Җәй көне һава аксыл сары булып күренсә, аяз булыр.
Егерме бишенче июльдә кырау булса, кыш суык булыр.
Елан елы җылы була, Сыер елы суык була, Дуңгыз елы коры була, Балык елы явым була.
Илҗен көн өйләдән элгәре - җәй, өйләдән соң - көз.
Июль. Егерме бишендә кырау булса, кыш суык килә.
Кич һава җылынып китсә, яңгыр галәмәте.
Көз озын килсә, яз соң килер.
Көзнең ахырларында түгәрәк-түгәрәк вак боз яуса, кыш суык булыр.
Ләү елы килсә, ул ел явымлы булыр.
Май егерме берендә яңгыр булса, көз яңгырлы булыр.
Март башы көн тавык эчәрлек су булса, яз яхшы килә.
Ноябрь тугызында бәс булса - суыкка, томан булса - җылыга.
Сентябрь аяз - кыш салкын.
Тычкан һәм Елан елларында һава җылы булыр.
Унбишенче февральдә көн җылы булса, яз яхшы була.
Яз көне эретмичә озак туңдырып торса, җәй коргак була.
УТ-СУ, ТАБИГАТЬТӘГЕ ҺӘМ КӨНКҮРЕШТӘГЕ ӘЙБЕРЛӘР БУЕНЧА
Ага торган суга аркылы яуса, яңгыр тиз туктар.
Ашлык урганда урак күгәрсә, яңгыр булыр.
Әгәр елга суы боз өстенә чыкса, көн җылытыр.
Буадагы су кимесә, өч көннән яңгыр галәмәте.
Җилсез һавада төтен җиргә таба төшсә, яңгыр галәмәте.
Кайнаган самоварның борыны тыгызланса - көн суыта, бушаса - җылыта.
Кое суы кими башласа - яңгыр галәмәте, арта башласа - аязга.
Кыш көне җепшек буласы булса, тоз юеш булыр.
Кыш көне утның кызулыгы еракка җитсә, салкын булыр.
Мичтә утын шартлап янса, көннәр җылытырга булыр.
Мичтәге ут кызыл булып янса, көн салкын була.
Морҗадан чыккан төтен туры булып өскә менсә, көн аяза, суыта. Әгәр төтен җиргә ятса, көн җылыта.
Сабан тимере җиргә кергәч, салкыннар булыр.
Самоварның борыны кысанайса, буран булыр.
Су күбекләнеп акса, тиз яңгыр булыр.
Утын сызгырса, көн суытыр.
Чыра пырылдап янса, буран була.
Явым буласы булса, тоз даим юешләнеп торыр.
Яна торган чыраның уты атылып төшсә - салкын булуга галәмәт.
ҮЛӘННӘР, КУАКЛАР, АГАЧЛАР БУЕНЧА
Ашлык урганда салам шартлап сынса, яңгыр булыр.
Әгәр көз көне каен агачлары астан саргаеп, яфракларын астан коя башласалар - ел җылы килә, ә өстән саргаеп, өстән яфрак коя башласалар - ел салкын килә.
Балан чәчәк атканда, балык сикерә.
Зирек агачы башлап яфрак ярса, җәй яңгырлы һәм җылы була, ә каен агачы башлап ярса, җәй корылыклы була.
Имәндә чикләвек күп булса, кыш каты килә.
Каен суы күп акса, җәй яңгырлы була.
Кузгалак күп булса, кыш җылы булыр.
Суган кабыгы калын булса, кыш салкын була.
Урган камылдан су чыкса, яңгыр явар.
Урман җилсез шауласа, яңгыр булыр.
Яз көне агачлар бөреләрен астан яра башласалар, яз тиз килә.
ХАЙВАННАР, КОШЛАР, БӨҖӘКЛӘР БУЕНЧА
Аккош иртә килсә, яз начар булыр, озак торыр.
Акчарлак килгәч, елгаларда боз тиз кузгалыр.
Ала карга агач бантына кунса, яз тиз, җиңел килер, җиргә кунса - озак килер.
Апрель аенда торна кычкырса, ел яхшы килә.
Ат аягын тибенсә, яңгыр булыр.
Ат юлга ятса, буран булыр.
Әгәр кырмыска биек түмгәк ясаса, кыш суык килер.
Әгәр тәкәрлек һәм бытбылдык биек җиргә оя ясаса, җәй яңгырлы булыр.
Әрлән өненә печән-салам күп ташыса, кыш салкын булыр.
