№

Кичээлдин кезектери

Кичээлдин чорудуу

1

Кичээлдиӊ сорулгалары:

ϴ: дакпырлаан ажык эвес уннерни шын бижип ооредир

К: демниг чорукка кижизидилге  

С: частырыын тып, анлизтээр, туннээр

Эртемден дашкаар сайзырадылга:

2

Универсалдыг өөредилге негелделери:  

Билип алыры: дакпырлаан ажык эвес уннерлиг состерни шын бижиири;

Бот угланыышкынныг: демнежип, бот- тускайлан ажылдаары

Коммуникативтиг: эштерин, башкыны дыннап, боду чугаалап ооренир

3. Кичээлдиӊ чорудуу

3.1.

Кичээлге таарымчалыг  байдалдар тургусканы

Кичээл- биле экилежири, ооредилгеге беленин боттары  хынаар, психологгтуг белеткел (Слайд 1)

3.2

Кичээлин сорулгазын тургусканы:

Башкы боду:

Башкы биле өөреникчилер демнежип: частырыын этпишаан, шын бижилгенин сагыттынмайн барган дурумун тодараткаш, чаа темаже кирер, сорулгазын тодарадыр

ϴөрникчилер боттары:

3.3

Кичээлге, темага  уругларныӊ сонуургалын оттурары

Билиг шингээдиринге чуткулду бижээн диктантызынын частырыгларын эдип тургаш тургузар (Слайд 2, 3, 4, 5)

Сос иштинге дакпырлаан ажык эвес уннерни шын бижиири.

Шын бижип билири – культурлуг кижинин бир кол шынары  

3.4.

Бердинген теманы өөренириниӊ мурнунда эрткен тема- биле, өске эртемнер- биле, амыдырал- биле холбаары

Уругларнын эге класстарга ооренген темазы болганда, анаа даянып, «Кым дургенил?» деп оюнну ойнадып болур. (Слайд 9 )

3.5.

Билигниӊ чугулазын тодаратканы: чөрүлдээлиг байдалды азы айтырыгны тургузары

Чуну билбес мен? Чуну билип алыр мен? Алган билиим канчаар ажыглаар мен? Деп айтырыгга харыылаар

3.6.

Чаа тема тайылбыры (бар болза)

ДАЗЫЛЫ АЗЫ ДӨЗУ Т, С, П, М, Н, Г  ДЕП АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР- БИЛЕ ТӨНГЕН СӨСТЕРГЕ ОЛ-ЛА АЖЫК ЭВЕС ҮННЕР - БИЛЕ ЭГЕЛЭЭН КОЖУМАКТАР НЕМЕЖИРГЕ, УК АЖЫК ЭВЕС ҮННЕРНИН ҮЖҮҮН ДАКПЫРЛАП БИЖИИР. Дурумну ооренир, схема дузазы- биле чугаалаар (Слайд 10, 11)

3.7.

1-ги быжыглдаашкын

Созуглел- биле ажыл, Оюн «Состер чашты берген»

3.8.

2-ги быжыглаашкын

Чогаадыкчы диктант, ном- биле ажыл  

Туннел, рефлекция 3.9

Чуну кылдым? Чуну билип алдым? Билип алганымны канчаар шынзыттым?

3.9.

Онаалга

Мергежилге 328

Кичээлди эрттирериниӊ методиказы

Кичээлде ажыглаан аргалар: (шыяр)

Репродуктивтиг (бижииир, номчуур, катаптаар, утказын чугаалаар, бөдүүн айтырыгга харыылаар)

Дилеп- тывар, шинчилээр (бадыткаар, тайылбырлаар, шинчилээр, деӊнээр, үнелээр, частырыгны тывар)

Ажыглаттынган харылзаа хевирлери

Диалог: +

Монолог: +

Проект камгалалы: -

Уругларны ажылдатканы

Кижи бурузу: диктант

Бөлүктеп ажылдаары: оюн «Состер чашты берген»

Эжеш  ажылдаары: Схема тайылбыры (Слайд 11)

Ниити уруглар- биле: Оюн «Кым дургенил?»

Ном- биле ажыл:  Мергежилге

Уругларныӊ билииниӊ деӊнелин көрүп ажылдаары, таарыштыр тургускан ажылдар, онаалга

Кошкак уруглар: Созуглелден ушта бижилге, частырыын ушта бижиири, оюннар дузазы- биле шингээдир

Чүгээр уруглар: схемадан туннел ундурер  

Шыырак уруглар: сорулга салырынга киржир, тема тодарадыр

Бот- хыналда, бот- үнелел чаӊчылдарын хевирлээри

Бот –хыналда: диктантынын частырыглар- биле ажылы

Бот- үнелел: сорулга салыры болгаш рефлекция

Бот- боттарын хынажыры: -

Уругларныӊ сайзыралы:

Кичээнгейин: оюн «Состер чашты берген»

