метод копилка

Донгак Лира Тырыкыевна

созуглелдер чыындызы

Скачать:

ВложениеРазмер
Microsoft Office document icon Созуглелдер чыындызы331.5 КБ

Предварительный просмотр:

Ж.М. Салчак

Л.Т. Донгак

С=з\глелдер чыындызы

10-11

класстарга

Кызыл – 2011.

Ж.М. Салчак

Л.Т. Донгак

С=з\глелдер чыындызы

10-11 класстарга

Чугаа стильдеринге болгаш чугаа янзыларынга

с=з\глел-биле ажылдаарыныё талазы-биле

Кызыл - 2011

Эге с=с

 Тыва дылдыё 10-11 класстарынга ажыглаар «С=з\глелдер чыындызын» тыва дылдыё  2008  чылда \нген программазыныё «Харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы» деп б=л\\нге д\\шт\р ажылдап кылган. Бо ажылды чугааныё стильдеринге болгаш чугааныё янзыларынга уругларныё чедип алган билиглерин быжыглап, системажыдар талазы-биле башкыларга дузаламчы чедирер сорулгалыг тургускан. Ук чыындыда харылзаалыг с=з\глелдерни чыып киирген. С=з\глелдер – харылзаалыг чугаа сайзырадыр ажылдарныё \ндезини. Тыва дыл к\р\не дылы болганда, бодунуё бодалын, сеткил-сагыжын илередиринге эё-не херектиг, таарымчалыг с=стерни ажыглап, шын, тода, арыг чугаалаары – кижи б\р\з\н\ё х\лээлгези .

Ажылда с=з\глелдерни Тываныё  чогаалчыларыныё, орус классиктерниё чогаалдарындан,  эртем ажылдарындан, солун-сетк\\л материалдарындан алган. Шилип киирген с=з\глелдер, чечен чогаалдар  тема, утка-бодал талазы-биле ==редиглиг болгаш кижизидикчи утка-шынарлыг: чоннуё чаагай чаёчылдары, езулалдары, патриотчу чорук, бойдус камгалалы, т=рээн чер, т=рээн дыл дугайында, чурттуё  болгаш чоннуё эрткен \ези, т==г\з\н\ё  дугайында дээш оон-даа =ске.

«С=з\глелдер чыындызыныё» тургузуу мындыг: чыындыда кирген с=з\глелдер утка-бодалыныё талазы-биле ==реникчилерниё хар-назынынга д\гж\п турар болганда, оларны 10 класс, 11 класс деп аёгылавайн, 10-11 класс деп ниитизи-биле киирген.  С=з\глелдер 10-11 класстарныё ==реникчилериниё мурнуку класстарга болгаш класстан дашкаар номчаан азы номчуур чогаалдарындан алдынган.

С=з\глелдер-биле канчаар ажылдаарын, ажылдыё кандыг хевирлерин чорударын башкы боду шилип алыр. Узун хемчээлдиг с=з\глелдерни диктант, эдертиг бижидеринге ажыглап болур.

 Чогаалдардан, материалдардан алган \з\нд\лерге ==реникчилер боттары ат тып, чогаадыкчы ажылдаары-биле, оларны ат чок хевээр арттырган. Б\д\н\-биле алдынган кыска чогаалдарныё с=з\глелдерин аттары-биле хевээр киирген.

Ынчангаш бо ажыл 10-11 класстарныё тыва дыл башкыларынга с=з\глел-биле ажылдаарынга немелде материал болур.

Жанна Молдургаевна Салчак,

Мугур-Аксы №2 ортумак школазыныё I категорияныё  

тыва дыл, тыва чогаал башкызы, Улус ==редилгезиниё тергиини.

 -Оо! Эр кижиниё бир кончуг эди турган дижир. Аёчы кижи болза, кончуг дээр боолуг болур. М=ге кижи болза, содак, шудактыг болур. Даараныр ие болза, ине- ч\ск\кт\г болур. Чылгычы кижи болза, албан сыдымныг болур. Мээё бо сыдымым бе? Адам-ием мени =глеп каан чылын холга туткан сыдымым ч\ве. Ачамныё меёээ берген \нелиг белээ-дир. Бо сыдымны буга мойнаан дилип тургаш, эттеп кылган. Бо сыдымны караа багай Дуран-оол эттээн ч\ве. Таныыр силер ыйнаан? Иезинден т=р\тт\н\п кээрде-ле, ийи караа к=з\лбес бооп \нген дээр чораан. Бо сыдымны берген ачам ашак шагда-ла кызыл-дустаан. Бо сыдым-биле шалба чайып, кадарып чораан чылгыларым-даа когу \ст\п калды. Бо сыдымны =лге-чаъска =тпес кылдыр, \з\лбес-чазылбас кылдыр эттеп берген Дуран-оол-даа чорта берген. Ч\\-даа канчаар, Дуран-оолдуё аёнар, куштар, мал-маган, кижилер =тт\нери таан кончуг ийин. Дириг чорааш, бо сыдымны кымга-даа бербес мен, алдын =ртекке-даа сатпас мен – дигеш, Шалбачы чоруур дей берген. (М.Кенин-Лопсан.)

*             *              *

Т=рээн черин ==ренир б=лг\мн\ тургускан. Кажан чыглырын база дугурушкан. Ч\н\-ч\н\ кылырын чугаалап берген. Хеп-хенертен Дембилдей башкы дашкаар \нгеш, кызыл-хараган ширбиил-биле клубтуё эжиинде бокту ширбий берген. Клуб иштинге тоннуг олурган сургуулдары база дашкаар \н\п келген. Башкызы ч\н\-даа чугаалавас, бок-ла ширбиир болган. Ол хамык бокту ынаар октап, клуб бажыёын долгандыр сарыг суг т=п турганнар. Ам канчаар, башкызыныё аайынга кирип, элээди апарган оолдар, уруглар клубту долгандыр аштап кирипкеннер. Б=л\п алган боктарны ол-ла дораан эрги клеенкага ургаш, суур ындында бок т=гер черже с==рт\п каапканнар.

        «Арыг-шеверни сагыылыёар!».

        Шак ындыг с=ст\ кара беге-биле бижип каан шуугайны бир б=л\к оолдар клуб эжииинге  азып кааннар.        (М.Кенин-Лопсан.)

*                    *                  *

Дуруяа кырганны алдын ч\ректиг кижи деп болур бе? Дорт харыылап шыдавас мен. Ч\вениё дазылын коптарар ч\ве болза, ол кырган езулуг-ла ие кижи болгаш алдын ч\ректиг бооп болур! Ч\ге дизе кырган-авайныё салым-чолу кээргенчиг. Алыс бодунуё т=р\п алган оглу-даа, кызы-даа чок. Кара чаёгыс азыранды оглу  эрниё эри бооп =з\п  келгеш, бистиё ада-чуртувус болур Совет Эвилелин камгалаар дээш, эки турачы бооп Ыраажы-Хемден аъттангаш, ол-ла олчаан келбейн барган. Немец эжелекчилерге удур тулчуп тургаш, Октябрьныё чуртун фашистиг дайзыннардан хостажып тургаш, амы-тынын берген оолдуё авазы алдын ч\ректиг кижи болур-даа ужурлуг. (М.Кенин-Лопсан.)

*                    *                  *

Шынап-ла, Оттук-Дашка эё баштайгы отту оор езу-биле камыё-кыдаттар ажыткан. Партизаннар харыылавас арга чок болган. Шак ынчаар Оттук-Даш тулчуушкуну даё караёгызында, оттук шапкан ч\ве дег, кызаёнадыр эгелээн.

Кызыл шериглер болгаш партизаннар Оттук-Даштыё кара суг эриинге камгалангаш чыдыпкан. Камыёнар \рг\лч\-ле халдап турганнар. Оларныё пулеметтары к\ск\ х\нн\ бадыр тарбыдап келген.

Старухиннниё гранатометчиктери дайзынныё элээн каш пулеметтарын узуткап шыдаан. Муё кижилиг Ян Ши-чаонуё ч\с-ч\с аъттыг шериглери удаа-дараа халдаашкыннарга хорап турган.

Эё берге байдалга партизаннар таварышкан. Камыёнар х=й болгаш, оларга х\нн\ бадыр бичии-даа дыш бербээн. Партизаннар чемненир байтыгай, боостаа шыгыдып, суг безин ижип алыр чай тыппааннар. Изигде тааннар дег, кагып калганнар.

Д\ъш эртип чорда, камыёнарныё чушкуузунда дааштаашкыннар дыёналган. Ян Ши-чаонуё камыёнары девидей берген. Кызылдарныё немелде к\ж\ келген деп билгеннер. Ол дээрге =ске кым-даа эвес, Оёзулактыё б=л\\ болган.

Камыёнарныё соондан кээп согар дээш, Оёзулак далажып-ла турган. Ынчалза-даа хамык херек ооё сагыжы ышкаш болбаан. Боо-моёгу, ок-чемзек чедишпес. Копту дайыныныё \ези эвес, чактырларны кандыг боолар дээр боор. К\зелдиг кижилер х=й-даа бол, чамдыктары анаа-ла ч\ве сураа дыёнааш, х==реп турар халымактар болган. Ындыг Саванды ышкаш кижилерни канчап дайзынга кара кылдыр чыскаап бээр боор. Улуг-биче-даа бол, дайын дээрге берге херек-тир, хан-чинниг, =л\м-чидимниг.

Ынчап турда, х\н барык-ла эрте берген. Ч\гле он шаа ажыг эки чепсегленген кашпагай эрлерни алгаш, Оёзулак камыёнарныё чушкуузундан адып эгелээн.

Ийи талазындан кыскаштаткаш, Ян-Ши-чао Хая-Баарынче аткааарлапкан. Ынчан к\ск\ имир д\ргени кончуг д\ж\п келген. Дайзынныё пулеметтарыныё ыыды чоорту соксаан.

Изиг тулчуушкуннуё соонда Улуг-Хем унунуё ыржымы кончуг апарган. Сактырга, \рг\лч\-ле ынчаар чыткан ышкаш.

Оттук-Даш тулчуушкуну бодунуё ужур-утказыныё талазы-биле т==г\ге Белоцарск тулчуушкунунуё соонга кирер. Маёаа Оёзулактыё б=л\\ дайзынга улуг когарал чедирип шыдаваан. Ынчалза-даа тулчуушкуннуё кандыг-дошкун \езинде дайзынны д\\редип, кызылдарныё дайынчы хей-аъдын к=д\р\п, чогуур \л\\н киирген. (К-Э. Кудажы.)

*                    *                  *

Соскар ышкаш кежээ, ажылгыр кижини оюннарныё Опай чалаё аалы черле к=р\п чорбаан. С\лдем ашактыё оглунуё холу кажан-даа  анаа орбас, бир-ле ч\вени кылган, туткан чоруур. Тоё-дора дээрге, =гге баг эттээн орар.

Соскар «х\регенниё к\ж\н к=рг\з\п эгелээн» соонда, Опай чалаё аалыныё кажааларыныё четпес курлары неметтинген, ирик адагаштары солуттунган. Чаш мал – анай-хураган, бызаа-к=зээ, кулун-чаваа девээлери база кылдынган - Севээн-Орус-ла езугаар. Соскар инек-даа с\рер, хой-даа кадарар. Каты, кат-иезиниё ==н\ё даштынга ыяшты каскактан ч\д\р\п эккелгеш, ч\гле киирип одаар кылдыр чарып каар. Оёчатпаа хой саап турда, хураганны ыдып бээр, инек саап турда, бызааны салып бээр. Инек эдирип турда, мырыёай амыр, эмиг черле ырыктырбас. Шай с\ттээрде, =шк\лерни боду саап эккээр. (К-Э. Кудажы.)

*                    *                  *

Ноябрь айда  х\н дургузу оранчок  кыскалап, соой берген. Улуг-Хемниё чывары арын-башты оя чип турар апарган. Тут чаа чоктаан. Хем унун бус-туман шуглаан. Теректер ак хыраа.

 Кызыл партизаннар дугуржулга езугаар Баян-Колга кежээ… четкеш, эртен даё бажында суурже чоокшулап кирипкеннер... Каш-каш тулчуушкуннарга киришпээн дээр, партизаннарныё чаёчыгып калганы дааш-шимээн эртенги ыржымны \рей берген. Чаёгыс-чаёгыс ланчыы дааштаашкыннары, б=л\к-б=л\к пулемет тарбыдаашкыннары, \гер-боо октарыныё сыгызы, ооё соонда частыышкыннар. Кочетов-даа, Филиппов-даа суурнуё ийи талазындан кызып келген.

Партизаннарныё хенертен халдаарын манаваан дайзын д\\реп эгелээн. Ооё харыызы к=з\лд\р-ле эвилелдиг эвес болган. Боолаары уурук-суурук, ында-мында. Оозун бодаарга, Шмаковтуё дээрбечи б=л\\н\ё штавы ол суурга турган хирезинде-ле, дайзын удуртулга чок арткан ышкаш. Ол чорук тулчуушкуннуё т=нерин д\ргедеткен. Ынчан дээрбечилерниё хамык аъттары база б=л\\-биле суурдан безин дезип \не берген. Артында эзертеп четтикпээн малдар болган, шупту чавыдак.

Ынчап чоруй, Баян-Кол суурнуё иштинге база аткылажыышкыннар эгелээн.

Партизаннар тура халышкаш, х=ме таварып кирипкен. Д=ртен ажыг дайзын =л\рткен болган. Дыка х=й дээрбечилер холдарын к=д\р\п алган турган. (К-Э. Кудажы.)

*                    *                  *

Даё хаяалап келген. Даг-Ужунда чашпанныг булуёда камыё-кыдаттарныё паараёы, адыш иштинде ч\ве дег, к=ст\п чыткан.

Чепсектиг б=л\ктер ол д\не база аъттыг шапкынчыларныё к\ж\-биле харылзажып алганнар. Халдаашкынны хем талазындан баштай эгелээр дишкеннер. Ынчан камыё-кыдаттар артында камгалалын каапкаш, чугаа чокка б\г\ к\ж\н Улуг-Хем уунче углаар ужурлуг. Шак ынчан дагдан халдаашкынны хеп-хенертен эгелээр.

Ян Ши-чаонуё паараёында чаёгыс-даа караш дээр ч\ве к=з\лбээн. Таёныылдар безин шаараёнашпаан. Хирези б\г\ паараё эртенги уйгуга алзыпкан ышкаш. Кыдат эжелекчи шериглерже халдаашкынны араттар ол хире б\д\\ белеткеп шыдаан болганнар.

Оёзулак биле  Дамдыёчаптыё б=л\\ холдарын мажыларында салып алган, хем иштинден медээ манап чыткан. (К-Э. Кудажы.)

*                    *                  *

Б\г\ Тываныё бирги Улуг хуралы 1921 чылдыё август 13-те Суг-Бажы суурга ажыттынган. Ук хуралга б\г\ кожууннардан 300 кижи киришкен. Оларныё 200 ажыы к\ш-шыдалчы араттар болган. Ындыг байдал хуралга кол угланыышкынны берген. Хуралга чугаалашкан 26 айтырыгныё эё колдары бо болган: Таёды-Тывазын тускай догуннаан к\р\не болдурары, Конституцияны бадылаары, Совет Россияныё болгаш Моолдуё улустары-биле  найыралдыг харылзааны быжыглаары.

Ажылчы араттарныё Улуг хуралы Совет Россияныё деткимчезинге даянып алгаш, феодалдарныё удурланыышкынын сый шаапкаш, тускай догуннаан тыва к\р\нени тургузар дугайында  т==г\л\г доктаалды х\лээп алган:

«Таёды-Тывазыныё Улус Республиказы болза хостуг улустуё бодунуё иштики херектерин боду шиитпирлээр айтырыгларыныё талазы-биле Россияныё Совет Федеративтиг Социалистиг Республиказыныё камгалал хайгааралынга турар».

Хостуг улус! Хостуг чурт!