Бака корыга чыкса, яңгыр була.
Балыклар су өстендә уйнасалар, яңгыр була.
Болыт килгәндә әтәч кычкырса - көн аязырга.
Бүген мәче тырнаша: буран булыр.
Елан яки кәлтә кояшта кызынсалар, тиз яңгыр булыр.
Каз авызын шакылдатса, рашкы явар.
Каз башын канат астына тыкса, салкын була.
Казлар суда чумып-чумып уйнаса, яңгыр була.
Карга, чәүкә түбәннән очса, кар ява.
Карга җилгә каршы утырып кычкырса, яңгыр булыр.
Кечкенә кошлар һавага биек күтәрелсә, аяз булыр.
Кичен бака кычкырса, көн җылы була.
Кортлар ояны иртә сыласалар, кыш иртә килә.
Кояш баегач әтәч кычкырса, көн аяз булыр.
Көз көне пәрәвез очса, көз яхшы килә.
Көз көне тычкан-күсе күп булса, кыш җылы килер.
Күке бака тавышы чыгарып кычкырса, яңгыр булыр.
Кыслалар судан корыга чыксалар, һава бозылыр.
Кыш көне мич астында чикерткә кычкырса, көн җылытыр.
Мәче башлы ябалак кычкырса, суыклар башланыр.
Мәче борынын яшереп йокласа, көн суыта.
Песи мич башына менеп ятса - суык; идәнгә, җиргә ятса - җылы буласы.
Песи тәрәзәдән карап торса, көн яхшыга булыр.
Сентябрь башларында тавыклар каурыйларын коя баш-ласалар, ел суык була.
Сөлек төптә ятса, аяз булыр. Әгәр судан корыга чыгарга үрмәләсә, тәүлеккәчә яңгыр булыр.
Суык буласы булса, төлке эт кебек өрер.
Сукыр чебеннәр күзгә кереп йөдәтсәләр, яңгыр булыр.
Сыер арт аягын калтыратса, салкын булыр.
Сыер сауганда сөт шаулап күбекләнсә, яңгыр булыр.
Тавык бер аяк белән басып торса, өй түбәсенә очып менсә - суык булыр.
Тавыклар озак йокламаса, яңгыр була.
Тартай, бүдәнә кычкырса, яңгыр булыр.
Тилгән кычкырса, озак аяз булыр.
Торна биесә, һава җылыныр.
Тычканнар, күселәр ояны тирән казыса - кыш суык.
Умарта кортлары оядагы ярыкларны калын сыласалар, кыш салкын була.
Үрдәкләр суда кагынып кычкырсалар - яңгырга. Әгәр суда шыпырт кына торсалар, яшен булыр.
Черки-чебеннәр киле төйгән кебек уйнаса, аяз, һава яхшы булыр.
Чыпчыклар агач очына кунсалар, көн салкын була, түбән ботакларына кунсалар, җил чыга.
Эт аунаса: кышын - буран, җәен тузан, җил була.
Эт үлән ашаса, бик озак яңгыр булыр.
Яңгыр алдыннан күркәләр җиргә аунар, кагыныр.
Яңгыр буласы булса, карлыгач бик түбәнтен очар.
Яңгыр буласы булса, кырмыска оясына таба йөгерешер.
Яңгыр яуганда әтәч кычкырса - яңгыр туктауга.
КЕШЕ ӘГЪЗАЛАРЫ БУЕНЧА
Арка сызласа, буран булыр.
Борын томауласа, яңгыр булыр.
Кеше авырайса, явым була.
Колак кычытса, яңгыр якң, кар ява.
Көндез йокы басса, буран булыр.
Кул коргаксыса, явым була.
Теш сызласа, һава бозылыр; яңгыр йә буран булыр.
Уч төбе кычытса, кар яки яңгыр ява.
Яшь бала бик еласа, яңгыр булыр.
АШЛЫК, ЯШЕЛЧӘ, ҖИЛӘК-ҖИМЕШ УҢЫШЫ НИЧЕК БУЛАЧАГЫН СЫНАУ
Күк җисемнәре, табигать күренешләре буенча
Әгәр беренче кар вак булса, кар тиз китмәс, җәй яңгырлы булыр, ашлык, печән яхшы уңар.
Әгәр боз өстенә боз катса, ашлыкка галәмәт.
Әгәр Иделдә кисәктән боз катып, кыш та кисәктән булса, ашлык бик уңар.
Җәй көне гел томан булса, гөмбә күп булыр.
Беренче күк күкрәү кыйбла ягыннан булса, иген уңар.