Сактып алырын: дурум ооренири

Угаап- бодаарын: дидактиктиг оюннар

Даап бодаары: схема- биле ажыл

Аас чугаа: дурумну катаптаары

Туружун камгалаарын: рефлекция

Кижизидилге ажылын чорудары

Кайы кезээнде кандыг ажылды чорудуп тургаш: Быжыглаашкын кезээнде (патриотчу кижизидилге)

ТЫВА ДЭЭРГЕ ДИСТИНИШКЕН БЕДИК ДАГЛАР ЧУРТУ – ДУР ОЛ

ТЫВА ЫШКАШ ЧАРАШ ЧУРТТУ ТЫППАС - ДАА СЕН

ТЫВА ЧОНУ ДЫНГЫЛДАЙЛАП, ХООМЕЙЛЭЭН ОНЗА ЧОН БООР

ТЫВА ЧОННУ ЧАНГЫС КɵРГЕШ, КЫМ-ДАА КИЖИ ОНЗАЗЫНАР.

№

Кичээлдин

этаптары

Кичээлдиӊ чорудуу

көргүзүглери

куду

ку

чү

гээр

орту

мак

эки

бе

дик

1

Сорулга салыры, ону күүседири

Өөредиглиг:

Кижизидилгелиг:

Сайзырадыр:

10

2

Информастыг хандырылгазы:  (шыяр, немээр)

Кичээлге ангы- ангы номнардан меделээрни деӊнээр, дүүштүрер байдалды тургузары.

өөр. ному, словарь, справочник, электроннуг материал, энциклопедия, __________________

8

3

Өөреникчилерниӊ ажылын чорудары

Шуптузунга:

Эжеш ажылдаарынга:

Билииниӊ деӊнелин көрүп ажылдаарынга:

Бот- тускайлаӊ ажыл:

Билиин хынаары:

10

4

Педагогиктиг технологиялар ажыглааны

Кичээлдиӊ кезээ, аӊаа ажыглаан технология:

Дилеп- тыварынын, оюн технологиязы, даяныр конспект, боданыр арга-шинээн сайзырадыры, диффренциация

10

5

Уругларныӊ кичээлге ажылын үнелээри болгаш рефлекция  

Уругларны билиин хынаар ажылдар:

Рефлекция:

8

6

Кичээлдин бот- анализи

Башкыныӊ методиктиг билииниӊ деӊнели:

Кичээлдиӊ сорулгазын тодарадып алганы, оларны чедип алыр аргалары:

Өөренир материалдыӊ хемчээли: болгаш уругларныӊ ону шиӊгээткени;

Ангы-ангы арга- методтарны ажыглааны;

Уругларныӊ активчи ажылдааны (%);

Чамдык чүүлдерниӊ бот- анализи (чугаа, логика, уруглар- биле харлызаазы болгаш хамаарылгазы)

10

7

Кичээлдиӊ дерилгези болгаш өөредилге материалын уругларга чедирери

Негелдеге дүгжүрү

10

Кичээлдиң чадалары

Башкының кылыр чүүлдери

Уругларның кылыр чүүлдери

Чүнү чедип алыры

1. Организастыг кезээ.

1. Уругларның сонуургалын оттурары (психологтуг белеткел)
2. Өѳренир темазынче кичээнгейни күштелдирери.

- Менди-ле бе, уруглар. Кичээлимче силени чалап тур мен. Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар дээр, силерге сөӊнээр чемим- чаа билиглер.

Уруглар мендилежир.

кичээлди организастыг эгелээри

2. Частырыглар- биле ажыл

Частырыг чок бижип билири дээрге кандыг- даа кижинин торээн дылынга, бодунга,  номчукчуга хундуткел;

Шын бижип билири- езулуг культурлуг,  интеллигент кижи деп күргузүп турары- дыр.

диктантыда чазыпкан сөстерин ушта бижиир, дүрүмүн сактыр.  

частырыгл арын эдер

3. Катаптаашкын

Слайд 2. Дыл эртеминин адырларынын аттарын, оларга чүнү өөренирин айтырар

Фонетика- чугаа үннери

Лексика - сөс

Диалектология - диалектилер

Фразеология -  быжыг сөс каттыжыышкыннары

Морфология-чугаа кезектери

Синтаксис- сөс каттыжыышкыны, домак

Орфография- шын бижилге

Орфоэпия – шын адалга

Пунктуация – бижик демдектери

Стилистика – чугаа стильдер

Графика - алфавит

билиин мооннээринге чанчыктырар

4. Кичээлдин темазы: Стилистика – дыл эртеминиӊ чугула адыры

Сорулгазы: Дылдын стильдерин катаптаары болгаш  мурнуку кичээлдерде алган билиглерин  практика кырында  ажыглаары.

башкынын соургазынга даянып, боттарнын сорулгазын тодарадыр:

- катаптаар

- практиктиг ажылдар кылыр

5. Кичээлге сонуургалын оттурары. Слайд 6

Эжик чокта, шоочаныӊ херээ бар бе?!

Эшкииштиӊ-даа, хеме чокта, херээ бар бе?!

Эткен сөстун бодал чокта, херээ бар бе?! 

Э.Мижит.