Б\г\ Таёды-Тывазын кызыл хаяа шыва берген.

Таёды-Тыва Улус Республиказыныё тургустунганын Дагаа чыл б\г\деге чарлап каапкан. Араттарныё к\зели ханган.

Ыдыктыг Бай-Дагныё даштары кызыл, довураа кызыл. Аёаа капсырлашкаш, ооё оът-сигени база кызыл к=ст\р. Оон туржук Бай-Даг, Барык унунуё =ске черлеринге база бодунуё =ё\н чедирип турган. Куу-Даг безин кызыл аянныг апарган.

Кызыл хаяа Барыктыё кырынга эртенден кежээге чедир туруп кээр. Караёгы-б\д\\л\ктен хосталган араттарныё арын-шырайы-даа кызыл, ==р\шк\з\-даа кызыл, аас-кежии-даа кызыл =ён\г к=ст\п турган. Оларныё чыылган чер б\р\з\нде кызыл тук киискээн. (К-Э. Кудажы.)

*                    *                  *

Аъттыг кижилер малгашче ыраан тудум, д\ж\м ханылап бар чыткан. Аъттар киштежип, буттарын арай боорда ушта соп чораан. Чамдык кошкак аъттар малгашка чыткылапкан. Ооё ээлери д\же халышкаш, доштуг сугну курлак чедир с\з\п алган, каргыш-иргиш-биле чоруп орган. /гер-бооларныё дугуйлары малгашче шымнып кире бергилээн. Аъттар угбастаан.

Аг-шериг борбак алаакче чоокшулап орган.

«Партизаннар борта турган болза аа, чаагай-ла мандаё болур боор» - деп, орук баштакчызы иштинде боданган.

Ынча дидиё бе дээн ч\ве дег, шак ол \еде орук баштакчызыныё таныыры-даа ышкаш \н кышкы соок агаарга чаёгыланып-ла \нген:

 - Дайзынче отту ажыдыёа-а-р!

Боо-моёгу даажы чыжырт-ла дээн. Чык-чык-даа дээр. Дидир-дидир-даа дээр. К=ё-даа дээр. (К-Э. Кудажы.)

*                    *                  *

1928-1929 ==редилге чылы-даа эгелээн. Ол к\стен эгелеп, чиёгине ядыы арат-чоннуё ажы-т=л\н сургуулга  чыыр деп чаа доктаал \нген ужурунда,  ындыгларны шилип чыыр дээш, сургуул орайтап четчелешкен.

Кончуг соок кидин т\л\к чыккыёайны берген. Чап-чаа тудуп дооскан ыяш бажыёга турган бис: курлар аразын сыскаан чиёгис безин эзимден келген чаш ногаан, шык хевээр, чыды эмзиг. Чаёгыс каът соёгалар шилдериниё кыдыглары булуктаан, а чогум шилдери х=лчок чараш, хыраадан б\ткен чурумалдыг. Улуг =рээлди долгандыр кожа-кожа допчаан салгылаан. Оларныё кырында  даады-ла бир =ё к=к даалымба шоодайлар даарагылааш, шуптузунуё иштин долдур сиген дыгааш, салгылап каан. Сыртыктары база ындыг. Оларныё бедии кончуг, чамдык чолдак оолдар кырынче \нери берге. Дыка-ла ямбылыг оруннар – ч\гле чиндиёнээр ч\велер. Кырындан оолдар боттарыныё к=дээден кеткилеп  келгилээн тоннарын эжингилээр, чоорганнары ол.

Эртенги шай соонда башкылар база аёаа кээп, моол бижик айтыгылаар.

Баштай чыглып турар \езинде, д=ртен ажыг оолдар, он шаа кыстар турган, аразында бот-бодун эки танышпас. Х=й чугаа-соот-даа чок. Харын кожуун-кожуунунуё аайы-биле б=л\глежип, х\режип тургулаар.

Аёгыр-оол биле Буян кожа, дегжип чыдар оруннарынга таварышса-даа, база-ла ийи-\ш хонукта шоолуг харылзаа чок чурттап чоруй, х\н тудум-на таныжып эгелээннер.

Аёгыр-оол шоолуг ч\ве ыыттавас, кижи арнынче безин орта-ла чиге к=р\нмес. Бир-бир бодаарга,  чоокта чаа тудуп эккелген адыг оглу-даа ышкаш, арнын, караан чажырныр, улуг баштыг, сыгдыгыр карактарын шала чивеёнеткилеп, х\л\мз\р\й аарак чугаалапканда, сеткилиниё ханызындан х==рээр, ынчаарда шырайы чымчап, топтуг кыннып кээр. Чугаалаптарга аныяк оолдарзывас, улуг улуссуг, харын-даа кадайларзыг кыннып кээр. Ооё \н\нде дыка-ла  ханы дыёналыр чадаганзыг уян х==ннер бар. Ооё кожазы Буян эжинден ийи бе, бир бе хар биче – 17-18 хар \ези. С==г\-даа Аёгыр-оолдан биче, тырыё, чазадак боттуг, орлан кара-кара карактарлыг. Х=лчок эвилеё, акымайлаан, эжимейлээн, чугаакыр. Сонуургак деп ч\вези мырыёай кедергей. Аккыр диштерлиг, мукураш кара оол. Кандыг-бир б=д\\н-не чугаа дыёнааш, х=лчок таалап, каттырып, хорадап хайныгар, магадаар. Ол хирезинде тенек эвес. Меге, ойлук чок, сакпай, х==ремик чугаага х=ён\ чок, дораан-на эскерип каар. Мырыёай ижин-кара чок - ак сеткилдиг.

Шак мындыг, даштындан эге-ле ч=р\шкек аажы-чаёныг ышкаш болза-даа, ийи оол бот-боттары безин эскербейн, аъттыё адыр кулаа, бениё ийи эмии дег, =ё-тала болу берген. (С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

Шаанда улустуё шаг-\ени – хар, чылды санаары база бир янзы турган ч\ве-дир ол. Чижээлээрге, х\нде он ийи шак бар. Олар д=гере аттарлыг: бирээ, ийи, \ш, д=рт, беш, алды, чеди, сес, тос, он, он бир, он ийи – К\ске, Инек, Пар, Тоолай, Улу, Чылан, Аът, Хой, Мечи, Дагаа, Ыт, Хаван дижир.

«Мен эртенгиниё д=рт шакта тургаш, орайныё он ийи шак чедир ажылдадым» дээр дээн болза, «тоолай шакта тургаш, хаван шакка чедир ажылдадым» дээр-дир ийин. К\скеден Хаванга чедир ийи долганырга, д\н-х\нн\ё чээрби д=рт шагы ол. Ол ышкаш хар, чылды база он ийи эргилделиг кылдыр санаар. /ениё эргилдезинде т=нмес-батпас бар-ла чыдар – кызыгаар чок  ч\ве чок, он ийи чыл бар. Ол т=нерге, база-ла катап эгелеп турар. Ол он ийи чылдыё аттары-биле бо он ийи шакты адаан. Ооё ужуру-биле кижиниё т=рээн чылы азы х\н\-даа дийик, чыл б\р\ дакпырлавас, а он ийи чылдыё бодунга барып таваржырга, «чылы кирер» деп ч\ве ол. Мен Дагаа чылдыё к\ст\ё адак айыныё он чедиде эртенгиниё хой шакта т=рээн кижи-дир мен.

Бурунгу улустуё чаёчылы-биле ол чыл б\р\з\ тус-тузунда бот-шынарлыг болур дижир. Чижээлээрге, Хаван чыл болза тараалаё - \н\ш-д\ж\тт\г чаагай чыл. Ч\ге дээрге хаван болза х=рз\нден чемненир, ынчангаш озук ышкаш хаайы-биле х=рз\н коптарып ажылдаар амытан. Дагаа чыл болза, куш амытан элбек болур. Куш болза ч\н\-даа чиир – тараа, мочурга, суг курту-даа чиир. Ынчангаш база дыка бай чыл. Ооё-биле кады Дагаа чылдыё бир онзагай ч\вези – шак-\еде чазыг чок, «болчаглыг чаагай чыл» дижир. Ч\ге дээрге дагаа х\нн\ё он ийи шагын д=гере алдаг чокка медээлеп алгырар, шак дег куш дижир. Ол чылын кижи аас-кежиинден озалдап, чыдып-даа калбас, далажып эрте-даа бербес, шынчы чыл апаары ол-дур. (С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

База бир сактыр ч\вем  - д=рт харлыымда  к\зегден кыштагже к=шкенивис.

Мени кырган-авам бистиё улуг кыр аъдывыска мурнунга ушкарып алган. Авам Чааш-Доругну  мунгаш, кавайлыг уруун мурнунга доора \ёгергеш, кавайныё багларын ооргазында  куржаныпкан, кавайны-даа шоолуг тутпас, хой с\р\п  чоруур. Ачам кыр аскырывыстыё кырында шары чонаа салгаш, угбамны ушкаргаш, морзук кежи б=скелиг чактыр боозун ч\ктепкен. Акым ак молдургазын чавыдактааш, ачамныё х=лчок улуг, кара-паш дег б=рг\н дуй багланып алган, хой с\рж\п чор.

Авам биле акым хой, =шк\з\н с\р\п чорлар. А бис – ачам, кырган-авам суглар – д=гере-ле инек-биле кады ч\кт\г шарылар с\р\п чордувус.

Ч\кт\г шарыларны к==р\мге, х=лчок солун. Ынаа, хана ч\д\рген =ле шары аспан-биле д=мей. Ч\гле ийи улуг кара кылаёнаар. Аптаралар, ооё кырындан дээвиир, ооё кырындан эжик ч\д\рген шары, бир-ле шагаан-теве дег м=к\лчек ч\ве. А оларныё кылашташкан даажы «конгурт-коёгурт», «шагыр-шагыр» кыннып чоруур, ыёгыржактар човууртап, сыгырып, хууё-сава «т=г\л-чайыл, дежил-дыдыл» дижип кыржып-чокшуп-даа чораан-даа ышкаш сагындырар. Ооё-биле чаржалаштыр мал, ч\ък с\рген кижилер: «Ок! А-у! Эй! Куг! Кш-ш!» дижип, д=гере-ле кыйгыржып, алгыржып чоруурлар. +в\р-Амырак деп хем унунда чоон-чоон теректерлиг к\зээвистен бир-ле танывазым бедик-бедик даглар баарында кыштагже к=ж\п бар чораанывыс ол. (С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

Бир х\н-не акым-биле ийилээ тооруктаар дээш аалывыс артында кончуг кадыр эзимни =р\ \н\пкен бис.

 - Кижиден чыдып калыр, кадыр черлерге баргаш, «эрте албас мен» деп ыглай бээр кижи болза, ооё соонда черле эдертпес але, акым.

 - Ындыг-ындыг харын… Шаа т=не берзе-даа, оожум дыштанып чорааш, эртер-ле -  деп каарга, кызып-кызып, балдырым сирилезе-даа, ыыттавайн чоруур мен.

Дагныё бедиинге чеде бээривиске, п=штер мырыёай чолдак-чолдак. Тооруктар мыя бо к=ст\п тургулаар. Мен безин д\ж\р\п эккээр апарган мен. Дораан-на таар долдур д\ж\р\п алдывыс. Оон бир черге улуг от ужуткаш, тооруктарывыс =рттедип алдывыс. Ол чорааш, акым-биле ийилээ к=ёг\с кым-даа к=рбээн к=к-кат к=р\п каан бис. Ону баштай мен к=р\п каан мен:

Оой-оой, акым-акым!

Бээр келем, бээр келем!

Бо-бо, бо-бо! Бо-бо, бо-бо!

Ч\\ деп кат боор, ч\\ деп кат боор! –  деп ырлай-ла берген мен.

Акым маёнап чедип келгеш:

 - А-а, к=к-кат деп ч\ве бо-дур, к\ж\р дуёмам! – дээш, амзап к=рген соонда, - ой эжен, бышканын! Чаагайын! – дээш, чип эгелээн.

Оът баштаан =шк\лер дег, кезек када д\рген, чугаалажыр-даа чай чок, ч\гле думчук-биле муугайндыр алгыржып, ырлап, магадап чораан бис. Улам ыёайлай бээривиске, к=к-кат кижи т=дер аажок. Чиндигир-ле к=к ч\ве.

 - Ой, дуёмам! Даарта аалывыстыё уругларын эдертип алгаш, х=й хууёнардан туткулап алгаш, кээп каттаалы шиве! – деп, акым аксы, дылы шулу к=к, к=гере берген чугаалады.

 - Ой-ой. Че-че! – деп акымны барып куспактапкаш, девип, дырбаёайнып алгырдым.

 - Мен мурнай к=р\п каан мен але, акый!  Мурнай к=р\п каан кижи аалга черле чыдып калбас, ыяавыла баар але, акым!

 - Чок! Аан баргаш чугаалаарывыска, ававыс, ачавыс та кайы хире амыраар ыйнаан – дээш, акым ийи холун бажында мыйыс дег кылдыр тудуп алган чугаалады.

 - Ой, акым! Мурнай к=рген кижи мен мурнай чугаалаайн шиве!

 - Чаа.

 - Мен к=ргеш, акымны кыйгырыптарымга,  «К=к-кат-тыр деп танып берди. Улуг кижи амыр-ла ч\ве-дир, авай» дээйн шиве.

 - Ыык. Эёмежокту-ла чидивис дээр бис.

 - Мен аксымны база к=рг\скеш, ооё соонда: «Хырнымны к=р\ёер, мырыёай долу. Йох, дыка чаагай кат-тыр, хырным аарты чиптим» дээр мен.

Шак оон ону д\рген чугаалаар дээш, тооруувус ч\ктеп алгаш, д\рген-не маёнажып чаныпкан бис. (С. Сарыг-оол.)

Бажым кыргытканым

ШААНДА бичии уругларныё бажыныё д\г\н \ш харлыынга чедир черле чангыс хыл-даа кезип болбас, хилинчектиг деп санаар турган.

/ш хар чеде бээрге, тускай кандыг х\н кыргыдып болурун ламаларга судур аштырып айтырып алыр. Уруг бажы кыргыыры база-ла бир байырлал болур чуве-дир. Ол байырлал кижи-кижиниё бай-шыдалындан болур.

Мээё бажымны база шору байырлап кыргытканын деё-дуё билир мен. Эёмежок-ла улус ==в\сте чыылган, каттыржып, чугаалажып олурганнар.

Эки-ле сактыр чувем – авамныё торгу кезер т=герик кара хачызыныё будунда кадак баглааш, аптара кырында салып каан чыткан ч\ве. +где улустуё эё-не \ст\нде олурганы даайым ол хачыны алгаш:

 - Хураганныг хой бээр мен, бажыёны чыттап каайн, чээн оол, кай - дээн. Арай аайын тыппайн, дезер сагыштыг ачамныё артынче чаштынар деп чорумда, ачам:

 - Шымда, хой алыр сен, даайыёга чыттат, оглум! – дээш, мени куспактап алган. Солагай талакы кастыымдан (сай чажымдан) бир д\ргек д\к кескеш, ачамга тутсуп берди. Ачам ол д\кт\ бир кадакка боггаш, хомду иштинде ыдык окка баглап кагды.

 - Кончуг т=лг\р, кара баштыг ак хой, сарыг хураганныг чуве. Эки =ст\р\п аар сен шиве - диди.

 - Чаа! - деп ам харын ==р\п тур мен.

 - Мен база бир анайлыг =шк\ бээр мен, меёээ чыттат кай - дээш, к\\й\м келди. Мырыёай хензиг - \ш-д=рт-ле хире хыл кести.

Оон эътти кезип-кезип, хамык улуска тавактарга салгаш, бичии уругларныё холдарынга тутсуп-ла тур. «Хой, =шк\л\г бай эр» дишкеш, меёээ бир ч\рек чартыы, б\\ректерниё бирээзин хевек чиир кара мадарымга салып берген.