Боз кытыршы булып туңса, иген уңар.
Еллар чыклы булса, бал күп булыр.
Кар барында күк күкрәсә, ашлык булмас.
Кар кояш белән кипсә, бодай уңар.
Кыш башында беренче кар авыр булса, орлык авыр булыр, тук булыр.
Кыш көне бәс күп булса, агач җимешләре уңар, бал күп булыр. Әгәр бәс күп булып, агач ботаклары салынса, һәртөрле җимешләр һәм ашлыклар булыр.
Күк күкрәүдән элек яшен яшьнәсә, ачлык булыр.
Сабан сөргәндә ярмалы балчык чыкса, ул җирдә ашлык уңар.
Салават күпере элек күренгәндә кайсы яктан күренсә, шул яктагы ашлык уңар.
Тау башларында кар күп булса, җиләк күп булыр.
Томан күп төшсә, җимеш уңар.
Һавада аҗаган уйнаса, иген уңар.
Чана юлы соңга калса, ашлык уңар.
Яз көне елга кырыйларында боз калса, ашлык уңмас.
Яз көне елгаларда су артмаса, ашлык уңмас.
Яз көне тамчы бозлары озын булса, сабан ашлыгы озын булыр; әгәр кыска булса, сабан ашлык кыска булыр.
Яз көне урамнарда кар элегрәк китсә, карабодай яхшы булыр.
Яшен күп булса, баланны кырау алыр.
Еллар, ел фасыллары, айлар, көннәр буенча
Алтынчы гыйнварда салкын булса, урак вакытында бик эссе булыр. Әгәр җылы булып, кар яуса, һәр ашлык уңар. Әгәр ябалак кар яуса, борчак белән чикләвек уңар.
Апрель актыкларында җылы яңгырлар булса, игеннәр яхшы булыр.
Апрель алтысында аяз булса, җәй коры килер; болытлы булса, ашлык уңарга булыр.
Әгәр беренче мартта тәрәзәләргә боз катса, бу елны кыяр уңар.
Барс елы - байлык, Тычкан елы - баллык, Куй елы - кытлык, Куян елы - йотлык.
Беренче гыйнварда көн җылы булса, арыш уңар; җил булса, тары уңар; томан булса, солы уңар.
Беренче мартта буран булса, карабодай уңар.
Беренче сентябрь көнне җил булса, киләсе ел ашлык начар булыр.
Декабрь. Егерме бишендә агачларны бәс тотса, алдагы җәй иген уңар.
Декабрьнең утыз берендә төнлә йолдызлар еш күренсә, ашлыклар уңар; шулай ук бәс булса да, ашлыклар уңар.
Егерме өченче апрельдә иртә белән чык күп төшсә, кара-бодай уңар.
Ел башы буласы төнне кичен һәр ашлыкның саламын кар астына куеп, бер атнадан алып кара: кайсы ашлыкның саламы бүрткән, озын булса - шуны күбрәк чәчәргә кирәк.
Искечә беренче сентябрьдә күк күкрәсә, киләсе ел ашлык уңар, ләкин көз озак килер.
Июнь өчесендә булса төшлектән җил - сабан ашлыгына килә ел.
Кыш бәс, томан булса, җәй иген уңа.
Кыш көне яңгыр яуса, икмәк булыр.
Кыш сыкы булса, җәй алма була.
Кыш томан булса, җәй юкәдә бал була.
Май ае салкын булса - игенгә туклык.
Май алтысында булса чык - ул ел кыярга тук.
Майның яңгырлы булуы иген-печәнгә файда, җимешкә - зыян.
Март башы көн кояшлы булса, яшелчә уңа.
Мартның әүвәлге шимбәсендә кар яуса, чикләвек һәм ка-рабодай уңар.
Марттагы кар бакча җимешенә бик ярар.
Ноябрь кар өрә - галәмгә ашлык китерә.
Тычкан һәм Елан елларында бал күп булыр.
Февраль икесендә иртә белән кар - ашлык иртә чәчкәне уңар; кич белән кар яуса - гаҗәп түгел соң чәчкәне уңса.
Февральдә каен ботагында карлар алка-алка булып асы-лынып торса, ул елда иген уңар.
Мартта кояш карны нык кыздырып эретә башласа, картлар: «Быел кар астына ут иртә керде, иген яхшы булыр»,- диләр.
Үләннәр, куаклар, агачлар буенча
Августта кара әрем тамырының тармаклары юан булса, киләсе ел арыш яхшы булыр.