Тема – биле Э. Мижиттин шүлүүнүӊ аразында кандыг харылзаа барын тодарадыр

Түӊнел үндүрер:

6. Боданып харыылаар: проблемниг байдалды тургузары:

Бирги базым:  Билир мен. (Чуну?)

Ийиги базым:  Утказын билип турар мен. (Чунун?)

Ушку базым:  Билиримни шынзыдар мен. (Канчаар?)

Дортку базым: Билиимни  амыдыралга  ажыглап шыдаар мен. (Канчаар? )

Билип алганымны бодум унелээр мен.

Бот- боттарынга Стилистика деп разделге хамаарышкан айтырыглар салчыр, харыылаар.

Айтырыг- харыы чорудуп билиринге чанчыктырар

7. Слайд 7. Схема- биле ажыл.

Чугаанын 2 хевири:

Чугаанын болуп турар байдалы:

Кым- биле?

Кайда?

Кандыг сорулгалыг?

- Аас чугаа, бижимел чугаа

- Чаӊгыс кижи- биле, хой кижи – биле;

- Хостуг байдалда, официалдыг байдалда;

- Бир чувени дилеп; бир чувени кылырынче кыйгырып; бир медээни дынннадлып;

байдалды бажынга чуруп, туннеп билирин сайзырадыр

8. БИРГИ БАЗЫМ: БИЛИР МЕН

Схема- биле ажыл: Стилистика деп чул?

Стилистикага чуну өөренирил?

        С- эртем

                           Стиль 3

кыска бижилге, куыска харыы бээр

9. ИЙИГИ БАЗЫМ: УТКАЗЫН БИЛИРИМНИ ШЫНЗЫДАР МЕН

Слай 8. Схема- биле ажыл

3 кол стиль бар: ном, чугаа, чечен чогаал

Ном стили 3 хевирлиг: албан-херек, публицистика, эртем

Даяныр конспект ажыглаарынга ооредир

10. ҮШКҮ БАЗЫМ: УТКАЗЫН БИЛИП ТУР МЕН

Шинчилел ажылы:  Олег Саган-оолдун «Доспестер» деп  романында чугаа стилинин онзагайы.

2. Практиктиг ажыл:

1 одуруг: эки билбези хоорайга улуг назылыг кижи-биле чугаа.

2 одуруг: эжи –биле солун кино коргенинин соонда чугаа.

3 одуруг: экзамен соонда авазы- биле чугаа.  

Өөреникчи шинчилел ажылын камгалаар

шинчилэээр арга- шинээн, чогаадыкчы чоруун сайзырадыр

11. ТӨӨГҮЖЕ ЭКСКУРС.   Слайд 13
    

Тыва улус шаг-тоогуден тура чугаа-домакка бодамчалыг, чугааны чорудуп билир улус чораанын оларнын аас чогаалы херечилеп турар. Чижээ, куда уезинде бо чергелиг ырыларны ырлап чорааны оларнын бедик база нейтралдыг стильди ажыглап чораанын херечилеп турар.  

Силерлерге тудар дээним 

Шилги бенин шимези-дир

Боларларга тудар дээним 

Бора бенин шимези-дир.  

А тоолдарда хаанга бараалгаар, моорлап чедер дээн хевирлиг состер таварышкылаар.  

Хундуткел аяны база бедик стильге хамааржыр.

Хүндүткел аянын канчаар илереткенин тодарадыр.

Түӊнел: хүндүткел аяны бедик стильге хамааржыр. Тыва дыл бижик чок чораан уелерде стиль аяннарлыг чораан.

12. БӨЛҮКТЕП АЖЫЛДААРЫ.

1-ги бөлүк: (чүү деп чогаалдан үзүндү - дүр база кандыг стильде –дир? )

Пашта кадыын эзип салгаш,

Башкызындан айтырганнар

«Боларларны ң  сөгечези

Бодунда бе, хайырлаңар»

2-ги бөлүк: (канчаар айтырар силер?)

Бо кымнын сумказыл?

Бо кымнын сумказы ирги?

Бо кымнын сумказы чувел?

3-кү бөлүк: (канчаар харыылаар силер?)
Бо кадайныы –дыр.

Боларныы боор.

Бо кадамнын –дыр.

Бо кижинии-дир.

болуктеп ажылдаар, болуктен кол кижини идип ундурер, ол харыыны оскелерге таныштаырар, артканнары айтырып болур

дискуссия чорудуп ооредир

13. АЛБАН –ХЕРК СТИЛИН БИЛИРИ ЧҮГЕ ЧУГУЛА БОЛУП ТУРАРЫЛ?

КИЖИ ӨЗЕР, КИДИС ШӨЙЛҮР.

Илеткелчи адак соонда:

-- Эштер! Эш Хаяжыкты алдын уургайынга келгеш, эвээш хуусаа иштинде бугу кужун салып, карак- кызыл ажылдап тургаш, будурулгенин арга- техниинге онза мергежип, улегерлиг чоруктарны кылганын коргеш, бистин нам, чазаавыстан ТАР-нын дээди орден- хавыяазы- биле шаннап чарлык ундурген-дир. Ук шаннал ам удавас чедип кээрге, манаа тыпсыр апаар бис дээн соонда, бууг ажылчыннар чыжырадыр адыш часкап турган.