 - Мындыг кончуг алдын-сарыг баш д\г\ =ртектиг болбайн канчаар! – дижип кезип турганнар.

Эртенинде аалывыстыё хой кажаазы-биле =рээлдей туткан хураган кажаазында \ш хураганныг хой - шупту алды баш, ийи анайлыг =шк\ - шупту д=рт баш, бир сээнек анай- катай-хаара он бир санныг шээр мал \з\п кииргеш, меёээ к=рг\скен. Даай-авам кадай к=к даалымба берген. Бир-ле тергиин каастанганым ол - ону черле утпас мен. Артында-ла ол п=ст\ё бир-ле онзагай чаагай чыды безин ам-даа уттундурбаан. (С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

Иемниё  угу д=гере-ле ыраажы, янзы-б\р\ х=гж\м ойнаар: мырай-ла ады-сураа \нген дээр ч\ве бе азы х=йге билдингир апарган улус. Оларныё х=й нуруузу - херээженнер. Кырган-авам Чиёзелиг кадай мээё билирим д=рт кыстыг, эё улуундан эгелээрге: Севидел, Сандан, Мандырмаа, Н=мч\р; оларныё аразында эр чаёгыс оглу Мукураш даайым ол. А эё улуг даай-авам Севидел чеди кыстыг: Ханды, Мыдыкпан, Сержиёмаа, Мундургу, Бичиилек, Какак, Ажаёмаа; \ш оолдуг: Окпан-Х==, Идамчык, Доспаё. Ооё улуг кызы Ханды база чеди кыстыг… Ол-ла х=й кыстары дооза-ла адак дээрге, алды-чеди уругларлыг; эё \ст\ он ийиден, он д=рт чедир божуп чораан. Мээё кырган-авамдан эгелээш, ол-ла даай-аваларым, угбаларым д=гере-ле игил, бызаанчы, дошпулуурдан чадаган чедир тутканын-на ырладып, кожаёнадып чугаалады бээр.

Мээё ол даай-аваларым, угбаларым дошпулуур, демир-хомус, шелер (кулузун) хомус игил, бызаанчы, чадаган чедир ойнавазы ховар. Мен бичии чорааш, аёаа =пей дыёнаан ышкаш, таалаар мен. ( С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

«Дуза када берген» деп с=с кижиге - чашка дээди чоргаарал!

Анай, хураган, бызаа кадарар. Оларны кадарары хойдан берге. Чуге дээрге олар тенек, мелегей, даады ойнаар. Оъттап чоруп-чоруп, хенертен дешкилежип ыёай боор. Бичии-ле ч\ве болза, хояр де. Ыт к=ргеш азы дээлдиген ужуп эртерге, ооё х=легезин к=ргеш безин, догдур-дагдыр ыёай-ла болурлар. Топтап к=р\п турарга, баштарын чайып, хуналанчып ойнап бар чыдар. Анаа-ла ойнаксаазы келгеш, сылдаглап хояр. А херек кырында б=р\ кедеп кээп, мегеленип огланыр болза, кулаан далбайтып алгаш, «ма-а! ма-а!» деп б=р\же чыпшыр маёнажы бээрлери-даа бар-ла. Оларны ч\гле кадарар эвес, х=нээр, челелээр. Саап турда, тыртып бээр, т\вектиг-ле.

«Чээргеннеп эккелиёер. Сугдан эккелиёер, шымдаёар. Быдаа хайындырып берейн!»- дээр, аёаа канчап чажам дээрил? Оон кедерээрге согаашка тараа соктаар ийикпе, арбай шоёнап, чуурар сен. Ол дээрге тергиин берге ажыл: улуг, шыырак кижи ийи ч\с кагар болза, сен д=рт ч\с хак.

А шак ынчалдыр кызып хакпаска, харныё кажан-даа тотпас болгай. (С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

 - Бо хектер ч\н\-ле бодап, ч\ге-ле ындыг \рг\лч\ эдип чоруурлар ирги, кырган-авай? Удавас =лг\лээр дивээн бе, боларыё? - дидим.

 - Ээче, сени-даа. Кажан-на сарыыл кирип, бажыныё сарыг-суу агар ч\ве ирги аар. Ам ону чоор дээш айтырарыё ол? - деп харын арай сергек, мени эргелеткен шырайлыг айтыра-дыр.

 - А хектиё эдери эки бе ынчаш?

 - А к\ж\р хектиё эдеринде багай ч\\ боор, оглум. Д=рт шагныё эё-не экизин с=глеп, ==р\п келир ыраажы-дыр ийин. Эдер-ле амытаннар д=гере ээлчеглиг, \е-\елиг. Боттарыныё амыдыралында база бир-ле ужуралын с=глеп кээрлер. Хек \н\ бо-дур ам.

                                                    Эдер хектиё аялгазы

 Эзим-каскак тарай берген… -

деп улустуё ырызында кирген, тоолда безин кирген ыраажы куш-ла болгай, оглум.

 - Ч\\-ч\\ амытаннар, кажан-кажан ээлчежип эдер ч\вел, кырган-авай?

 - Чазын эртези с\ргей сыгырга эдип келир. Ол дугайында база-ла ч\\-ч\\ дижип-ле чугаалажыр боор ч\ве, уттундура берип-тир. Балыкчылар-ла: «Сыгырга эде берген, ам-на бел ойнай берген-дир» дижип, д\не чырыдып, серээ-биле согуннаан, четкилээн турар боор ч\ве. Бо-ла дырлаа, матпадак деп куштар эде бээрге безин: «Мал-маган с\ттелип – ак шими элбээри ол. «Мат-бадак, мат-бадак» дээрге, «хойтпак-тарак, хойтпак-тарак!» деп кыйгырып олурары ол» дижир.

А хек эде бергенде, «сава чуур» кызыл \ер, чулук \ер-даа улаштыр бадып, ыяш б\р\з\ четчип, чечектелип, оът-сиген х=лбеёейнип-ле келир. Х\н дурту-даа кыскалаар. Бай оран-таёдыныё б\г\-ле кээргелдиг сеткил-ч\рээн салып, эриг-баарлыг ээ к=р\п келир хайыралыг \ези ол.

 - Оон =ске ч\лер-чулер эдерил, авай?

 - Адыр, аъдыё аксын тырт, чугаакыр « кадайжыгажым». Кулааё-биле дыёнап олура, аяаё д\рген аартап олур… Ооё соонда шартылаа, ооё соонда бызаа, адак с==л\нде сыын.

 - Ой эжен, бызаа база де! Х=кт\\н але!

 - Шынап-ла, бызаа к\з\н кезек када эдиген апаары-ла шын… Че, шартылаа, бызааны-даа чоор силер, сыын эдери  кончуг солун. Ол \ени «эткин \ези» азы «сыын \н\» дижир – солун-на ч\ве, хайыракан. Сарыг-б\р\ эртип, хамык ыяш-даш чайгы хевин уштур. Таёды кырынга хар чаап, далай кыдыынга  чаак тырта бээр, куруяк чайы-даа дижир.

Ч\\-даа аёныё эъди эътсиг, кежи кешсиг апаар \е ол – эткин \ези. Аёчы б\г\дениё д=рде д=жээ артар. Арга-сыннарныё одаглары чаартынып – чалар от, чаглыг эът-биле байырлай бээр. Ында олчалыг, омактыг, оюннуг-каткылыг чугаа-соот, тоол-домак \з\лбестээр. Чамдык аёчылар мажайты артып алган, илейти семирип -  арын-шырайы =ё кире берген келгилээр. +рг\\р  албаны дээш, ==нде ажыл-амыдыралы дээш таёдызынга  ==ренип калган – чер т=л\ болган аёчылар х=й, оолдарым. (С. Сарыг-оол.)

Кончуг халап

К\скээр кыжын чораан соонда, Одучу ирей кезек када сураг-ла барган. Тос-тостуё соогу-даа уядаан – «беш тозу доостурга, белен быдаа доёмастаар» дижип, кадарчылар соок х=лени эртип, чылыг кээрин к\зеп, ай, хонукту санап-ла турар болур ч\ве болгай. К\ст\ё адак айда чорааш барган тоолчувус кыштыё орта айны эргиледи бо-ла моорлап келди!

 - Ой, экем бол! Тоолчу келди!

 Мээё кожайларымныё х\нд\леп турары-даа илдеё: хойнуё уурак с\д\-биле с\ттээн хоюг сарыг шайны хайындырып, м=ёг\н куржаглыг кыдат хоога салып, м=ёг\ннеп каан сандан дазылы аякка кудуп сунду. Кырган кижээ таарымчалыг – ак-арбай каржаёын, хол дээрбезинге оожум долгап тырткан курупчаатты була тавакка оваалай ургаш, ооё кырынга соктап каан чодураа холуктуг бузунду ч=кпектерни болгаш саржагларны, ч\рек сында шорааннар ышкаш, кадай иткилээш, тоолчунуё мурнунда ширээге салыпты. Болур-болбас, боруё-сарыё лама, хамны-даа кым ынчаар х\нд\лээр ийик: ужур к\шт\г дээш даштындан к==рге, х\нд\лээн бооп мегелеп далбаёнаар-ла ч\ве… Мен дээрге ашактыё чаёгыс с=з\-даа кулаам даштынче эрте бээринден коргуп, анай, хураганнарны бир келгеш, эзиргилештир ш\\ргедегилеп, \ш-д=ртт\ ышкыштадыр холуй куспактааш, \ёг\рлерже киир каггылааш, хоюм кажаалаптым. Анаа чалгаарап тутканда, чаёгыстап элейтир ч\ве болгай.

Ээлерниё б\д\\ сымыражыын дыёнаарымга: «Хой д=герип, изиг-ханнадыр бе, сагбас кулун эъдинден д\лер бе азы кышкы чиштиё хан холуктуг хырбачазындан доораар бе?» - дижип с\мелештирер. Бо кежээниё м=р\нде с==лг\ саналды дугуржуп алдылар ышкаш. Ол дээрге кожайларныё бо кышкы кол чижи ч\\ болганын к==ргеттинип, тоолчуга мактаныр дээни ол. Ол чылын сувайлыккан аныяк бе соп алган улус ч\ве. Ооё бир кыдазы болгаш казылыг сакпак ээгизин салбышаан, адак соонда быдаазынга демги иштинде чаг, хан, баар холаан хырбачадан доораптар дээни ол. Ол база-ла бир коя \\же деп санаар ч\ве болгай. А тоолчу ашак чон кезип, х\нд\ледип чоруур болганда, кым канчаар х\нд\лээнин база-ла, саазынга чураан ышкаш, самбырага бижээн ышкаш, тода тоожуп кааптар. Болза-даа харам, херик байларны к\ж\р тоолчу б\д\\ элдээрти аарак одап, дузапта-ла бээр, бир-ле тоол бооп чоруй баар. (С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

Аалдыё уруглары ынаар чуёгулаар дагда  каттыржып, шимээргей-дирлер ийин моё! Халып  чеде бээримге, ч\м харда эчигейлээн турлар. Б=г\н =гн\ё кадарчызы эжим оолдуё чанынга баргаш:

 -  Бо эртен ч\ге ыяап-ла эрте туруп чунар ч\ве ирги, эжиким? - дидим.

 -  Шагаада черле ындыг-ла болгай. Ам удавас маёаа, бо душка  - дээш, демги Саё-Салыр кырынче айыткаш,  - Эжен чаларап келир, аёаа уткуй барып тейлээр бис. Аёаа тейлевейн удуп калырга, бачыт-даа арывас, аксыныё кежии дудаар ч\ве-дир ийин. Билдиё?

 - Ой, эжен! Бис ону – бодун к==р бис бе ынчаш, эжим? – деп дээрде сылдыстарже к=р\п айтырдым.

 - Дыка ыыттава! Эженни ч\\ дээш кый дей бээдиё, дыёнап каар. Д\рген чунуп ал харын! -  деп, эжим мени коргудуп кагды.

«Улус даады-ла «эжен-эжен» дижип чоруур боор, ол ч\ве-дир аа! Аёаа эки чалбарып к==р-д\р, аас-кежии-даа  хайырлаар чадавас. Оода-ла кижи базынмас, хырын даады тодуг чоруур кылдыр =ршээр болза» деп бодап, каарган даваны дег кара холумну доё харга, =рттеткен дуюг куйгалаан ч\ве ышкаш, катап-катап д\рбээш, арнымны изидир-ле чундум. Чажыг чажып дооскан соонда, улуг-биче  эр-херээжен – аал ишти д=гере б=рттеривис уштуп салгаш, чиге бурунгаар к=р\нгеш, баштарывыс харга \з\п тейлеп эгеледивис. Ол тейлеп турар \еде, кижи б\р\ б\д\\ иштинде сымыранып чугааланып турар болду. Мээё оё таламга турган кадайныё чугаазыныё чамдыктары дыёналып турган:

Эжен черинден келген

Элчиниё,

Аза черинден келген

Алдагжыныё

Аъдыныё аксын чайладыёар,

Аас-дылдан чайладыёар…

Ону дыёнааш, мен бодум хуумда демги чунуп тура, бодап алганым дилээмни сымыранып тур мен:

Эрген болганга базындырбаёар,

                                                Эдик-хептен элетпеёер,

                                                Иштим-хырным аштатпаёар!..

«Оон-даа ыёай ч\н\ дилээр чоор!» деп боданып, с=стер тыппайн, х=й-ле бодалымга будулуп турумда-ла, хамык улузум ам д== харда барган, б=рг\н уштуп, моюндуруун борап кактаан, б\тк\р боду харга аёдаштанып, кактанып эгелээн турлар. Ону барып =тт\н\п ойнап эгеледим. (С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

+гге кирип кээривиске, улуг-биче эр-херээжен улус биеэк-ле олут чазапкан, дойну кудуп-тур. Демги д=рт кайгалым ынаар чыышкын адаанда хана баарында, сериин черде олурупкан чымаартып олурлар. Мен д=зер эвес мен, пашта дойну б\д\\ харап к==р\мге, шынап-ла,  кырында салдаан дожу т=н\п, \\рмек чеё хире-ле апарган мындыг. «А хувура, бо эрлер сагыжынга четти-ле» - деп ==р\п бодап кагдым.

 - Богда-богда, кожай акым – дизе-ле, аптара дег х=ректиг Х\рг\л\ё бо туруп келди эвеспе!  Хамык улустуё караа  - т\мен аяныё октарын чаёгыс Х\рг\лче углапкан ышкаш кынны бээди.

- Каям, бо д=рт дуёмаё  олур бис, бир савага кудуптар силер бе? Чоп пажывыс д\в\ арай-ла хылырткайны бээди моё! – диди. Б\г\ ая октарыныё баштарындан х=й оттар кыва хонуп келди!

 - По-о-ок! Дадайым!

 - Ой, авай!

 - Хала-о-ок!

 - Бужарын!

 - Хи-хи, ха-ха!

 - Пппп\рт!

 - Бардамнаарлары ол-дур, эжен-с\лде! (С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

Мен-даа кирдим-не! Д=рде бедик ширээ кырында кедергей каас барындактыг – бурган хептиг, чазадак, чараш деп ч\вези кедергей кылымал дарийги-ле олур. Акым б=рг\н ужулгаш, шуут-ла оон барып айыс алырга, оё холу-биле тейинче оожум айызаза-ла, дириг кижи ыйнаан моё! Менде боданып турар чай чок. Б=рг\м колдуктай шаап алгаш, селбер бажым ээктим. Айдызады. Оон орун талада чергелештир манап турар херээжен оё холунуё кырында чыый салып алган  =шк\ кадактарыныё бирээзин эктим кырында салды. Ооё адаанда турганы ону алгаш, ортузундан д\\й баглааш, Дарийгиге барып тарбыдады тырткаш, мойнумда баглай каапты. Оон акымны к==р\мге, оё талада  чыскаай тудуп алган беш ламаныё адаанда б=рг\н кеткеш, шошкайты олура д\ж\п ап-тыр. Мен ооё адаанда олуруп алдым.