Борчакны суга салып кара: әгәр су өстендә вак күбекләр булса, быел борчак яхшы уңар.
Җәй көне миләш уңса, арыш яхшы булыр, шомырт уңса, арыш начар булыр.
Имән чикләвеге күп булган елны кыш җылы килә һәм алдагы җәй - туклык.
Каен агачында бөресе күп булса, тары бик уңар.
Карама агачында чәчәк булса, карабодай уңар.
Кузгалак көпшәсе юан булса, киндер бик уңар.
Кура җиләге дә, каен җиләге дә күп булса, киләсе елга арыш яхшы булыр.
Кура җиләгенең элек өлгергәне эре булса, ашлыкның иртә чәчкәне уңар.
Миләш уңган елны арышны күп чәчәргә кирәк: уңышы күп булачак.
Ногыт борчагы биек булса, киндер бик уңар, сабан ашлыгы да уңар.
Чикләвек агачында бөре күп булса, солы уңар.
Чыршы күркәләре башында булса, ашлыкны иртә чәч, әгәр дә төбендә булса - соң чәч.
Шомырт уңган елны ачлык булыр, алма уңган елны туклык булыр.
Яз көнендә урманда зәңгәр чәчәк күп булса, ашлыкны кырау алмас, карабодай бик уңар.
Яфрак җиргә капланып төшсә, иген булырга галәмәт.
Хайваннар, кошлар, бөҗәкләр буенча
Әгәр бүреләр көзгәчә улый бантласалар, киләсе ел ашлык булмас.
Әгәр карга ябыгып килсә, ашлык уңар.
Әгәр тавыкның беренче йомыркасы бер әчмуха килсә, уңыш яхшы була.
Әтәчләр өзлексез кычкырсалар, ашлык уңар.
Бытбылдык кычкырган ел иген була; тартар кычкырса, иген булмый.
Кара каргалар ояга утырса, өч атнадан чәчүгә чыгарга кирәк.
Кәккүк яз көне агачлар яфрак яргач та кычкырса, ачлык булыр.
Көз чүмәлә төбендә тычканнар җыелса, икмәк кыйммәт булыр.
Күк күкрәүдән элек торна кычкырса, туклык булыр.
Кыр казлары яз көне биектән очсалар, сабан ашлыгы бик уңар, түбәнтен очсалар, ашлык гадәтчә булыр.
Кыр тычканнары күп булса, ашлык начар булыр, йорт тычканнары күп булса, ашлык яхшы булыр.
Кырмыска түмгәгенә таяк тыккач, кырмыскалар таяк башына кадәр менсәләр, җитен озын булыр.
Озынборыннар яздан ук югары болгансалар, солы бик уңар.
Сыерчык килгәндә чуар булса, карабодай уңар.
Сыерчыклар иртә килсә, сабан ашлык уңа, соң килсә - арыш уңа.
Сыерчыктан алда тургай килсә, туклык булыр.
Тавыклар оя басарга соң утырып иртә торсалар, ачлык булыр.
Тартай күп булса, печән күп булыр.
Торна кар барында килсә, тары, борчак уңар.
Үрдәкләр түбән очса, тары уңар.
Шомыртка көя төшмәсә, сабан ашлыгы начар була.
Яз көне балык тотканда алабуга белән юрша күбрәк тотылса, бодай, арпа, арыш, борай уңар.
Яз көне терлекләр башлап көтүгә чыкканда авызларына үлән яки тамыр кабып кайтсалар, терлекләргә ул җәй азык начар булыр.
Предварительный просмотр:
Методическая разработка
Развитие речи, обучение речевому общению
на уроках татарского языка в начальной школе на этапе актуализации знаний и умений.
Данная методическая разработка актуальна для учителей татарского языка, преподающих родной татарский язык в начальной школе, так как именно на начальном этапе прививается любовь и интерес к изучению языка.
Сохранение культуры не может быть без сохранения родного языка. Если язык исчезнет, то исчезнет и народ, и нация. Введение в программу родного татарского языка в начальной школе дает нам большую возможность для успешного изучения истории нашего народа, его культуры и быта. Общение на родном языке сближает поколение старших с младшими, расширяет кругозор, дает возможность передачи опыта.
Изучение родного (татарского) языка направлено на достижение следующих целей: формирование коммуникативных навыков обучающихся: развитие устной и письменной речи, монологической и диалогической речи, а также навыков грамотного, безошибочного письма как показателя общей культуры человека, ознакомление обучающихся с основными положениями науки о татарском языке и формирование на этой основе знаково-символического восприятия и логического мышления обучающихся.