Кайы чогаалдан үзүндү – дүр? Албан –херек стилинде деп шынзыдынар.

Улегер домак- биле холбап тургаш, албанхерек стилинге созуглел тургузуп, чугаалар билири чугула деп шынзыдар.

Профугланыышкынныг ажыл.  

14. Онаалга:

1. Хаяжыкты шаӊнаар дугайында дужаал бижиир.

2. Диалог чогаадыр.

3. Интервью алыр.

Онаалга – биле таныштырар, кыска тайылбыр

бодунун арга- шинээнин, сонуургаарынын аайы- биле шилип аар

деннел аайы- биле олнаалга бээр.

Кичээлдиң чадалары

Башкының кылыр чүүлдери

Уругларның кылыр чүүлдери

Чуну чедип алыры

1. Организастыг кезээ.

1. Уругларның сонуургалын оттурары (психологту, эмоционалдыг белеткел)
2. Өѳренир темазынче кичээнгейни күштелдирери.
3. Уругларның чедир билбейн турар чүүлдерин болгаш ооң чылдагаанын тодарадыр.

-Экии, уруглар! Бѳгүн онзагай  кичээл эрттирер бис. Номчуп дооскан чогаалывысты туннээр бис.

- Силер бодаарынарга туннел кичээлдин оске кичээлдерден ылгалы чудел?

Мендилежир,

- Туннел кичээлге кижи бурузу бодалын илередир, айтырар, чугаалаар эргелиг.

ЧНБА (П): Чаа чуүвени угаап-бодап билири, чүткүл-сонуургалын күштелдирер.

БОТ-УГЛ (Р):Бодунуң үзел-бодалын сайзырадып бедидер.

ХТБ (К): Айтырыгны кичээнгейлиг дыңнап, аңаа шын харыы бээринге; кыска медээ бээр аргаларны ажыглаар.

2. Катаптаашкын. (Слайд 1, 2)

1. Автор дугайында чугаа

2. Киир бижиир:  

«Памятник я себе воздвиг нерукотворный»

Бо состерни  «Донгур-оол» деп шиинин автору чугаалап болур бе, чуге?

Автору:____________________________

Жанры:____________________________

Стили:_____________________________

Композициязы: бөдүүн? нарын?

Темазы:____________________________

Идеязы:___________________________

Пафозу:_____________________________

Авторнун ролю:_______________________________

Чɵрүлдээлери:?

С.К. Тока 1901 чылда төрүттүнген

«Дөңгүр-оол» деп шиини 1938 чылда бижээн. Хөй-хөй чогаалдарның автору, тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи.

Туннел: С.К. Тока тыва литературага балалбас исти арттырган.

3. Оюн «Кичээнгейлиг номчукчу» (Самбырада бижип каан)

ЧОГААЛДА ЧЕЧЕН ДЕВИСКЭЭР:

Улуг - биче

Ырак – чоок

Бодунуң- өскениң

Көдээ - хоорай

Ажык чер бе – муңгаш чер бе 

Девискээрниң ады билдингир бе-  билдинмес бе

Уруглар харыылаар

П: номчаанын хынаар

БТ: дурген боданыр, харыылаар

4. Тема «Донгур-оол» - онзагай чогаал

Планы- биле таныштырар:

1.Чогаалдың төөгү- биле холбаалыы

2.Шииде чөрүлдээлер

3. Дөңгүр-оол – бодунуң үезиниң маадыры

уруглар кичээлдин сорулгазын тодарадыр:

- Аас- биле харыылаар

- Шинчилээн чүүлдерин шынзыдар

- Анализтээр, деннээр

- Сөзүглел-биле ажылдаар

- Туннелилдин кыска бижилгезин

кылыр

Сорулга салып ооренир, кичээлге ажылдаарынын планын тургузар

5. Чечен чогаал- тоогунун, амыдыралдын корунчуу.

Чечен уе деп билиишкинни быжыглаар

1. Слайд 6. чуруктарны коруп тура, чуу деп чогаалга хамааржырын, тыва тоогузунун кайы кезин коргузуп турарын айтырар («Кым сен, Субедей маадыр?», «Самбаждык»)

2. Слайд 7. ТАР уезинин социал- экономиктиг байдалы (чуруктар коргузер)

Слайд 8. Уе деп билиишкин хой уткалыг: чылдын уези, философтуг уе: эрткен, амгы, келир уе; тоогулуг уе.

уруглар тодарадыр, тоогу- биле холбаалыын шынзыдар

Курунени бодуун араттар боттары удуртуп эгелээн;
бижик ооредилге сайзырап эгелээн;

эртемче орук чайлаг школаларындан эгелээн.

«Донгур-оол» деп комедияда кайы уени коргускенил?