 - Амыр-менди-ле тур силер бе, Бадый аха! – деп, Дарийги, мээё олче с\рээдей аарак кайгаанымдан чайлаар дээнзиг, д\ж\лгеден шимчеш-даа дивейн айтырды.

 - Менди-ле тур бис.

 - Солун ч\\-д\р? Ч\\ дугайлыг чор силер? – деп, «бир-ле авырал кылыр дээн» деп бодаан чадавас, айтырды.

 - Онза-ла айыткаар ч\ве чок. Анаа-ла бо мынчаар таныш-к=р\ш кезип чор бис ийин. Бо мээё-биле чоруур кижини к=рген-дир силер бе?

 - Чок!.. Албан кижизи бе? Мен баштай орус кижи деп бодадым. Тейлеп турарга, харын аайын тыппадым…

 - Аёгыр-оол-дур ийин.

 - Авай-ачай! Бурган кончуксуюн!.. – дээш, арны долбаннангаш, кижизиг чаражы-даа дам-на барды ышкаш. Мен база удур к=р\п чадай бээдим.

 - Ах, х==к\йн\! – деп, чаёгаа туткан севигир кадай оожум сымыранды.

 - Каяа чорааны ол? Албанда бе? -  деп, мени мырай моол билбес, сыр =ске кижи кылдыр санаан ышкаш, акымдан айтырды.

 - Кызыл хоорайныё нам сургуулунда ==ренип турар. Ам ш=лээлеп, ха-дуёмазын к=р\ксээш келген-дир ийин.

Дарийги ширээден бир базым д\шп\шаан:

 - Бистиё ==в\ске моорлап кирип к=р\ёер -  деп акымны чалааш, д\штеки чапсар болурун ламаларга чарлады. Бис далажып \нген ламалар-биле кады \н\пт\в\с.                (С. Сарыг-оол.)

*                    *                  *

Оларныё иштинден хакастар шуптузу тыва х\решти тергиин эки билир турганнар. А татарларныё х\режи тываларныындан черле ылгалышпас. Шорлар, делеглер база тывалап х\режир. Ынчан Уранхай база Барыын-Моолдан Минусинскиже орус садыгжылар даады-ла муё-муёу-биле дириг мал с\р\п турганнар. А с\р\кч\лери тыва оолдар болур. Олар Хакас чуртунга баргаш, хакас оолдар-биле х\режир. Ынчангаш оларны база тыва х\решке ==редип каапканнар.

А алыс-ла хакас х\реш – к\рес тыва х\рештен аёгы. Ийи м=гениё кайызыныё-даа белинге эжип каан  хыл чеп азы х=м кур баглааш, оон туттунуштургаш, х\рештирер. Ындыг х\реш арай каёдай, х=й, чараш шимчээшкин кылдынмас. Х=й нуруузунда-ла удурланыкчызын к=д\ргеш, х=рек артылдыр, соёгаар аппарып д\ж\рери болур, ол-ла. Чок болза долгай дегелээш, соёгаар мундурар. Ол б\г\н\ кужакташтырып х\рештирери дээр. Хол бажынга, хостуг халып тургаш, аваангыр арга кылыр барымдаа чок… (Иргит Бадра.)

*                    *                  *

Чавыт бажыёда ам кым-даа чурттавайн турган. Ооё чанында бедик кырлаё девиирлиг, улуг чырык соёгаларлыг, чаа туткан дыт бажыё чоргаар кылдыр к=з\лген. Чаа бажыё-биле кожа, элээн эргижирей берзе-даа, хевири \релбээн =г турган. Баглаашта биеэки дег чай-кый ч\ве чок. Ында-хаая аёаа кээп, улус аъдын баглаар, сактырга, аъттар улам-на эвээжеп орган ышкаш болган. Ам ооё чанында  ногаан =ён\г чиик машина тургузуп каан турган. /р \еде туруп келгенинден баглааштыё шырайы куурарып, салгын-хаттыё, хар-чаъстыё, изиг-сооктуё кээргел чок чаёнап келгенинден ооё с\в\р бажы, харын-даа б\д\н уну чарылгылай берген. Ону топтап к==р болза, кадыг-берге узун амыдыралды к=рген эр кижиниё арын-шырайында ханы сыгыглар сагышка кирер, ылаёгыя караёгы имиртиёде дээр актай к==рге, с\в\р тыва б=ртт\г, улгады берген эр кижи-даа турганзыг.

Бо чурттуё ээлеринге бараан бооп келирде, =скээр чугаалаарга, ооё база ээзи апаарыныё мурнунда, ол =скен-т=рээн Эзиминге эш-==р\ Хадыёнарныё аразынга хостуг, чоргаар =з\п турган. /е-чергезиниё аразындан ол дорт болгаш ак чараш уну-биле, т=рээн Черинден быжыгланган ханы, быжыг дазылдары, аныяк чалыы кыстыё кулаанда узун сыргалары ышкаш, халайып бады барган ч\с-ч\с алдын =ён\г сыргалары-биле ылгалып турган. Чогум-на ооё ындыг онзагай хевири бо чурттуё ээзи Кижиниё караанга илдигип, ону бодунуё амыдыралы-биле холбай бергенинден бээр, х=й-ле чылдар эрткен.

Эзимден чоруткаш, ол Кижиге бараан болу бергенинге хомудаваан, харын-даа аёаа чоргаарланып турган. Бир эвес ол Эзиминге турган болза, ону кым эскерер боор, /ениё маёын кайын к==р, ол-ла бурунгу черинге тура кырып-ла каар ыйнаан!. Эх! Кандыг \елер турбады дээр, кандыг эрлер, кандыг кыстар, улуг-биче кижилер келбеди дээр. Оларны уткуп, \деп турда-ла, /е солчуп, кырып келгенин-даа билбейн барган. Ам кайыл, эрги чуртка ону кагганы ол бе? Чок! Мээё \ем эртип, чаа /е келгени ол бооп магат. Шаг шаа-биле турбас. (Ш.Куулар.)

*                    *                  *

Ондар Оолакай узун дурт-сынныг, боду сииреш, шала коёзагар хаайлыг, ч\г\рт\леёнээш карактыг, бежен хар чоокшулай берген кижи. Ол даады-ла бажын ч\л\д\п алыр болгаш, д=ёг\р чоруур. Шала ш=йбек арныныё чаактарында сал д\ктери кара аныяандан-на тереё кылдыр \н\п к=рбээн, ч\гле шала калбак сегелинде харын каш узун д\ктер к=ст\п келгилээрин кижи к==р. Ынчалза-даа ашак оозун саадатпас, холу-биле  суйбап оргаш, испиктеп кааптар. Улус аразынга ол бажы бедик, чоргаар, ч\ве тоовас, турамык кылдыр к=ст\р. Ынчангаш ону баштай орта танывас улус, ооё даштыкы хевир-д\рз\з\нге чагыртып, «кайгал кижилер» аразынга санай бээрлер. Ол хирезинде Оолакай т=рээн черинден, мал с\р\п ийи катап Саян ашкандан башка, кажан-даа ырап к=рбээн, аёаа к==рде, ооё адазы Узун-Ашак дириг чоруур шаанда, аалынга орта олурбас, Тываныё тос кожуунун барык д=герезин кезип каапкан. Ол чоруткаш, ай чедир чидип-чидип келгеш, чер-черде улустуё амыдырап, чурттап орарын, кайда кандыг таныштарлыг апарганын кадайынга чугаалап орда, ынчан бичии Оолакай ону кайгамчык сонуургап дыёнап чораан. (Ш. Куулар.)

*                    *                  *

Удаваанда ажыл доозулган. Бедик, с\в\р баштыг, шаёдалап каан хадыёдан кылган Баглааш, хып дээн аныяк чалыы эр дег, чоргаар болгаш чараш кылдыр к=з\лген. Баглааш бо чурттуё ээлериниё амыдыралыныё \з\ктел чок уламчылап орарыныё херечизи болуп, база бир аданыё \ези эртип турарын чугаалап турганзыг.

Оолакай чаа баглаажын долгандыр кылаштап, ооё хоюг унун суйбап к=рг\лээш, сеткил ханганы илдеё чугааланган:

 - Эрги баглааш ам-даа туруп болур ч\ве, ынчалза-даа \е =скерлип, бурунгаарлап орар болгай, канчап билир, черле солуп, ажы-т=лге чугаалавас болза хоржок-тур деп бодап чораан мен…

Чылбар-оол баглаажын ыяш доораар черге чедирип кааш, ачазы-биле чугаалажып орган кырганныё чанынга чедип келген. Ак-Начын чугаазын ара соксаткаш:

 - Тыва кижиге баглааш база бир ыдыктыг эдилел болур.

Ынчангаш олар эрги баглаажын кажан-даа оттулбайн чораан, анаа-ла ирип т=нер азы бир черже аппарып каар. Эё-не ужур билбес, тенек улус ону оттулупкан болур-дур. Ол дээрге ада-ызыгуурун, т=рээн чуртунуё бир булуёун, т=рээн черин боду-ла =рттедипкенинге д=мей ышкажыл.

Ак-Начын чугаага ындыг кончуг эвес-даа болза, амыдыралда к=ргенин чиге с=глээр. Оолакай кырганныё чемелеп орарын билгеш, оозун оглунга дамчыткан.

 - +г мурнунда шыргай хараган аразынче ол баглаашты аппарып салып каг, оглум…  

Чаа кадаан Баглааш эртенги х\н караанга шала =кпеё-кызыл =ён\г, шилгедек болгаш харын-даа чараш кылдыр к=з\лген. Х\н херелинге шондурган ооё с\в\р бажында х\реё =ё\ аныяк эрниё салгын-хатка додуккан х\реё шырайынга-даа д=мейлежир.

Бир дугаар эртенги х\н\нден эгелээш, чаа Баглааш чурттуё ээлериниё амыдырал-чуртталгазын к=р\п эгелээн. Ынчан таптыг-ла 193… чылдыё чайныё адак айы турган…

Баглаашта карала аъттыё эзер-ч\генин ургаш, шала кастай баглап каан турган. Оолакай черле ындыг, куш даё бажында тургаш, бир-ле дугаарында хонатта аъдынга баар, оозун эккелгеш, эзертеп, ч\геннээш чер чоруурда-даа, чорбас-даа болза, баглаашта барып баглап каан турар. Билбес кижилер ашак кайнаар-ла белеткенип турары ол ирги деп бодаар. Шынында ындыг эвес, ооё чаёы ындыг турган. Баглааш кажан-даа куруг турбас ужурлуг деп, Оолакай санап чораан: ында аалдыё аъды турар болза, =гн\ё эр ээзи аал-оранында-дыр дээрзи тодаргай, =ске аът турар болза, ында улус-чону чедип келген, чурттуё ээзи-биле чугаалажып орар-дыр деп билир. Бир эвес аът-х=л\н баглаашка тургуспас, анаа-ла салыпкан болза, чок-ла болза кончуг далаш келген улус, чок-ла болза ч\вениё ужур-ч=в\н билбес кенен оолдар-дыр деп билир апаар. /е-шагдан бээр ынчаар туруп келген, ындыг турар-даа ужурлуг деп, ашак шуут-ла б\з\реп чораан. (Ш. Куулар.)

*                    *                  *

Бо-ла келдилер. Ондар-оолда боолардан =ске ч\ктээн, туткан ч\ве-даа чок. Рюкзагы чогул. А бирээзи элээн  улгады берген акый болду. Медээжок узун, кедергей-даа с==кк\р. Тыва кижилерде ындыг кижилер ховар. Х=рээниё калбак деп ч\вези, бажыныё улуг деп ч\везин?

 - Канчалдыё? – деп, деппиже эжимден сонуургадым.

 - Чок – дээш, Ондар-оол бооларын ыяшта ч=лей тургузуп кагды.

 - Амыр – дээш, демги акый менче с=геёнеди. – Бичии кижи улугларны х\нд\лээр чоор. Баштай амыр-менди айтыржыр – депкеш, \ш адар карабинин Ондар-оолдуё бооларыныё чанында тургусту.

Арай эпчоксуна берип-тир мен, д\рген-не мендиге харыылааш, холум сундум.

 - Ону чоор сен. Мынчаар чолукшуур чоор – дээш, ийи адыжын =р\ к=р\нд\р тутту.   -  Адыштарыё мынчаар тут.

Адыштарым ооё аайы-биле туттум.

  - Охаай, ол болбазыкпа. Ам мен – дээш, бодунуё ийи холунуё адыштарын куду к=р\нд\р туткаш, мээё адыштарым кырынга хавыктай салды. Аа богда, ол адыштарныё улуг-алыг деп ч\везин. Мээё холдарым оларга бодаарга, ч\\ дээр ч\вел, ооёуун тавактар деп чижеглээр болза, мээёии бичии омааштар хире тур боор. – Мынчаар чоор, мынчаар мендилежир. Эрги тывалар ынчаар кылып чораан. Билдиё бе? – дээш, чыптыш кылынгаш, бажын менче ийлендирип алган, думчуун мээё думчуумга чедирер чедип келди. Оон каттырды:  - Ха-ха-ха! Ха-ха-ха!

Ооё каткызыныё чаёгызы та кайда четти ыйнаан, арга-даш дыргын барган. Сактырымга, ол тайга шупту ону =тт\не берди ышкаш. Ха-ха-ха! Ха-ха-ха!

Каттырарын соксаткаш, мээё эктим часкагылады.

 - Бо ч\\ кижил деп бодай бербе. Улуг адаё ышкаш акыё-дыр мен. Сургаарым ол-дур, аныяк кижи бооруёга. Чоннуё эрги т==г\з\нче хая к=р\нз\н дээрим ол-дур ийин. Билдиё бе? – деп, шыылааш \н-биле айтырды. Та ч\\ден болган, боостаазы тунук  кижи болду.

Бажым согаёнадып кагдым. ( С. С\р\н-оол.)

*                    *                  *

 Малчыннарныё == бора-б\д\н, дашты-даа, иштики дерилгези-даа. Ишти делгем. Ол-бо талада ийи орун. Ч\ъг\н\ё улуу-ла кончуг. Кырындан шокар п=с-биле шып каан. Ширтектери эргижирей берген. Тыва элг\\рге. Т=герик суугу. Ооё кырында улуг-ла к=к х=нек. Ооё кыдыында кыдат доёгуу. Сыртык бажында улуг, биче чемоданнарны чыскаай чыып \нд\р\пкен. Ийи аптара. Бирээзиниё кырында даараныр машина. Оларныё артында ийи хоода чуруктар. Чанында календарь азып каан. Салбак-оол акый-биле бир-ле дугаарында ооё \ст\нмээн саазыннарын \зе соккулады. Арткан арнында «1973. Ноябрь 21» деп бижимел к=ст\п келди. Оон уругларында конфета, булочка тудускулады. ( С. С\р\н-оол.)

*                    *                  *

Часкаар чайын. Сыын мыйызыныё \ези. Ынчан эки, бак аёчылар с=г\лгеш туруп бээр ч\ве. Шала хоптак сеткилдиглер мыйыстыё =зерин манавас, чаа-ла алды адыр турда-ла, келгилеп эгелей бээр, шала кажар, ооё \незин эки билир кижилер орайтады кээр. А чамдыктар мыйыска сылдап, ч\гле эът тып алырын бодап кээр. Черле ынчаш кижилерниё ажырымчы сеткилдии кедереп бар чыдар шаг бо. Аё =л\р\п чадааш, аёаа \нд\рген когаралын алыр деп к\зел база тыптып келген. Боос-даа аё болза, боолап-ла чыдар, мыйгак бызаазы-даа болза, оюп эртпес. Каракка к=з\лгенин-не чок кылыр.

Оруктар белдиринге калбак ыяштарга чарлалдар астым: «Маёаа келген аёчы б\р\з\ аёныыр инспекторунга ыяап-ла кирер. Ч=пшээрелин к=рг\зер. Бооларын демдегледир. Салбак-оол». ( С. С\р\ё-оол.)