Достижение поставленных целей реализации программы по родному (татарскому) языку предусматривает решение следующих задач:
-обеспечение мотивации обучения родному (татарскому) языку;
-формирование базы первоначальных лингвистических знаний, накопление практики использования грамматических форм татарского языка, обогащение актуального и потенциального словарного запаса;
- овладение нормами татарского речевого этикета, в том числе и в ситуации межнационального общения;
-формирование на материале учебного предмета «Родной (татарский) язык» общей культуры, гражданских и патриотических качеств, основных умений учиться и способности к организации своей деятельности, развитие духовно-нравственной сферы личности обучающихся.
Уроки развития речи по своей структуре, использованию форм и видов работы могут довольно разнообразными. Это разнообразие зависит от целей и задач конкретных уроков, возрастных и индивидуальных особенностей . Но для каждого урока характерно присутствие основных видов работы: беседа по картинке, анализ звуковой структуры слов, чтение текста, беседа по прочитанному, списывание, развитие диалогической, монологической речи, речевые игры.
Главное внимание уделяется принципам функциональности, связи обучения с практикой. Эти принципы в свою очередь требуют от учителя применения своеобразных методических приемов, путей, способов. Аналогичность, тождественность использования обучающих приемов, способов прослеживается в следующем:
• правильное письмо и аудирование,
• выразительное чтение на татарском языке;
• составление тематических диалогов;
• изучение пословиц, скороговорок, поговорок, стихотворений, народных сказок;
• правильное, четкое произношение звуков, присущих только татарской речи;
• проведение речевых гимнастик.
Цель разработки: способствовать повышению уровня профессиональных знаний у педагогов по использованию различных видов работ по развитию речи младших школьников на уроках татарского языка.
Задачи и цели по теме:
-формировать развитие языковых навыков у учащихся,
-обучать аудированию и чтению – как виду речевой деятельности,
-обучение говорению и письму – как виду речевой деятельности,
-обучение диалогической, монологической речи.
В начальном звене учащиеся особое внимание обращают на каждое сказанное учителем слова именно на начальном этапе урока. Поэтому, начало урока... Каким оно должно быть? Конечно, увлекательным, провоцирующим к изучению нового материала, формирующим познавательный интерес...
Учащимся начальных классов, когда у них нет определенного запаса татарских слов, трудно самостоятельно рассказать о прочитанном или увиденном. Им легче рассказать связно о чем-либо путем ответов на вопросы учителя, собеседника. Поэтому работа над развитием связной речи учащихся начальных классов школы на первых порах сводится к овладению диалогом. Диалог строится из простых предложений, часто неполных, дополняется мимикой, жестами, интонацией, большую роль здесь играет ситуация.
На уроках навыки связной речи прививаются путем проведения следующих видов работ:
а)деловой разговор или беседа. Этому виду работы отводится больше места особенно на начальном этапе обучения.
Учитель входит в класс, здоровается
– Хәерле көн, балалар!
- Хәерле көн!
- Хәерле көн, миңа! Хәерле көн, сиңа! Хәерле көн, барыбызга да!
- Бүген сыйныфта кем дежур?
- Бүген урамда һава торышы нинди?
Задав такой вопрос, учитель проверяет, понял ли ученик,о чем он спрашивает. И в итоге путем постоянного опроса, ученик запоминает реплику.
Сәлам, сәлам! Хәерле иртә!
Хәлләр ничек? Бик шәп, рэхмәт!
Сау бул, дустым, хәерле көн!
Сәлам, сәлам! Хәерле көн!
Хәлләр ничек? Бик шәп, рэхмәт!
Сау бул, дустым, хәерле кич!
б) Приятные пожелания.
На столах у каждого ученика лежат красочные карточки. Учитель предлагает ребятам написать доброжелательные слова на этих карточках и подарить соседу по парте.
В 1-2 классе выбрать из набора слова и подарить
Исәнме(сез)!
Сәлам!
Хәерле көн!
Кемне күрәм мин!
Сина унышлар телим!
Бик яхшы!
Сине куругэ мин бик шат!
Один из видов работы по развитию речи у детей – речевые разминки. Она помогает развивать навыки произношения, выразительного чтения, помогает увеличить словарный запас, увереннее использовать новые слова в речи и подготовиться к осмысленной творческой деятельности.
Разминка помогает школьникам быстро включиться в речевую деятельность, разогреть свои речевые аппараты и начать говорить на родном языке.