Чайгы, куску (чогаал созу- биле шынзыдар)

Эрткен уе; ТАР уези

чечен чогаал биле тоогунун холбаалыын шынзыдар

П: «Донгур-оол»- тоогу- биле холбаалыг деп шынзыдар, чечен уе деп билигни быжыглаар;

БТ: бодунун туннелин, бодалын чогаал- биле холбап илередир

ШИИ ЧОГААЛЫНГА ЧӨРҮЛДЭЭ ТУРАРЫ АЛБАН.

Чүге дээрге ол чөрүлдээниң канчаар төнеринден  шииниң  жанры тодараар.

Кандыг чорулдээлер барыл? (эжеш ажылдаар)

Ниити туннел: бо бугу чорулдээлерден кол маадырнын овур-хевири тодараар

Демнежип ажылдааш,  комедияда чорулдээлерни тодарадыр:

- ангылар аразында

- иштики (Донгур-оолдун сагыш- сеткили)

- амы-хуу (Донгур-оол- Севилбаа)

- салгалдар арзында харылзаа

ундургун туннелин чугаалаар, камгалаар.

ДОНГУР-ООЛДУН ОВУР-ХЕВИРИ

таблица долурар

Донгур-оол деп кымыл (назы-хары, ог-буле байдалы, эртем- билии, ажылы)

Характеристиказы:

Шоодунчуг байдалга таваржып турарынын чылдагааны:

П: кол маадырнын овур-хевирин сайгарар

БТ: характеристика берип, маадырнын кылдынагларын анализтээр

ДОНГУР-ООЛ БИР МОЗУЛЕШ ОВУР-ХЕВИР

деннелиге характеристика С. Тока «Донгур-оол», Д. Фонвизин «Недоросль»

Митрофан – дворянин,  который должен  творить дела на благо  Родины

Донгур-оол - представитель первой  интеллигенции Тувы.

Почему их высмеивают?

Проблемниг айтырыгга харыылаар

6. СЦЕНАДАН АМ-ДАА ДУШПЭЭН

1. Театр – биле таныжылга

2. Шииден узундуу коору

Автор - Режиссер

Ном: сөс, домак, сөзүглел (чечен чогаалдың дылы уран- чечени- биле ылгалдыг) – Пьеса (сцена, артист, декоратор, костюмер, мимика,жест, танцы, хогжум…)

Номчукчу - Корукчу

Театрже виртуалдыг экскурсия

7. ТУННЕЛ

Катап кичээл планынга кээр:

1.Чогаалдың төөгү- биле холбаалыы

2.Шииде чөрүлдээлер

3. Дөңгүр-оол – бодунуң үезиниң маадыры

Одуруг бурузунге бир айтырыг бээр.

Кичээлин планын эдерип кыска туннелди ундурер:

ТАР уези- биле холбаалыг

Чорулдээлери хой

Донгур-оол- бодунун уезинин маадыры, бир мозулеш овур-хевир

Демнежип туннел ундурер

8. Онаалга (шилилгелиг)

Онаалга:

1. Деннелге характеристика

«Севилбаа- Сержинмаа»

2. Чогаадыг- боданыышкын

   «Амгы уеде «Донгур-оолдар» бар бе?»

3. Словарьжыгаш

«Донгур-оол» деп шииде

ниитилел –политиктиг терминнернин тайылбыры

уруглар кылып шыдаары, сонуургаары- биле онаалганы шилип аар

Кичээлдиң чадалары

Башкының кылыр чүүлдери

Уругларның кылыр чүүлдери

Чуну чедип алыры

1. Организастыг кезээ.

1. Уругларның сонуургалын оттурары (психологту, эмоционалдыг белеткел)
2. Өѳренир темазынче кичээнгейни күштелдирери.
3. Уругларның чедир билбейн турар чүүлдерин болгаш ооң чылдагаанын тодарадыр.

-Экии, уруглар! Бѳгүн онзагай  кичээл эрттирер бис. Номчуп дооскан чогаалывысты туннээр бис.

- Силер бодаарынарга туннел кичээлдин оске кичээлдерден ылгалы чудел?

Мендилежир,

- Туннел кичээлге кижи бурузу бодалын илередир, айтырар, чугаалаар эргелиг.

ЧНБА (П): Чаа чуүвени угаап-бодап билири, чүткүл-сонуургалын күштелдирер.

БОТ-УГЛ (Р):Бодунуң үзел-бодалын сайзырадып бедидер.

ХТБ (К): Айтырыгны кичээнгейлиг дыңнап, аңаа шын харыы бээринге; кыска медээ бээр аргаларны ажыглаар.

2. Катаптаашкын. (Слайд 1, 2)

1. Автор дугайында чугаа

2. Киир бижиир:  

«Памятник я себе воздвиг нерукотворный»

Бо состерни  «Донгур-оол» деп шиинин автору чугаалап болур бе, чуге?

Автору:____________________________

Жанры:____________________________

Стили:_____________________________

Композициязы: бөдүүн? нарын?

Темазы:____________________________

Идеязы:___________________________

Пафозу:_____________________________

Авторнун ролю:_______________________________

Чɵрүлдээлери:?