 

Тоолзуг оран

Май-оол Туматтыё т=рээн суурунуё ады Кулузун-Шынаазы. Ону ч\ге ынчаар адаан деп! Черле ындыг ышкажык: черлер аттарын туружунуё, \н\ш-д\ж\д\н\ё аайы-биле адап каан болгулаар. Хам-Дыт дээн дижик. Куспак четпес дыттарыныё  х=й кезии уяланчак будуктарлыг болурга ынча дээр. Талдыг-Чарык. Бо бичии черни к=рбээн кижи бодалынга чуруп алыр. Даёды-ла тал \нген, чоогунда б\\релчин дагларда талдан =ске \н\ш чок, булак суглуг ой ишти чер-дир. Суглуг-Чарык, Саглаё-Дыт, Коъш-Терек, Мугур-Арыг, Даштыг-Хавак, Каът-Хавак, Чиёге-Д\рген…

Чер аттарын санаар болза, мырыёай эёдерлип баар. Харын-даа улуг т==г\ безин коптарлы бээр.

Кулузун-Шынаазы. Кулузун каяа \нер ийик? Чылдыё кандыг-даа \езинде суу \рг\лч\ долу чыдар х=лч\ктерни дескиндир хаажылап, ону эрткен-д\шкенден чажырып, кадагалап, кадарып чыдар ч\ве ышкаш, кедергей узун шынаа \н\ж\-д\р. Чоону улуг кижи салаазы дег, элдептиг сиген аймактыг \н\ш кандыг-даа дириг амытанны чемгерер, шынааныё кыжын чыккыладып келир соогундан камгалап чыдар.

Кулузун, хыыргыыш, шала кургаг чер талазында эриктеринде тал, хадыё, чыжыргана, кызыл-хараган \нген, карак четпес шынаа Таёды-Ууланыё мурнуу эдээнде чапты берген чыдар. Дуран-биле к=р\п четпес ш=йл\ берген шынаа мында.

Кулузун-Шынаазын баштай к=рген кижи чоогунда саглаёайндыр \н\п чыдар арга-арыг чок, ымыраалыг шынаада кыдыг суур дээр. А херек кырында Кулузун-Шынаазы тулган чараш, чараш боорда, турар чери ховар дээн байлак оран. Суурнуё кедек талазынче кайгаптар сен: Таёды-Уула сынындан эдектелдир бадып келген с\\р-с\\р баштыг бедик даглар шынааны артыы талазындан кажаалап алган. Чайныё изиг х\ннеринде безин эривес меёгилерден аккан дамырактар катчып алгаш, мырыёай хемнер апарып, кызаалар аразынга шуралгактап бадып-бадып, ховуга келгеш сыыгап, харын-даа чамдыктары чиде бергилээр. Олар канчап барган деп? Шынаада чиндиёейнип чыдар тулаа, х=й санныг х=лч\ктер ол ышкажыл. (Э. Донгак.)

Кадаттыг х=л

Кулузун-Шынаазы чурттуг оолдар Уран-Х=лче кайыыртан чеде бээрин билирлер. «Ту-руу-урук! Ту-руу-урук!» деп ==р дуруяалар, оолдарны мендилээн ч\ве дег, оларныё кыры-биле чавыс ужуп эрткеннер.

 - Дуруяалар ам уязында олурупканнар-дыр – деп, Май-оол чугааны эгелээн.

 - Бо ужуп турарлары эр ч\велер хевирлиг аа? – деп, эжи айтырган.

 - Кыс дуруяалар ам шала кургаг черлерде. Чуургазын мынчан база бээр ышкажык.

 - Д== к=р даан! – деп, С\гдер-оол тура д\ж\п, кезек-кезек бедик кулузуннар уунче айыткан. – Б=л\к-б=л\к болуп алгылаан органнарын.

 - Уяда дуруяалар моон хайыы черде-дир… Адыр! Базарда куш алгызы дыёналып келди - деп, Май-оол д=в\н шынааже айыткан.

 - Мен дем-не дыёнап кагдым. Сен чаа дыёнап турар-дыр сен.

 - Ак-кускуннар алгызы-дыр.

 - Чазый ч\велер. +д\рек, кас чуургаларын соктап чиирлер.

 - Ак-кускуннар чуургаларны белен тыппастар. +д\ректер уязын кончуг-даа шырыш черге тударлар. /ёг\р-биле д=мей-ле – деп, Май-оол эжин оожургаткан.

 - Олар д=мей-ле чазый ч\велер. Дыка х=й =д\рек, кас оолдарын олар кырып турарлар.

 - Адыр! +д\рек, кастарныё д\в\реп ужуп турарларын к=рд\ё бе?

 - К=р\п-ле тур мен. Ч\\ болган ынчаш?

 - Оларны кижилер хойзуп турар-дыр.

Ынча дидиё бе дээн ышкаш, х=л уундан д\\ргелер даажы чарыштырып-ла эгелээн. Уран-Х=л чоогунда х=лч\ктер кыры кара шаар апарып, ==р куштар ыёай-бээр ужуп турган. Боолар даажы ам мырыёай \з\к чок дыёналып турган. Агаарга чорда боолаткан =д\ректер черже барып ужуп турар…

 - Олар чаа келген хире-дирлер. Куш чыглыр х=лче орукту база билир – деп, Май-оол чугаалаан.

 - Д== к=рд\ё бе? – дээш, С\гдер-оол эжиниё эктинден барып алганын боду безин билбейн барган. – Хадыёныё аразында машина тур.

Оолдар кезек када ч\н\ канчаарын дугуржуп шаг болганнар. Дедир чанар. Мында машина-балгаттыг т=тчеглекчилер куш кырып туруп бергенин улуг улуска чугаалаар дишкеннер. (Э. Донгак.)

Даваа чайлаа

Оолдар баштай маёаа келгеш, Кадыр-Одуруг кырындан хараптарга, ч\ректери сыг диген. Алызында даглыг черниё т=лдери болгаш, д=в\н чиёге кашпал иштин магадал-биле харап турганнар.

 - Тулган-на кадыр одуруг-дур, аал.

 - Бо Кадыр-Одуруг дугайында улус-ла чугаалажыр. Маёаа бир дугаар кээп турган мен – деп, Май-оол одуруг бажында орук эгезин дилегзинген.

 - Чайлаг д==-ле хем д\в\нде хире аа? Ады безин Кадыр. Берге-ле оран-дыр.

 - Бичии деспекчигеш бар. Чайлагныё адын ам =скээр адаар ч\ве.

 - Мындыг кадыр черден хая-даш чуглу бербес чуве бе? Аал кырынче аан.

 - Ажырбас-ла болурга, чурт кылып кагды ыйнаан…

Чугаалажып турар чай чок. Каш чылдар иштинде Кадыр-Одуруг-биле аъттыг кым-даа чорбаан. Орук мырыёай муёгашталып, чамдык черлерде б\де бергилээн. Оолдарныё адалары ч\кт\г аъттарын четкеш, орук аштап бадыпканнар.

К=ж\п келгениниё даартазында эжишкилер хоюн эртежизи кончуг аалдан \нд\ргеннер.

 - Ойт! Уларларныё х=й\н. Бисти к=р\п кааш, алгыржы бердилер – деп, С\гдер-оол мурнунга чораан болгаш, даг эдээнде уларлар олардан хоюп дагже кылаштажып \н\птерге, к=р\п каан.

 - Бистен дезип, даг бажынче шуужуп бар чыдарлары ол-дур – деп, Май-оол черге ээгип олурупкаш, харыылаан. – Боларны хойзуп болбас.

 - Бедип-бедип алгаш, кудулдур ужуптарлар боор аа?

 - Бир эвес хоюспас болзувусса, ушпастар.

 - Оолдары кайда ирги?

 - Улар каяа т=р\\р\н билбес мен. Ачамдан чоп айтырбаан кижи боор мен – деп, Май-оол даг бажынче шуужуп бар чыдар уларларныё соонче к=р\п алгаш, олар билип кааптар хире боорга, черге олурупкан.

 - Улар дугайында Маадыр Санааевич кончуг эки билир аа?

 - Ынчанмайн канчаар. Улар оъдунуё х=й\н. Оозун бодаарга, болаага улар \рг\лч\ турар-дыр к=рем.

 - Хоорай базаарларында чамдык кижилер улар оъдунуё дазылын садыглап олурарлар – дээш, С\гдер-оол бир оътту дазылындан тура соп алган. – Олар ону чуксугбай деп адап алганнар.

 - Олар ону улар оъду деп билбестер.

Б=л\к  уларлар кара-кара хаялар аразынче \не бергеннер… Хой одары ындыг бедикте эвес болгаш, хой ынаар углаваан-даа. (Э. Донгак.)

Дезиг-ала

Оът баштап маёнашкан хоюн оолдар доктаатпааннар. Боттары-даа чылыгар, хойнуё шыырныкканы чидип, д\рген тода бээрлер. Ч\м оъттуг арга кыйыынга келгеннер. Хой ам-на доктааган.  Оон ыёай чорбас-тыр деп билзиннер дээш, оолдар ээлчежип, кодан хойну ийи удаа дескингеннер. А кадарчылар улуг дыт баарынга чаглактанып, херек болза от ужударын белеткеп алырын утпааннар. Анаа-ла оъттап чораан хой хеп-хенертен бир талазынче диг кылдыр маёнажыпканнар.

 - Куу-уг! Шымда! Хойже б=р\ азы хайыракан халдаан-дыр! – деп, Май-оол бир дугаарында кускуннап \нген.

Хойлар баскылажып каг чазып, хоюп ыёай болурга, С\гдер-оол тура халаан. Ол бир дугаарында даянгыыжын сегирип алгаш, куруг черге чайган.

 - Дуп-роо! Дуп-ро-оо! – деп, ол дукпурган.

Ээлериниё алгы-кышкызы, дайгызындан хойган хой доктаап, дедир к=р\п алган турганнар. Бирээзи дап бээрге, ооё уу-биле салчыптарлар. Кашпагай оолдар хойнуё бажын дозуп, чаёгыс черге б=ле сывырып алганнар.

 - Хойнуё бажын дозуп тур! +скээр маёнажы бербестерин! – деп, Май-оол арга талазынче к=р\п алган, алгырып турган.

 - Кай баарыё ол?

 - Мынаар! – деп, ол хая-даа к=рбейн, аргаже даянгыыжын айыткан. – Хой турган черже аан.

 - Ында хайыра…

 - Ажырбас. Ч\\-даа болза, хойзур болгай бис. Хоюё эки дозуп-тур! – дигеш, Май-оол харыы-даа манаваан.

Кадарчыларныё алгы-кышкызы чаашкынга таалап, удумзурап турган арганы оттурупкан. Хем ындыы талазында оёгаар-дескээр хереп алган туруглар медээжок амырап, оолдарны =тт\н\п дукпуруп, дайгырып турганнар. Кедергей  берт черде мыйгак-хараган аразында бызаалыг мыйгак дааштан тура халааш, караш диген…

 - Уу! Кончуг чолукту, сени! – деп, Май-оол ынаар арга талазында алгырган. – Оой! С\гдер! Хайыракан эвес, б=р\-д\р. +шк\ тудуп каан-дыр. +шк\! Бээр кел! – деп, дедир к=р\п алгаш, алгырып турган. (Э. Донгак.)

Фронтудан чагаа

1942 чылда ТАР-ныё Биче Хуралыныё Президиуму, малы =з\лделиг дээш, ачамны к\ш-ажыл хавыяазы-биле шаёнаан.

Авам, ачам мал-маганны эвээш-бичиилеп т=релдеринден аалдап ап турдулар. Бо-ла ==ренип чоруп тургаш, кажан чежен ынчаар байый бергенин эскербээн мен. Бир к=р\п кээримге-ле, авам, ачам муё ажыг малдыг апарган болган: шээр чувези муё чыгыы, чылгылары беш-алды аскыр ==р\, инээ ийи ч\с ажыг. Олар ынча малын т=релдеринге, дуёмаларынга \з\к-\з\ктеп кадартып каар. Инектерин саанга берип каар.

Ачам ынчан Тываныё ажылчы чонунга патриотчу кыйгырыгны \нд\рген: «Кижи б\р\з\ малыныё 75 хуузун чаалажып турар маадырлыг Кызыл Шеригге халаска бээр!» Ачамныё ол кыйгырыын ТАР-ныё нам-чазаа дыка-ла бедии-биле \нелээн. Ачам ол эдипкен бодунуё аксын ээлеп, 700 ч\с ажыг малын Кызыл Шеригге халаска \зе с\р\п берди. Мен аёаа бичии-даа хомудаваан мен. Фашистерни чылча шавар деп тургаш, харамнанган херек чок.

Ачамныы ышкаш патриотчу эгелээшкинни  Кызыл Шеригге самолет эскадрильязын тударынга  Кызыл хоорайныё чурттакчылары С. Толгар-оол, В.Ермолаев кылдылар. Оларныё кайызы-даа маадырлыг Кызыл Шеригге 1000-1000 акшаны халаска бердилер.

1943 чылдыё к\з\н\нде, сентябрь 1-де тыва эки турачылар фронтуже чоруптулар. Барык кыргыстарындан чаёгыс-ла кижи аъттанган. Ол болза Кызыл-оол оглу Норбу-оол-дур. Дайынчы уктуг =г-б\ле черле дайынчы уктуг болур. Норбу-оолдуё адазы Кызыл-оол мээё кырган-ачам Суваё-биле Тываны 150 чыл дургузунда дарлаан кыдат эжелекчилерни Моолдуё Копту хоорайынга чылча шапкан Хомду дайынынга киржип чораан. Норбу-оол дайындан каё кадык ээп келген, мээё честем улуг лейтенант Сат =л\рткен.

Дайын ам-даа т=нмээнде, Тыва ССРЭ-ге ам-даа каттышпаанда, 1944 чылдыё августа ТАР-дан 55 кижини совет чазак Кызыл Шеригге эки дузаламчы к=рг\скени дээш ССРЭ-ниё орденнери болгаш медальдары-биле шаёнаан. Ленин ордени-биле С.Тока, А.Чымба, Х. Анчымаа, М=ёг\н-Тайганыё мурнакчы малчыны С.+рн\г\ база ачам шаёнатты. (К-Э.Кудажы.)

*                    *                  *

Парад болур х\н келген. Б\ргег эртен болган, бичии чаъс дымырадып турган.

Таптыг-ла 10 шакта Кремльдиё Спасск суургазыныё шагы кага берген. Ол-ла Спасск хаалгазындан Совет Эвилелиниё маршалы Г.Жуков ак аъттыг халдып \н\п келген. Соонда \деп чоруур таёныылдыг. Х=гж\м каасталгазы диёмиреп турган. Чыскаалган шериглерниё ортузундан парадтыё командылакчызы, Совет Эвилелиниё маршалы К.К.Рокоссовский база аёаа уткуй шаап \н\пкен. База соонда таёныылдыг.

Ол \еде чадаг шериглер Гитлерниё штандартын баштадыр тиилеттирген шериглерниё туктарын В.И.Ленинниё мавзолейиниё ийинде черже октагылапкан.

Маршалдар Г.К.Жуков биле К.К.Рокоссовский рапортту х\лээшкеш, чыскаалган шериг кезектерин эргээннер. К\ч\л\г «ура!» Кызыл ш=лд\ шыва алган.

К.К.Рокоссовскийниё командазы дыёналган. Тиилелге парады эгелээн. В.И.Ленинниё т=п индириниё кырынга И.В.Сталин баштаан большевик партияныё болгаш совет чазактыё удуртукчулары холдарын к=д\р\п алган турганнар.

Тиилелге парадыныё киржикчилеринге, ында чыылган аалчыларга Г.К.Жуков каш с=ст\г байыр чедирген.