На уроках татарского языка и литературного чтения применяю речевые разминки в виде таких упражнений, как чистоговорки, скороговорки, загадки и стихи, фонетические разминки.
В речевую разминку входят:
Упражнения для дыхания
а) вдох, на выдохе произносятся цифры: считаем по порядку до1,2,3,4,5,6,7,8,9,10
б) вдох, на выдохе проговаривается пословица или поговорка: «Калган эшкэ кар ява», «Тырышкан табар, ташка кадак кагар”
Проговаривая эти звуки или слова, дети должны вдыхать через нос и выдыхать через рот.
Упражнения для дикции
а) буквы:
а-ә-о-ө-у-ү-ы-э-и
Читаем, как написаны эти буквы, затем начинаем читать с буквы а, потом – с ә и т.д., относя на конец таблицы каждый предшествующий гласный.
Произносим медленно, плавно, напевно, на одном дыхании.
б) слоги:
ан- ән-ун-үн
на-нә-ну-нү
нан-нән-нун-нүн
Упражнения для развития речевого аппарата (чистоговорки)
Ра-ра-ра – Сара суга бара
Ру-ру-ру – әбигә дару
Ры-ры-ры – сап-сары тары
Ран-ран-ран – урамда буран
Учитель начинает, ученики должны продолжить:
Ур-ур-ур –
Ыр- ыр-ыр –
Ар-ар-ар –
Упражнения, развивающие скорость чтения вслух и молча
Речевые разминки – эффективные упражнения для выработки правильной, выразительной и богатой речи у учащихся младших классов.
Проговаривание рифмовок с разной интонацией (удивления, размышления, восхищения и т.д.), произносить шёпотом,громко и т.д
Кышкы беркөн Биктимер.
Тимергә тел тидергән,
Теле тимергә ябышып,
Алалмыйча тилмергән.
Аңлыйалмый Биктимер:
Телне тешли ник тимер?
Бакчадагы алмагач
Корый, яңгы ряумагач.
Бакчалардан ни файда –
Алма пешеп тормагач.
Работа со стихотворениями и рифмовками при изучении языка имеет следующие задачи:
1) совершенствование произносительных навыков учащихся;
2) создание коммуникативной, познавательной и эстетической мотивации
к изучению языка.
Алгоритм работы со стихотворением:
Интонационно-фонетическое предъявление поэтического текста – учитель чётко и выразительно читает стихотворение (желательно наизусть).
Чанада да шуабыз,
Чаңгыда да шуабыз.
Тимера якта очабыз,
Чыжлап тора шома боз.
(Н. Мадьяров)
Снятие лексико-грамматических трудностей – учащиеся переводят рифмовку /стих совместно с учителем.
Проверка понимания текста посредством вопросов по содержанию стихотворения.
Интонационно-фонетическая отработка стихотворения:
А) объяснение артикуляции труднопроизносимых звуков, их отработка в словах, словосочетаниях, предложениях;
Б) проговаривание по одной строчке - хоровое чтение;
В) стихотворение читается по цепочке;
Г) хором отрабатывается ритм, паузы в стихотворении.
5) Учащиеся выполняют «обратный перевод» стихотворения.
6) Воспроизведение поэтического текста наизусть (письмо по памяти).
Выбор конкретных методических приёмов и упражнений зависит от темы урока, цели и этапа урока, возраста и уровня языковой подготовки учащихся.
Исключительно благоприятный материал для активизации и развития речи учащихся создает фольклор, и в частности, пословицы, поговорки, загадки, скороговорки, детские считалки, песни, игры.
Каждый урок татарского языка – урок развития речи, обучения речевому общению.
Систематическая и последовательная работа по этим методическим рекомендациям дает высокие показатели в учебно-образовательном процессе, развивается творческо-поисковая активность детей, создается для каждого ребенка ситуация успеха. Интерес и успешность обучения – это те условия, которые не только определяют мотивационную сферу, но и самым непосредственным образом влияют на повышение качества знаний учащихся.
Литература;
1. РАБОЧАЯ ПРОГРАММА учебного предмета «Родной (татарский) язык»
2. Тизэйткечлэр.https://edu.tatar.ru/sovetcki/page86044.htm/page2256481.htm
3.Сюмбел Миннулловна. Элементы игры на уроках татарского языка и литературы
4. Фаткулова К., Степанова Н. Творчество в изучении языка (на татарском языке) // Мэгариф (Просвещение).- 2012. -№3.