С.К. Тока 1901 чылда төрүттүнген

«Дөңгүр-оол» деп шиини 1938 чылда бижээн. Хөй-хөй чогаалдарның автору, тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи.

Туннел: С.К. Тока тыва литературага балалбас исти арттырган.

3. Оюн «Кичээнгейлиг номчукчу» (Самбырада бижип каан)

ЧОГААЛДА ЧЕЧЕН ДЕВИСКЭЭР:

Улуг - биче

Ырак – чоок

Бодунуң- өскениң

Көдээ - хоорай

Ажык чер бе – муңгаш чер бе 

Девискээрниң ады билдингир бе-  билдинмес бе

Уруглар харыылаар

П: номчаанын хынаар

БТ: дурген боданыр, харыылаар

4. Тема «Донгур-оол» - онзагай чогаал

Планы- биле таныштырар:

1.Чогаалдың төөгү- биле холбаалыы

2.Шииде чөрүлдээлер

3. Дөңгүр-оол – бодунуң үезиниң маадыры

уруглар кичээлдин сорулгазын тодарадыр:

- Аас- биле харыылаар

- Шинчилээн чүүлдерин шынзыдар

- Анализтээр, деннээр

- Сөзүглел-биле ажылдаар

- Туннелилдин кыска бижилгезин

кылыр

Сорулга салып ооренир, кичээлге ажылдаарынын планын тургузар

5. Чечен чогаал- тоогунун, амыдыралдын корунчуу.

Чечен уе деп билиишкинни быжыглаар

1. Слайд 6. чуруктарны коруп тура, чуу деп чогаалга хамааржырын, тыва тоогузунун кайы кезин коргузуп турарын айтырар («Кым сен, Субедей маадыр?», «Самбаждык»)

2. Слайд 7. ТАР уезинин социал- экономиктиг байдалы (чуруктар коргузер)

Слайд 8. Уе деп билиишкин хой уткалыг: чылдын уези, философтуг уе: эрткен, амгы, келир уе; тоогулуг уе.

уруглар тодарадыр, тоогу- биле холбаалыын шынзыдар

Курунени бодуун араттар боттары удуртуп эгелээн;
бижик ооредилге сайзырап эгелээн;

эртемче орук чайлаг школаларындан эгелээн.

«Донгур-оол» деп комедияда кайы уени коргускенил?

Чайгы, куску (чогаал созу- биле шынзыдар)

Эрткен уе; ТАР уези

чечен чогаал биле тоогунун холбаалыын шынзыдар

П: «Донгур-оол»- тоогу- биле холбаалыг деп шынзыдар, чечен уе деп билигни быжыглаар;

БТ: бодунун туннелин, бодалын чогаал- биле холбап илередир

ШИИ ЧОГААЛЫНГА ЧӨРҮЛДЭЭ ТУРАРЫ АЛБАН.

Чүге дээрге ол чөрүлдээниң канчаар төнеринден  шииниң  жанры тодараар.

Кандыг чорулдээлер барыл? (эжеш ажылдаар)

Ниити туннел: бо бугу чорулдээлерден кол маадырнын овур-хевири тодараар

Демнежип ажылдааш,  комедияда чорулдээлерни тодарадыр:

- ангылар аразында

- иштики (Донгур-оолдун сагыш- сеткили)

- амы-хуу (Донгур-оол- Севилбаа)

- салгалдар арзында харылзаа

ундургун туннелин чугаалаар, камгалаар.

ДОНГУР-ООЛДУН ОВУР-ХЕВИРИ

таблица долурар

Донгур-оол деп кымыл (назы-хары, ог-буле байдалы, эртем- билии, ажылы)

Характеристиказы:

Шоодунчуг байдалга таваржып турарынын чылдагааны:

П: кол маадырнын овур-хевирин сайгарар

БТ: характеристика берип, маадырнын кылдынагларын анализтээр

ДОНГУР-ООЛ БИР МОЗУЛЕШ ОВУР-ХЕВИР

деннелиге характеристика С. Тока «Донгур-оол», Д. Фонвизин «Недоросль»

Митрофан – дворянин,  который должен  творить дела на благо  Родины

Донгур-оол - представитель первой  интеллигенции Тувы.

Почему их высмеивают?

Проблемниг айтырыгга харыылаар

6. СЦЕНАДАН АМ-ДАА ДУШПЭЭН

1. Театр – биле таныжылга

2. Шииден узундуу коору

Автор - Режиссер

Ном: сөс, домак, сөзүглел (чечен чогаалдың дылы уран- чечени- биле ылгалдыг) – Пьеса (сцена, артист, декоратор, костюмер, мимика,жест, танцы, хогжум…)

Номчукчу - Корукчу

Театрже виртуалдыг экскурсия

7. ТУННЕЛ

Катап кичээл планынга кээр:

1.Чогаалдың төөгү- биле холбаалыы

2.Шииде чөрүлдээлер

3. Дөңгүр-оол – бодунуң үезиниң маадыры

Одуруг бурузунге бир айтырыг бээр.