Тиилелге парадыныё байырлыг марыжы эгелээн. Ооё бажынга фашистиг рейхстагтыё кырынга киискиткен Кызыл тукту аёаа аскан Совет Эвилелиниё Маадырлары М.А.Егоров, М.В.Кантария тудуп алган чорааннар. Оларныё соонда чадаг шериглерниё полктары, танкистер, артиллеристер. Кызыл ш=лд\ё кыры-биле хыдыкчы самолеттар ужуп эртип турган.

«Мындыг магалыг чыскаал к=рбээн мен» - деп, ачам сеткил ханып чугаалап чораан. (К-Э.Кудажы.)

Кожамыкка хорлуг-ла мен

Мээё тайга-таёды кезип чоруур аажымда ужур-ла бар ч\ве. Оон башка ч\ге ынчап тояап чоруур мен. Хамык чылдагаан аё-меё кыра шаап алырымда эвес. Ынчалза-даа таскыл-хаяга боо-моёгу тудуп алгаш чораан болганда, база кызар апаар. +г-б\лем иштин аё-меё, балык-байлаё-биле база чемгерип чордум.

Эё кол чылдагааным мындыг ч\ве: =скен-т=рээн тыва черимниё бойдус-байлааныё каас-чаражын магадаар, арыг агаарын тынар, кат-чимизин четтирер, арга-арыгга кара чааскаан кылаштап чоруурга, башка х=й бодалдар кирер. Боо чокта, х=й черлер кезиттинмес боор ч\ве, кижи чалгаарай бээр. Бо чорук мээё чогаал ажылымга эгээртинмес дузаны чедирип чораан.

Оон ыёай аёнап, балыктап чоруурга, кижиге кандыг ужуралдар таварышпас дээр. Ол база солун болгай.

Бир к\з\н Хендергениё Бестиг-Ажыкка дииёнеп чораан мен. К\д\рээге сырбык кедеп олурарымга, шиг дээн дааш дыёналган соонда, артымга аар-ла ч\ве пет кылдыр кээп д\шт\. Баштай корга берген мен, арным изиш диди. Хая к=рн\п к==р\мге, чанымда карактарында кызыл кирбиктерлиг улуг-ла кара куш биле к\зен ышкаш дириг амытан дырбаёайнып чыдар. Дезер хире харык чок. Ам топтап к==р\мге, к\рт\ биле киш болду. Орук олчазы деп ч\ве ол-дур. Оларныё барып-барып коштунчуп алгаш, канчап дээрже \не бергениниё дугайын ч\гле тоолдажып болур. Одагга келгеш, ==р\м-биле тывызыктажып шаг болдувус. Ч\гле хоочун Ыдам-оол ирей шынга чоок шаалда кылды: «Каътка ойнап турган к\рт\лерже бо киш халдаан хире-дир. Бирээзин сегирип алырга, к\рт\ кончуг к\шт\г куш болгаш, кишти ылдыртып алгаш, бедик дээрже ужуп \н\пкен боор. Агаарга чорларда, киш  база к\шт\г болгаш, к\рт\н\ё тынын орта \з\п алган. Оон иелээ кошчуп алган хевээр сээё чаныёга душ бооп кээп д\шкеннери ол-дур. Ынчан киш база амы-тынындан чарылган». Ол черле огулуг бодал болган. (К-Э.Кудажы.)

     

К\зелче уткуштур

Ада-ием мээё ==редилгемге хамаарыштыр с=глээн с=з\нге ээ болуп шыдааннар. Каш хонганда =скен-т=рээн уям – ада-иемниё ==нден \нгеш, ==ренип чоруур х\н\м келген. Августуё с==лг\ х\ннериниё бирээзинде сыгыр даё бажында, авам, ачам боттарыныё чагыг с=стерин бергеш, мени амыдыралдыё делгем оруунче \деп кааннар.

 - Куш т=л\ каяа-даа ужар, кижи т=л\ каяа-даа чоруур чоор, оглум – деп, ачам бодунуё чагыг, сургаал с=стерин, шаанда =г-б\ле тудуп эгелээн аныяк кижилерни кудага алгаан дег, эгелеп алган. «Аваё биле бисти, ха-дуёмаёны улуг дыка сактып, сагышсырава. Чон турда, чол-кежиктиг. Угаан-сарыылдыг, кедизинде эртем-союлдуг апаар кижини, сени, ч\\ деп сургаар мен. Эртем-билиг чедип алырын белен, чиик ч\ве деп бодава. Эртемге ==ренирде ч\вени кыры-биле кыдыра шээжилээринче кичээнмейн, алыс утказын хандыр бодаарынче сундугуп чор. Амыдыралга ч\ве д=герези, сагыш дег, белен болбас, оглум. «Эргээ ==рениринден бергээ ==рен» деп чоннуё \легер с=з\н бодап чорууру ажыктыг. Ак сеткилдиг бол. Ак сеткилдигде, эртер орук тайгыр эвес, эдержир эш-==р элбек болур. Тура улгадып доёгуннанып, мегелеп, кажарлап черле болбас. Эки чаёныг кижини д=зеп, багай чаёныг кижиден кичээнип чор».

Авам, ачамныё сургаалын кичээнип дыёнап алгаш, =г чанында баглаашта аъдымга аъттангаш, кожуун т=в\ кайы сен дээш аалдан челдирип \н\пт\м…

Ада-=гбемниё чурту – ногаан эзимнерлиг, шыктарлыг Таёды сыннары ч\к б\р\з\нден х\рээлээн, хевис чадып каанзыг чоогун ол эртен ылап-ла билдим. Ынчан ол меёээ кажангызындан-даа артык чараш кылдыр сагындырды.

Т=рээн Элегес хемимниё унун куду элээн ырап бады келгенимде, эртенгиниё алдынналчак х\н\, Таёды сыннарынче, Хендерге шынаазынче эрге-чассыг к=р\п, каттырымзап харап келген .Олар шуптузу: х\н-даа, даглар-даа, шынаа-даа – мени \деп: «Байырлыг, менди-чаагай, Дембек, чорууё чогузун!» деп чугаалап, х\л\мз\р\п тургулаанзыг. (Д.Бегзи.)

Чер

Чер Х\нден санаарга  \ш дугаар планета болур. Ол бодунуё =зээн дескинмишаан, Х\нн\ база долгандыр дескинип турар деп астрономнар хайгаарап тургаш, ажытканнар. Чер кырыныё картазын тургузарынга база-ла астрономия дузалаан.

Чер борбак хевирлиг. +ртемчей делгеминде шимчеп турар тело бодунуё тыртыжыышкыныныё к\ж\-биле борбая бээр. Чер база ынчангаш борбак хевирлиг апарган. Черниё кыры оёгул-чиёгил, оргу-дески, даглыг-ш=лд\г…

Черни долгандыр агаарныё кылын каъды б\ргеп алган. Ол агаарны Чер бодунче чыпшыр тыртып турар болгаш ону чоогундан ыратпас. Агаарныё составында колдуунда азот (78%), кислород (21%) болгаш =ске-даа аргон, углекислый газтыё эвээш  холуксаалары бар. Океан деёнели-биле алырг, атмосфераныё Чер кырынче базыышкыны 1013 миллибарга деё…

Бистиё планетаныё кырында болуп турар болуушкуннарга гидросфера (б\г\ делегейде суг) улуг салдарлыг. Ооё ниити ш=л\ кургаг черниё ш=л\нден 2,5 катап улуг... Чер магниттиг ш=лд\г… (М.С.Сат.)

   

Марс

Х\нден санаарга д=рт дугаар планетаны Марс дээр. Ол база Черге д=мейлешкек планетаныё бирээзи-дир. От-к=с, =рт-чалбыыш =ё\ дег кызыл-сарыг болуп к=ст\р, эрте-бурун шагда римчилерге чаа-дайын бурганыныё ады-биле Марс деп адаттыра берген. Аёгыр ышкаш кызыл-сарыг =ён\г боорга, тывалар ону Аёгырак деп адап чораан. Марс Х\нден 227,7 миллион километр ырак. Х\нн\ 687 д\н-х\н иштинде бир долганыр. Октаргай делгеминде Черге эё чоок телолар  Ай, Венера болгаш Марс. Чер биле Марс чаёгыс углуг Х\нн\ долганыр болганда, 2 чыл 50 д\н-х\н болгаш-ла, дужаажып эртип турарлар, оларныё дужаажып эртерин противостояние дээр. Планеталарныё Х\нн\ долганыр орбиталары т=п-т=герик эвес эллипс (ч=лбеё) хевирлиг. Ынчангаш оларныё аразы чамдыкта аажок чоокшулажып келгилээр. Марс биле Черниё эё-не чоокшулажып келир дужаашкынын улуг противостояние дээр. Ол \еде оларныё аразы 55 миллион километр чедир чоокшулаар. Ындыг таварылгалар 15-17 чыл болгаш-ла катаптаар. Ынчан Марсты ==ренип хайгаараары кончуг эптиг. Марс хемчээл талазы-биле Черден биче-даа бол, телескопка элээн улуг т=герик болуп к=ст\р…

Марстыё кырында базыышкын Черде базыышкындан 200 катап эвээш. Чер кырынга =й-тап базыышкын 1013 миллибар болза, а Марстыё кырында базыышкын ч\гле 3-10 миллибар хире. Агаарныё базыышкыны ооё кырынга \рг\лч\ =скерлип турар болганда, к\шт\г доозунналчак шуурганнар \р \ениё иштинде хадып тургулаар.

Марстыё агаарыныё кол составы – углекислый газ, оон аёгыда ч=генчиг суг бустары, углерод ажындызы ында бар. Чоокку \еде шинчилелди барымдаалап алырга,эвээш кислород бары илерээн… (М.С.Сат.)

Х\н

Х\н – Х\н системазыныё т=в\. Ол – Х\н ситемазыныё телоларыныё аразында херелденип, чырып турар кара чаёгыс тело. Х\нн\ё чырыы, чылыы – Чер кырынга болгаш б\г\ планеталарга амыдырал-чуртталганыё чаёгыс \нер д=з\. Хар, чаъс, хемнерниё агыышкыны база б\г\-ле болуушкуннар Х\нн\ё энергиязыныё ачызында болуп турар.

Х\н – биске эё чоок турар сылдыс. Ол =ске сылдыстардан хемчээл, масса, температура болгаш чырык-даа талазы-биле улуг ылгал чок. Х\н биле сылдыстарныё тургузуунуё ниити байдалы барык ылгашпас. Сылдыстар дугайында кылган янзы-б\р\ эртем ажыдыышкыннары  Х\нн\, а Х\н талазы-биле шинчилелдер сылдыстарны хандыр ==ренип билиринге улуг дузалыг…

Х\нн\ё бир секундада \нд\рер энергиязы 11,5 * 10 12 т х=м\р-дашты кывысканынга деё. Ооё кырыныё температуразы 6000°.

Бедик температурага газтарныё атомнары ионнарже шилчий бээр болганда, Х\нн\ё б\д\мели плазмадан* тургустунган. Ооё массазыныё 99 хуузу водород болгаш гелийден б\ткен. Оон аёгыда, ында 70 хире химиктиг элементилерниё бары илерээн… (М.С.Сат.)

Чедиги к=рг\з\г

Простакова биле Митрофан келирлер.

Простакова. Мындаагылар удуп дыштанып чыдар аразында, оода ==ренген кижи бооп к=р, оглукум. Кежээзи кончуг оол-дур дээр болбас ийикпе, Митрофанушка.

Митрофан. А оон?

Простакова. Оон кадай ап алыр сен.

Митрофан. С==лг\ катап кичээлдеп к=рейн, авакыжыым, б=г\н дораан д\гдегни кылыр-дыр.

Простакова. Бурган авыралында болу бээр!

Митрофан. Мен четтикпейн тур мен. +=ренир х=ён\м чогул, =гленийн деп. Бодуё ындыг ч\ве тып эккелдиё чоп. Че, олуруп алдым.

Цыфиркин карандажын чидидип турар.

Простакова. Мен чаныёга олуруп алыйн, чассыгбай, акша хавы аргып берейн. Софьюшканыё х=й акшазын сугар сен.

Митрофан. Че! Самбыраё эккел, шериг кырзазы! Ч\н\ бижиир ч\вел, адап тур.

Цыфиркин. Чылдагаан чокка-ла ээрип олуруп бээр ч\веёер бар ийин, хайырааты.

Простакова. (дааранмышаан) Ах, бурганым! Ажынган херээ ч\\ боор, чаш уруг хедерленип-даа олургай-ла, Пафнутьич!

Цыфиркин.  Канчап ажынар боор, хайырааты? «Ыт ээрер, хат хадыыр» деп \легер с=с бар болгай.

Митрофан. Кичээлиё эгеле, онаалгаёны катаптаар-дыр.

Цыфиркин. Катаптаарынга-ла =й-д\р бис, хайырааты. Чаёгыс черге ынчаар-ла чыпшына тактагайланып кагбас силер бе?  

Простакова. Сээё херээё эвес-тир, Пафнутьич. Митрофанушканыё бурунгаар халымак эвези харын сагыжымга тааржыр ийин. Мооё угааны-биле деёнежир болза, та кайнаар ужуга бээр ч\ве, ии-и дадай, бурган =ршээ!

Цыфиркин. Бодалга. Орукка ийелээ чоруп олурган дижик бис. Че харын. Сидоричини эдертип алыыл. /желээ…

 Митрофан. (бижиир). /ш ч\с.

Цыфиркин. /лежиривиске бир кижиге каш болур-дур, бодай каавыт.

Митрофан. (химиренип санап олурар). Бир \ш-\ш. Бир тик-тик. Бир тик-тик.

Простакова. Ч\н\, ч\н\ \лежир!

Митрофан. Тып алган \ш ч\с акшаны \ш кижиге \лештирер.

Простакова. Мегелеп тур, чарашпайым! Тып алган акшаё бодуё д=герезин ап ал, Митрофанушка. /лежип деп мелегей эртем ==ренме.

Митрофан. Дыёнадыё бе, Пафнутьич, =ске бодалгадан эккел. ( Д. Фонфизин.)

Кижи

 Чаш уруг иезинден т=р\тт\н\п келирге, ол кижи болур, ынчангаш т=рел-аймак ызыгуурлуг тывалар мынча дижир:

Кижи болуру чажындан эгелээр.

Аът болуру кулунундан эгелээр.

Шаандагы тывалар чаш уруг бирден он \ш хар чедир ада-=гбелерниё сагып чорааны чаёчылдарны билир кылдыр доруктурар чораан. Чаш т=л-даа, чаш шет-даа, чаш кулун-даа бир д=мей салым-чолдуг. Чаш т=лд\ бичиизинден эгелеп эки чаёга доруктурурп =ст\рерге, ол б\г\ назынында м=з\л\г  кижи болур. Он \ш харга чедир оолдар, кыстар ада-иелериниё аайындан эртпес болурлар. Бир эвес он \ш харга чедир бичии оолак мегелеп чаёчыккан болза, ол алдан бир харлыг ашак апаргаш безин мегечи бооп артар дижир. Бир эвес чаш шетти ыргайты тыртып каар болза, ол улгадып келгеш безин ыргак дыт болур дижир. Бир эвес чаш кулунну хояр кылдыр чаёчыктырып каар болза, ол кулун аът апаргаш безин т=штен хояр дижир.

Ажы-т=л\н эки чаёчылдыг кылдыр доруктурары дээрге тыва чоннуё дээди эртеми бооп, ч\с-ч\с чылдар дамчып келген. Тывалар ажы-т=л\н оорлавас кылдыр, мегелевес кылдыр, арагалавас кылдыр эрте чаштан доруктуруп чорааннар. Тывалар ажы-т=л\н он \ш харга чедир улуг улустуё кылыр ажылдарын кылыр, сагыыр чаёчылдарын сагыыр кылдыр доруктуруп чорааннар.

Эки кижээ эш к=вей.

Эки аътка ээ к=вей. ( М.Кенин-Лопсан.)

       

Аяк сунар езулал.