Кичээлин планын эдерип кыска туннелди ундурер:

ТАР уези- биле холбаалыг

Чорулдээлери хой

Донгур-оол- бодунун уезинин маадыры, бир мозулеш овур-хевир

Демнежип туннел ундурер

8. Онаалга (шилилгелиг)

Онаалга:

1. Деннелге характеристика

«Севилбаа- Сержинмаа»

2. Чогаадыг- боданыышкын

   «Амгы уеде «Донгур-оолдар» бар бе?»

3. Словарьжыгаш

«Донгур-оол» деп шииде

ниитилел –политиктиг терминнернин тайылбыры

уруглар кылып шыдаары, сонуургаары- биле онаалганы шилип аар

Кичээлдиң чадалары

Башкының кылыр чүүлдери

Уругларның кылыр чүүлдери

Чуну чедип алыры

Организастыг кезээ.

«Төрээн черим аялгазы» деп ырыныӊ 1-ги купледин дыӊнаар, пейзаж чуруун көөр.

Слайд 1.

-Экии, уруглар!

Бо хүн кичээливисти бо ырыны дыӊнаары – биле эгелээнивис таварылга эвес. Төрээн черивис аялгазын чүден дыӊнаарывысты бодап олуруӊар.

Мендилежир,

Ырыны дыӊнаар.

Психологтуг белеткел, кичээлге сонуургалын оттурары.

Катаптаашкын. Билигни актуализастаары

Чурук- биле ажыл. Самбырада чаш уруг чуруу

- Кандыг-даа кижи чашкы үелиг боор. Силер база. Ам боданыптаалыӊар: Силерниӊ тыва дыл, оон аялгазы- биле таныжылгаӊар чүден эгелээнил?

- Моон алгаш көөрге, кижи баштай чечен чогаал- биле таныжып эгелээр бе, азы аас чогаалы- биле бе?

Уруглар харыылаар.

- Иезинин өпей ыры.

- Көгүдүглер

- Тоолдар.

- Тывызыктар…

- Аас чогаалы- биле таныжып эгелээр.

Түӊнел: Антон У пержааныӊ шүлүүнде мындыг одуруглар бары таварылга эвес:

Өпей ыры өлчей – кежик гимини бооп чаӊгыланзын!

Кичээлдин темазын тодарадыры, сорулгазын салыры

Схема ажыглап харылзаа тургузар: Өпей ыры - аас чогаалы - төрээн дыл

Кичээлдин темазы- биле таныштырар:

«Төрээн тыва дылымга йөрээл»

Сергей Пюрбю «Төрээн дылымга»

Ай, хүнүн , теманы бижиир.

Кичээлдиӊ сорулгазын уруглар темага даянып тодарадыр:

- Шүлүктү номчуур, сайгарар

- Тыва дылды алгап –йөрээр.

Теманы билип аар, сорулгазын салыр

Кичээлдин планын тодарадыры

Башкы бодунун планын самбырага бижиир

С. Пюрбю «Төрээн дылымга»

С. Пюрбю – Тыва черниӊ төлептиг оглу

Дыл күрүне чергезинде камгалалдыг

Шулук- биле таныжар

Авторнуӊ допчу-намдары- биле каксы таныжар

«Обществознание» деп эртемде алган билиглери- биле холбаар

Кичээлдин планын бижиир

Чаа тема тайылбыры

шүлүктү аянныг номчуур, строфалап сайгарар:

Ораннарда улуг,

                            биче

Дыңнавааның

                       кандыг дылдар

                                         чогул?

Ол дылдарның аразында

Тыва дылга ынаам кончуг.

 - Кандыг-кандыг дылдар билир силер?

- Тыва дылга чүге ынак силер?

Башкынын айтырыгларынга харыылаар

Аянныг номчулга, сайгарылга

2 - ги строфа

Авам күжүр

                  кавайымга

Аадып ора,

               меңээ

               ырлап чораан

Өпей ырын мен оон дыңнап

Өскен болгаш, ынак боор мен.

Өпей ыры өлчей – кежик гимини бооп чаӊгыланзын!» деап шүлүкчү Антон Үержаа бижээн болгай.

- Өпей ыры – биле  өлчей – кежик чүге харылзаалыгыл? Силер ону канчаар билип чоруур силер?

Бодалын шынзыдар

сайгарылга.

3-кү строфа

Хамык сөстүң

              эң - не чымчаа

«Ынак мен» деп сөстү мен

                              ол дылга,

Карам сеңээ сөглээн болгаш,

Ындыг кончуг ынак боор мен.

- Кижиниӊ ыдык сеткили болур ынакшылын кайы дылга илередирге эн-не чедимчелиг болурул? Чуге?  

Бодалын шынзыдар

сайгарылга

4-кү строфа

Арат чонга

                ыраажы бооп,

Ынак чуртту

                    мен

                       ол дылга

                                 баштай

Аян тудуп, алгап - йөрээп,

Ырлаан болгаш, ынак боор мен.

С. Пюрбю шүлүк деп термин турумчуваан турда, ыр, ыраажы деп сөстерни ажыглап турган. Чогаалчылар торээн дылыныӊ байлаан билир, эӊ-не сүүзүннүг сөстерни ажыглап чоруур кижилер болур. С. Пюрбю база ындыг.

С. Пюрбюнун допчу-намдары- биле каксы таныжар.

Авторнун туружун тодарадыр

Уран- чечен номчулгага мөөрей:

одуруг бүрүзүнден ийи- ийи уругну номчудар

Өөреникчилер эштерин үнелээр, эӊ эки номчукчуну тодарадыр  

аянныг номчулга, бот- боттарын дыннап, үнелеп билиринге чаӊчыктырар

Быжыглаашкын

Сайгарылга

Таблица долдурур:

чогаалдын темазы:

идеязы:

уран-чечени:  

Эжеш болуп ажылдаар, эмеглежип таблицаны долдурар

эжеш ажылдап өөредир

Өске дылдар, чогаалдар – биле холбап сайгарары. Г. Тукайнын шүлүүн аянныг номчуур 

Габдулла Тукай – татар чогаалчы:
Родной язык, святой язык, отца и матери язык,

Как ты прекрасен! Целый мир в твоем богатстве я постиг!

Качая колыбель, тебя мне в песне открывала мать,

И сказки бабушки потом я научился понимать.

Родной язык, родной язык, с тобою смело шел я вдаль,

Ты радость возвышал мою, ты просветлял мою печаль.

Родной язык, с тобой вдвоем я первый раз молил творца:

- О Боже, мать мою прости, прости меня, прости отца!

Бир уруг шээжи- биле чугаалаар

Эжин дыннар, оске чоннарнын дылын хүндүлээринге кижизидер

Дыннадыг:

Сергей Пюрбю – тыва чернин маадырлыг оглу.

Авторнуң салым- чолу- биле холбашкан шүлүктер: 

«Төрээн дылымга», «Тывамга», «Кара-Суг», «Эъжим», «Мөңгүн -Тайга».

Слайд 13

Тыва черинге, тыва чонунга, тыва дылынга шүлүкчүнүң ынакшылын 1948 чылда аар кем- херек үүлгедиишкини деп санаан. Буруудадыр доктаалда мындыг хөөннүг одуруглар бар: «Өске дылдарны узуткап чок кылып турар.

 Алгыг- делгем совет чурт турда-ла, бодунуң кымга-даа билдинмес кара суун, чер- чуртун мактаан. Пюрбю арын- нүүр, патриотизмни шуут уткан».

Ону чоннун дайзыны деп чарлаан, националист деп  буруудаткан болгаш хосталгазын казып шииткен.

Сергей Пюрбюну шииткен соонда, оон номнарын библиотекалардан апкаапкан. 1947 чылда үнген «Төрээн черим» деп номунуң чангыс экземпляры Украинадан тывылган.

«Ынчангы үениң байдалы- биле, Сергей Пюрбю шүлүкчү сеткилинден маадырлыг чорукту кылган» деп сураглыг тыва чогалчы А. Даржай бижээн.

Өөреникчи дыӊнадыын эштеринге номчуп бээр,

Торээн дылынга, черинге, чонунга кызыгаар чок ынакшыл коргуш чок болур деп билиндирер

Проблемниг айтырыг:

Төрээн дылын, төрээн черин алгап- йөрээри кемниг херек бе?

Тувинский язык как государственный язык Республики Тыва

 При использовании тувинского языка как государственного языка Республики Тыва не допускается использование слов и выражений, не соответствующих нормам современного тувинского  литературного языка (в том числе нецензурной брани), за исключением русских и иностранных слов, не имеющих общеупотребительных аналогов в тувинском  языке.

 (Тыва Республиканын Конституциязындан ушта бижилге )

«Обществознание» деп эртемге алган билиглерин ажыглап харыылаар, түӊнээр.  

Хоойлуну билиринге, сагыырынга чанчыктырар

 Түӊнел: Домактарны төндүрер

Төрээн тыва дылым сеӊээ…

Төрээн тыва дылым сени…

Домактарны төндүрер

Рефлексия

Кичээлдиӊ түӊнели, рефлексия

Чунун дугайын чугаалашкан сайгарган бис?

С. Пюбрбюнун маадырлыг чоруу чүде деп бодаар силер?

Кандыг-даа чоннун дылы – ооӊ бодунун, ооӊ салгалдарыныӊ өнчүзү деп бодалды шынзыдынар

Эжеш болуп алгаш долдурган таблицазын ажыглап харыылаар

Кижи бүрүзү бодалын чугаалаар

ТР Конституциязындан ушта бижилгени катап номчуур.

Кичээлдин планынга эглип кээп, туннээр

Онаалга:

1. Шулукту шээжилээр

2.Торээн дыл дугайында цитаталар ушта бижиир

3. Реферат «Тыва дыл дугайында шулуктер, оланын онзагайы»

Онаалганы тайылбырлаар

онаалганы бижиир, шилип аар.