Аалга кирган кижи аяк эрии ызырар.

Арга кирген кижи саат дайнаар.

        Тыва кижи кончуг х\нд\лээчел. Тываларныё аяк сунар езулалы эрте шагдан бээр туруп келген болгаш 1944 чылдыё с==л\нде арай чидип бар чыткан. 1991 чылдыё с==л\нде аяк сунар езулал база катап делгереп эгелээн.

        Таныыр-даа кижизи, танывас-даа кижи =гге кирип келген болза, бир аалга келген болза,  ону албан шайладыр, ашкарар-чемгерер. Кижиге куруг аяк сунмас, чурту карарар дижир. Хамыкты мурнай аякка шай куткаш, келген кижиге  ийи холдап сунар. Бир чамдыкта аякка шайны куткаш,  солагай холунуё адыжын оё холунуё шенээниё адаанга чаларадып салгаш, оё холунда аякта шайын келген кижиге сунар. Ооё соонда х=некте шайын ол кижиниё чанынга салыр. Ооё дараазында кырында саржаг салып каан ааржылыг тараалыг тавакты салыр. /ениё байдалын к=р\п тургаш, быштактыг тавакты келген аалчыныё мурнунга делгеп салыр. Айныё чаазында база айныё эегезинде =г б\р\з\ чиё шайын хайындыргаш, улуг назылыг кырганнарны шайладыр езулал турган. Бээн, кунчуун шайлаткан кернин улуг назылыг болур дижир. Улуг назылыг кырганнарны шайлаткан =гн\ё ажы-т=л\ т=релзек, эштиг-==рлуг болур дижир. (М.Кенин-Лопсан.)

*                    *                  *

        Белогор шивээзи Оренбургтан д=ртен верста черге турган. Орук Яиктиё кадыр эрии-биле чоруткан. Хем ам-даа доёмаан болгаш ооё коргулчун дег чалгыглары ак хар шыпкан чаёгыс аай эриктеринде муёгаргай карарып к=ст\п чыдар. Ооё ындында кыргыс ховулары чаттыла бергеилээн. Мен дээрге улуг нуурузунда муёгаргай бодалче шымны бердим. Гарнизон амыдыралыныё дугайында шоолуг бодавайн чораан мен. Мен даргам болур капитан Мироновту кандыг кижи ирги деп даап бодаарын оралдаштым, сактырымга, кадыг-дошкун, ажынчак, бодунуё албанындан =ске ч\н\-даа билбес, кевин-херек чок ч\ве дээш, кижини хлеб чиртип, суг ижиртип хоругдай тыртып каарынга белен ашак ышкаш бооп турду. Ол аразында имиртиёнеп эгелээн. Бис элээн-не д\рген чоруп орган бис.  «Шивээге чедир ырак бе?» - деп улаачымдан айтырдым. «Ырак эвес. Д== к=ст\п келди» - деп харыылады. Мен дошкун-шириин бастионнар, суургалар, чалдар к==р боор мен деп бодап долгандыр к=рг\ледим, ынчалза-даа узун ыяш херим-биле х\рээлеткен  сууржугаштан =ске, ч\н\-даа к=рбедим. Бир талакы чартыын хар х=ме база берген \ш бе, д=рт бе сараат сиген тур, =ске талазында чалгааргай халайгылаан хыртыё чалгыннарлыг ээрере берген дээрбе туру. «Шивээ кайыл ынчаш?» - деп кайгап айтырдым. «Бо-дур» - деп сууржугашче айытпышаан, улаачы харыылады, ынчангаш ол с=с-биле бистер ынаар хап кире бердивис. Херим эжиинден эрги шой \гер-боо к=рд\м, кудумчулары тар болгаш ыргак-дагыр, бажыёнары чавыс-чавыс,… оон каш минута хире болгаш-ла, ыяш дуган чоогунда бедик черде туткан бажыё баарынга \гектиг шанак доктаап турупту.               (А.Пушкин.)

*                    *                  *

Каш неделя эрте берген, ынчаарга Белогор шивээзинге  мээё амыдыралым меёээ ч\гле ч\гээр эвес, харын-даа амыранчыг апарган. Комендантыныё бажыёынга мени т=рээни ышкаш х\лээп алган. Ашак биле кадай эё-не эргим х\нд\л\г улус турган. Солдат кижи оглундан офицерге четкен Иван Кузьмич боду эртем-сургуул чок, б=д\\н болза-даа, эё-не ак сеткилдиг болгаш буянныг кижи. Кадайы ону чагырар, ол дээрге ашактыё ч\ве эскербес байдалы-биле тааржып турган. Василиса Егоровна албанныё-даа херээн бодунуё ажыл-агый херээ дег к==р, ынчангаш шивээни бодунуё бажыёы ышкаш, ынчаар чагырып турган. Марья Ивановна удатпаанда мен-биле бижииргешпес апарган. Таныжа берген бис. Угаан-саарыылдыг, уян-чымчак кыс деп к=рд\м…

        Мени офицер кылдыр депшидип каан. Албанымда бергезинер-даа ч\ве чок. Бурган авыралы-биле туруп турар. Шивээмге к=р\лделер-даа, ==редилгелер-даа, таёныылдар-даа чок турган. Комендант чамдыкта туразы четкенде бодунуё солдаттарын ==реткилээр, ынчалзажок олар шуптузу кайы таланы оё тала, кайы таланы солагай тала дээр ч\вел дээрзин билип алган турар кылдыр ам-даа чедип ап шыдаваан болгаш оларныё х=й нуурузу оё, солагай таланы часпас дээш дескинериниё мурнуу чарыында тейлей тыртып алыр турган… Швабринге каш француз ном турган. Мен оларны номчуп, очулгалар кылып, харын чамдыкта ш\л\к чогаадырын шенеп турган мен. Барык \р\г\лч\-ле комендант сугдан чемненип, х\нн\ё артыын аёаа эрттирер мен, чамдыкта аёаа кежээ ол-ла чоок-кавыда бир дугаар медээчи Акулина Памфиловна дээр кадайы-биле Герасим башкы чедип келгилээр турган. А.И. Швабрин-биле мен х\нн\ё-не к=рж\р турганым билдингир, ынчалза-даа ооё чугаазынга х\н келген тудум, улам-на таарзынмастап бар чыткан мен. Ооё \рг\лч\-ле комендантыныё =г-б\лезин кочулаарынга, ылаёгыя Марья Ивановна дугайында анчыы с\ргей чугааларынга кончуг х=ён\м чок турган мен… Шивээге оон =ске улус бар эвес, ынчалза-даа мен олардан =скелер-биле =ён\к-тала болурун к\зевейн-даа турган мен ынчаш. (А.Пушкин.)

*                    *                  *

Шынап-ла, Надяныё музей бажыёы албан шугуму-биле д\р\м езугаар тургустунмаза-даа, ооё авазы чурттап орар бажыёын уруунуё езулуг-ла музейи кылдыр дерип алган. Ийи =рээл бажыёныё хана б\р\з\нде Надяныё болгаш ооё адазыныё чураан чуруктарын, ооё ада-иези, эш-==р\-биле кады тырттырган фото-чуруктарын хоолааш, аскылап каан. +рээл ортузунда улуг стол кырында Надя дугайында улустуё аёгы-аёгы чылдарда бижигилээн сактыышкыннарын, демдеглелдерин чыып бижээн дептерлер, Надяныё чуруктарын чыгган альбомнар, шкафта ооё эдилеп чорааны эт-севи, номнары, эш-==р\н\ё чагаалары. Азыгда шевергин стол кырында Надяныё с==лг\ чуруп турган альбому, ооё чанында чурук чуруурунга белеткеп каан карандаштар, фломастерлер болгаш бийирлер. Сактырга, ол б\г\н\ё ээзи бичии када дашкаар \н\п, селг\\стей берген, азы эштеринде барган, ам дораан чедип келир ышкаш, чурукчунуё херексели ээзин манап чытканзыг.

Улустуё дилээ-биле уруунуё дугайында сактыышкыннар кылып, ооё канчаар =з\п-доругуп, кижи бооп хевирлеттинип келгенин сактып чугаалаары баштайгы \еде авазынга  аар-ла турган. Эскертинмес балыг сагыш-сеткилди катап-катап аёдара-д\ёдере сойгалаарга, бергези кайы хире дээрзин эгиттинмес чидириглиг кижи-ле билир. Ынчалза-даа Надя дээрге ам ч\гле ооё уруу эвес, ооё уран-талантызы б\г\ чоннуу болуп, чолга бараан болуп турар болганда, ол чоннуё уруу. Ооё хенертен саарылды куттула каапкан талантызы кижилерниё сагыш-сеткилин челээштелдир байыдып, чарашылды угаап-медереп билиринге кижилерни кыйгырып турар улуг к\ш дээрзин ие кижи биле берген. Уруунуё арттырып каан чуруктарын камныг ажаап, кадагалап, ооё талантызы кижи сеткилиниё дээди хайыразы дээрзин чоргаарал-биле миннип, оларны сонуургаан кижилерге к\зелдии-биле тайылбырлап, чугаалап бээри – иениё албан-х\лээлгези апарган. (Е.Танова.)

*                    *                  *

Коля биле Наташаныё Моолче чоруур х\н\ чедип келген. Рушевтерниё х=й-ле д=ргул-т=релдери, эш-==р\ оларны демир-орук вокзалынга \деп келген.

 - Кандыгыл, Наташа, моол дыл тыва дылдан улуг ылгалдыг бе? – деп, ашаа айтырган. Моол дугайын тывалар эки билир, оларныё-биле кожа-хелбээ  чурттап, харылзажып чораан-даа болза, Ажыкмаа ооё мурнунда боду моолдар-биле таныжып, чугаалажып чорбаан болгаш, шоолуг билбес. Чамдык с=стер д=мей дээрзин дыёнаан. «Тывалар ышкаш кара-кара улустар – алтайлар, хакастарныё дылы тыва дылга чоок болганда, моол дыл база ындыг турар ужурлуг» деп бодааш, ол харыылаан:

 - Моол, тыва с=стерде улуг ылгал бар деппе. Чоп мен алтай, хакас кыстар-биле чугаалажырымга, билдингири кончуг-ла ч\ве чораан. Моол дыл база ындыг-ла ыйнаан.

 - Ынчаарга эки-дир. Сен мээё очулдурукчум болур сен. Даштыкы чуртка боду хууда очулдурукчулуг болурга эки-ле болгай – деп, ашаа баштактанган…

Хуу очулудурукчу дугайы арай келдерей берген дээрзин олар Совет-Моол кызыгаарын эртип тургаш, билип кааннар. Наташа моол кызыгаар даамалдарыныё чугаазындан чаёгыс с=с-даа билип ап чадаан. Аёаа очулдурукчулар чок турган болза, бергедээр-ле турган хире. (Е.Танова.)

*                    *                  *

Кызыл тук киискип чораан.

К=к м==р\ктер эдектери-биле, бичии хемнер эриктери-биле  чоруткан чиёге оруктап чер-чери-биле шууштур кылаштаан кижилерниё бажында октарга чаёгыс эвес удаа \ттей аттырган кызыл тук киискип чораан.

Орук кадыр болгаш берге. Чамдык черлерде аё одуругларын, кодан кокпаларын эдерген. Кежиглерде к=в\р\г чок. Сугнуё шакпыны кижи ужур шаппа.

Кижилерниё чилчии \ст\п чораан. Орта аъш-чем чок. Шаёгыр кат, хылба – Саян тайгазыныё амдыызында берип шыдаар с=ё\-ле чок.

Аъттар кижи б\р\з\нге чедишпес. Улус аар балыглаттырган эштерин =л шеттен кылган хол шыргаларынга к=д\р\п алгаш чораан. Ынчангаш кижилер боттарын манажы бээр. Ооё ужурундан б\г\ шуушкан чыскаал доктаап туруптар.

Кижилер караёгы д\нн\-даа, =л-чаъсты-даа база аштаар хырнын-даа, элээр эктин-даа тоовайн чораан. Олар ч\гле Саян сынын кежир Таёды-Тывазынче углап чоруп олурганнар.

Могап турупкан кижилерниё бажында кызыл тук киискип чораан. Шынныё тугу. Хосталганыё тугу. Аас-кежиктиё тугу. Найыралдыё тугу.

Кызыл тук киискип чораан. Саянда кызаа орукту дургаар ш=йл\п чоруй барган муё-муё кижилерниё бажында кызыл тук киискип чораан.

Ээн тайга кежир поход анаа-ла селг\\стээшкин болбаан. Кызыл партизаннарныё аёаа кырлып каарыныё дугайында дайзыннарныё идегелинде шынныё кандыг-бир хензиг-даа бол \л\\ бар болган. Балыглаткан эштерин ап алгаш, кадыр-берге оруктап, суг-чарга д\ж\п, каш-каш хонуктарда аъш-чем чивейн, ээн черлеп чоруурун ч\гле дидим болгаш соруктуг кижилер шилип алган. Оларныё к=рн\р ч\вези ч\гле тайга турган. Ч\гле тайга оларны эмнеп, суггарып, чемгерип турган. Орукка ында-хаая дайзыннар-даа, =ён\ктер-даа таваржып турган. (К-Э. Кудажы.)

*                    *                  *

А С\лдемнер аалы т=р\в\шаан. С\лдем ашак Х\рбе-биле ийилээ тараазын-даа ажаап турганнар, бай аалдардан х=лези дээш ап алганы буга-шары кежи х=мнерин-даа эттеп турганнар.

Оларныё бир эки дузалакчызы Хойлаар-оол хевээр. Ол тараа-даа чулар, шаё-даа с\рер, доора-даа тыртар. Х=м соктап турда, хала чок. Аныяк, к\ш кырында болгаш, багай-согай кижилер уур арга чок аар докпак-биле чыржайтыр кадып калган буга кежин бир угда муё чедир каккылаптар. Ол аразында авазынга база дузалажыр, эдирээ-биле алгы эттээр, дуёмаларын ойнадыр. Ооё четпес ч\вези биеэ хевээр -  ам-даа =гленмээн. Хып дээн чалыы эр хирезинде аныяктарга безин каттышпас. Ч\ве ыыттавас боордан =ске, чаражында чараш эр-дир ийин. Карактары безин ол чоок-кавыда чок, улуг, кожуп каан ала бугалар-ла. Ынчангаш ооё \е-чергези кыстар С\лдемнер аалыныё дужу-биле эртип чыда, =ш-биле ырлажыр:

Кара-Барык уруглары

Кайгамчык-ла тенек улус.

Карааё уштуп аппарбазын,

Шийип алгаш олур, акый.

+рг\н-Барык уруглары

+=н-не-ле тенек улус.

+г\ё уштуп аппарбазын,

Пактап алгаш олур, акый.

Ынчаарга-ла Хойлаар-оол шимчээр эвес, ч\гле арны кызып каар. Харыы-даа чок, каткы-даа чок. (К-Э. Кудажы.)

*                    *                  *

К\ж\р Саванды дээрге Беш-Мелдерин соодарын болза-даа шуут кедерээн дивес силер бе. Дуюгларыныё мыйыстары =з\п быжыксын дээш, соок сугга-даа,изиг х\нге баглап-ла турар. Чамдык д\нелерде Беш-Мелдерин чедип алгаш, сыгырып каап кылаштап тура хонгулаар. Оозун кедээр дагда  чиик болгаш арыг кадар-оъттуг черге =ртээр, аал чаныныё =леёин чиртпес. Х\нд\с аъдын ийи адагаш аразында херип каан аргамчыга узун-дын хос ч\г\р\п турар кылдыр баглап каар. Чамдык кижилер ызырар ыттарын херим иштинге ынчаар =ртеп каар боор ийин. Удуп турда, Саванды аъдыныё соондан оожум кедеп келгеш, кыры-биле даш октаптарга, оозу кулактарын с\\рерткеш, ийи бут кырынга =р\ шурап туруп бээр. Ынчаарга Саванды амыраары аажок. Аъдыныё мыяан чээрген-биле шиштеп к=рг\лээр. Оозу буступ, \\реп турар болза, Беш-Мелдерниё ам-даа соодуу ханмааны ол. Ам-даа баглаар херек. (К-Э. Кудажы.)

*                    *                  *

К\ст\ё д\\ренчиг д\н\ д\ж\п келген. Ынчан, он айда, с\т дег айдыё д\н турар ужурлуг. Ынчалза-даа дээрни селбер булуттар дуй алы берген. Караёгызы карак дешпе.

Ол д\не кым-даа удуваан. Усинскиниё кызыгаар шерииниё командири Старухинге баштаткан  кызыл шериглерниё болгаш партизаннарныё эвээш санныг отряды ч\гле мажы базар кылдыр белеткенип алган.

Д\в\рээзинниг д\нн\ё эрте бергени билдиртпээн.

1920 чылдыё он ай 29-та, сыгыр даё бажы турда, кыдат эжелекчи шериглер эвээш санныг кызыл шериглерни болгаш партизаннарны чартык дээрбектей б\зээлепкен. Амдыызында кайы-даа тала боо атпаан. Ынчалза-даа тулчуушкун болуру чайлаш чок апарган.

Оттук-Дашка д\в\ренчиг байдалды ол чоок-кавыныё араттары билип турган. Бир-ле дугаарында Барыкта Оёзулактыё б=л\\ дойлуп \нген. Партизаннарга чедирери-биле аъш-чем белеткеп алганнар. ( К-Э. Кудажы.)

Тыва театр

 «Хайыраан бот» эге салган

Кайгамчыктыг шиилерлиг,

Шекспирниё чогаалдарын

Чечен ойнаар артистерлиг,

Ак-к=к хемнер, даглар чурттуг,

Ажык б=д\\н тываларныё

Х=рек, ч\рээн доюлдурган

К=к-оол аттыг тыва театр. (Люндуп Солун-оол).

Ыдыктыг театрывыс

        1930 чылдарныё ортаа \езинде, тыва национал шии чогаалы болгаш бот-тывынгыр уран ч\\л элээн сайзырап, тускай профессионал коллективти тургузуп болурунга улуг салдарны чедирген. Ынчангаш 1935 чылда Тыва Арат Республиканыё 8-ки Улуг Хуралы Тываныё к\р\не театрын тургузуп болурунуё дугайында шиитпирни х\лээп алган.

1936 чылдыё январь айда Кызылдыё ==редилге комбинадыныё чанынга национал театр студиязын организастап эгелээн. Шыёгыы шилилгелиг х\лээп алыышкынныё т\ёнелинде он аныяк оолдар, кыстар шылгалданы эртип шыдаан. Олар кымнарыл: О.Кара-кыс, О.Монгалбии, О.Белекей, Д.К=к-кыс, М.Комбу, О.Комбу, С.Сорукту, О.Кара-оол, О.Лагба, А.Лаптан олар-дыр.

1936 чылдыё март 25-те аныяк артистер, дагдыныкчы башкыларныё удуртулгазы-биле  чогаадыкчы шылгалданы эртип, эё-не баштайгы улуг концертти к=рг\скен. Ол х\н Тываныё т==г\з\нге профессионал тыва театрныё \ндезилеттинген х\н\ болуп кирген.

Сугда эё-не  узун назылыг амытан.

Бир билдингир тоолда Емеля хемден шортан тудуп алыр ийик чоп, сактып келиёер даан. Оон ол оол шортанныё дилээ-биле ону катап-ла  хеминиё суунче салып чорудуптар. А ооё соонда ч\\ болганын кончуг эки билир-ле болгай силер, уруглар. Шак  ол шортан  ам-даа хеминиё тереёинде дириг чурттап турар магат.

Ч\ге дизе, шортаннар дээрге хемнерниё эё-не узун назылыг чурттакчылары болур ч\ве-дир. Оларга 300 чыл ындыг-ла узун эвес. Ийиги черде карптар туруп турар. Олар 150 чыл чедир чурттаар. А ква-ква-ква деп чоруур пагалар ч\гле 16 чыл назылыг.

Ынчап кээрде, бодап туру силер бе, кадын-пагага ужуражып болгу дег кандыг-даа идегел б=г\н чок-тур.(«Алдын-кушкаш» сетк\\лден.)

*                    *                  *

Улитка деп дириг амытанны билир-ле болгай силер. Ол 15 грамм бичии-ле деёзилиг. Ынчалза-даа улитка барык-ла чартык килограмм  деёзилиг аар ч\ъкт\ бодунга ч\ктеп алгаш чоруй баар арга-шинектиг болуп турар. («Алдын-кушкаш» сетк\\лден.)

*                    *                  *

Эрикти куду доктаар черге доктаап, хараар черден харап элейтип баттым, далажып кайнаар далажыр. Балыкчыларныё санын кижи кайыын тып шыдаар, суг унун куду дистиндир бадып каан. Сактырымга, оларныё ужу Соёгу-Доштуг океанда барып шашкан тур боор.

Мынчан кадыргылар ойнап кааптар. Олар ам кайда-бир тереё ээрем д\в\нде  дыштанып чыдар. Оларныё мынчан чиир чеми колдуу-ла элезин. Шокарлар база-ла бо \еде \\ргенезин чажып кааптар. Оларны база-ла  х=лчок тереё, к=к ээрем д\в\нден дилеп болур. А белдер харын чаа ойнап тур боор. Оларга харын эртен, кежээ, чамдыкта х\нд\с-даа хемнер кыдыында сайлыг сыык черлерге  душ бооп таваржы берип болур. Ынчалза-даа бо \еде ол чеже-даа сыырткыыш октаарыёга,  албас, кандыг-даа чемиш сыгаарыёга, чивес, чем холуур кадайлар-биле д=мей апаар. Бо б\г\н\ балыкчылар, кижи бодаарга, кижиден артык билги дег. Ол хиреде, ч\ге мында сырлып келгеннерил болар ынчаш? Азы анаа-ла агаарлап алыр дээни ол бе? Азы олча хараан ч\ве ирги бе?

Тывалар шаанда бо \еде балык сыырткыыштавас. Ч\ге дээрге ооё аажы-чаёын кончуг эки билир. Ч\гле бир кежээ бе, ийи кежээ бе, кургаг хаак агбаннары б=ле шарып алгаш, чырыдып тургаш, серээ-биле, молдурук-биле чок болза ыяш х\\рек-биле он-чээрби балык =л\р\п чээш, чаёгыс тодуп алгаш, ооё-биле соксап каар. Чазын балык чиксээрин ынчан хандырып алыр. А к\з\н база, кажан балыктар дунчулаар мурнунда азы хемни куду бадыптары-биле ээремнерге, чанар куштар дег, б=лд\нч\п турда,  бир аал ишти чаёгыс тоттур чиптер балыктарны четкилеп азы баралап тургаш, =йлей уштуп аар. Ооё-биле соксап каар. Дузаар, хеёмелээр, =й-хемчээл чок =л\рер - \\желээр деп ч\ве оларныё сагыжынга кирбес. Ч\ге дээрге, «артык сеткил ара каар» деп с=стерни олар кажан-даа утпайн чорааннар. ( С.Сур\ё-оол.)

*                    *                  *

Салбак-оолдуё чуртунга ол байырлалды кым баштап турган деп бодаар силер? Ооё адазы Иргит ашак болбайн канчаар. Ол ашак тываларда чаёгыс кол байырлал бар, ол болза Шагаа деп санап чораан. Ынчангаш аёаа болза-чогууру-биле белеткенир, ч\гле боду эвес, ол кавыда аалдарга ол дугайын к\стен эгелеп сагындырып эгелээр. Ол х\нн\ё б\д\\з\нде суг «чолдак кудуруун черге дээртпейн» салып турар. Шагааныё чогум х\н\ келгенде, даё-биле деёге уткуур. Б\г\ ажылды барык чааскаан кылып кааптар. Бодун =скелерден улуг кылдыр санап чораан, шыны-ла ындыг. Оон улуг кижи чоокта чок, ынчангаш алгыш-й=рээлди боду кылыр:

 Чыл бажы келди.

Чылан кежи союлду.

Бак ч\ве ыёай турзун.

Эки ч\ве бээр турзун.

+ршээ хайыракан!

Саёым салып чалбардым,

Чажыым чажып тейледим,

 Агым, к=г\м багладым,

Авыралда, оран-дээрим.

+ршээ хайыракан!

Бир кижи к=з\лбейн баарга, амыдырал кайыын туруптар ч\ве деп, салгал дамчыыр деп ч\ве бар. «Ада =л\р, оглу артар» деп с=стер адазы =л\рге, оглу кижи ооё чуртун ээлээр деп, ч\гле чаёгыс уткалыг эвес-ле болгай. Оглу кижи ооё бодап чораан  ажыл-херээн уламчылаар дээш, оон-даа =ске уткалар оларда сиёниккен. +ске б\г\ден аёгыда, Иргит ашак улустуё эрги чаёчылдарын, езулалдарын, байырлалдарын, с\з\глелдерин, ч\д\лгелерин сагыыр, оларны арттырып аар дээш, ол ынчаар чурттап турган кады-кожаларыныё аразынга ол талазы-биле бодунуё \легерин к=рг\зерин дыка-ла оралдажып келген. Бетии кыдыы, шай хайындырган болза, ооё \ст\н дээрже ыяап чажар, отче кудар. Аёаа кым-бир кижи арага кудуп берген болза, ыяап ыдамнаар. Ч\ве =л\ргенде, д\лген т=шт\ё бадын ыяап отка «чидиртир» дээш, оон-даа =ске. Черле ынчаш, Иргит ашак шаандакы тываларныё хоойлуларын езугаар чурттап чораан.  ( С.С\р\ё-оол.)

Эрте-бурун ыдык чуртум.

Чайгы д\не чедишкен ай

Саарылдыр херел чажып,

Сай-Суу, Хемчик, Улуг-Хемим

Салгын кырлап самнагылаар –

Аржаан домун сиёирипкен

Арыг чаагай хемнерим…

Шаёчы, Ооруг, Кара-Хову,

Аймыырлыгга, Терезинге

Арбай-тараа салам салбаа

Салгын-хатка эстегилээр –

Аъштыг-чемниг, элбек-байлак

Азыракчы ховуларым…

/рбун-Кашпал, Чайлаг-Алаак,

/ст\\ Ак-Даг, Адыр-Бажы

Ада-=гбем \е-д\птен

Арбын с\р\\ чапты берген –

+глериниё оду м=ёге

+шпейн чоруур хонаштарым…

Дужааштыр кээп кайгажыпкан

Туна, Таёды тайга-сыны

Чаа-Х=лд\ё шынааларын

Чаш т=л ышкаш куспактапкан –

Эргеленип, чассып аарым,

Эрте бурун ыдык чуртум… ( А. Даржай)

Тыва дылым судалымда

Т\\р\к дылдыг чоннарывыс шуулганынга

Т\ме-сая язы-с==к чон аразынга

Тыва дылын тывалар-ла утпаан дээрге,

Дыка чоргаар, эктим бедик орган-дыр мен.

 Т=н\п читпээн тыва нация бар-дыр дээрзин

Т==г\ге м=ёге  шыгжап кадагалаан

 Т=рээн дылым -  тыва дылым  читпээнинге

Т=л\ мен ам ==р\п ханмайн чоруур-дур мен.

Авай дээним, эргимим дээн, т=лдерим дээн –

Адааным с=с судалымда деёге соп чор.

Хары черге, \р \еде улам сактыр

Кайгамчыктыг, тывызыксыг тыва дылым. (З.Донгак.)

*                    *                  *

+лчей-оол Монгуш хып дээн аныяк назынында  чогаадыкчы чоруунуё эге бажында-ла номчукчуларныё сонуургалын чаалап апкан чогаалчы. Ооё бадыткалы – «Чаа-Х=лд\ё айдыёында»  деп ат-биле \нген ш\л\ктериниё баштайгы чыындызы, аялгазын композитор Солаан Базыр-оол бижип каан амга чедир ыраажыларныё аксындан д\шпейн чоруур «Чаа-Х=лд\ё айдыёында» деп ыры.

Тыва литератураныё шинчилекчизи Мария Хадаханэ 1986 чылда чырыкче \нген «Литературлуг Тыва» деп номунга +лчей-оол Монгуштуё дугайында «… ыыткыр эвес, ынчалза-даа онзагай \нн\г…» деп ооё чогаадыкчы ажылын \нелээн. Ылап-ла ындыг! Тыва кыстыё чаражын ч\гле бо  ш\л\кч\ ырга, с=ске деёнээн.

Ында-хаая к=рж\п келгеш, сактырымга,

Ыр дег чараш, с=с дег тода кыннып кээр сен.

«Ынакшыл дугайында тыва ш\л\ктерде мындыг чараш деёнелге чок. Бо болза ш\л\кч\ Монгуш +лчей-оолдуё уран олчазы-дыр» деп Тываныё Улустуё чогаалчызы Александр Даржай магадап бижээн. (Ш. Суваё.)

+г д\нд\\нче

Бежен харлыымга чедир безин аныяк, к\ш-шыдалым хевээр артып калган.

Бир катап сумум даргазы мени бир аалче албан хуузу-биле  айбылапкан.

Аъдым баглап кааш, =гже чоокшулап олурумда, казыра дег улуг кара ыт-даа ырланып, туткулап келди-ле ийин. Черле кончуг ызырар, ынчалза-даа  оозун баглавас. Хай дивес улус деп дыёнаан мен.

Тонум эдээнден аптарыныё кайызы чорда, меёнээн уум-биле теверимге, ыт дээр шаар д\нд\\штелип \н\п-\н\п, демги =гн\ё д\нд\\нче караш дээн. +гге кирип кээримге, х== дег кара ыт калдар-сарыг кылдыр хула берген, менден с\рээдеп, сириёейнип олур-ла!

+г д\нд\\нче киир тептеримге, изиг суугу кырынга кээп д\шкени ол ч\ве дийин.

Ынчаар кезеткен мен, кулугурну. (+.Монгуш).

Монгуш Доржу – ховар очулдурукчу

/ж\\р шапкын эрткен вектиё \\ргези, ооё ч=р\лдээлери ш\л\кч\н\ё ч\рээнге саргып, сорбу болуп =йд\г\п чораанын ооё х=й-х=й чогаалдары бадыткап арткан. Салым болгаш чогаал – Монгуш Доржу ооё-биле Тываныё база бир эё уян, улуг ш\л\кч\з\ болуп т==г\же кирген. Ол кайгамчык лирик…

Келир \ениё критиктери, чогаалчылары Монгуш Доржунуё ч\гле очулга ажылын безин сайгарып шинчилээр болза, дыка-ла х=й темалар, уран-мергежилдиё айтырыглары оон \н\п болур. Чижээ: «Даг чурттуг к=шк\ннерниё сагыш-сеткил байлаанда ниити ч\\лдер», «Доржунуё ш\л\к чогаалынга Сергей Есенинниё ачы-салдары», «Орус ш\л\кт\ тыважыдарыныё  доржузуг арга-дуржулгазы» - моон-даа ыёай чижеглеп болур.

Монгуш Баяновичиниё очулдурган чогаалдарында ооё бодунуё тыпканы чогаадыкчы олча-тывыштары дыка х=й. Ону ажыдып, шинчилээри бо \ениё школачы, студент аныяктарынга – б\г\-ле уран чогаалга сонуургалдыг кижилерге «курлавыр \\же-дир»... (К. Черлиг-оол.)

*                    *                  *

(С. Есенин)

Сыгыг дегбээн торгу харны д\в\лендир

Сыгырган хат, м=ёг\н хат-даа дагжап туру.

Эгел к=ёг\с бодавааным ч\\лдерни

Эё-не баштай эскергеним бо-ла-дыр ам.

Д\д\кс\г чыт к=зенектер санында бол

Т\вексинген кударалым хайынмайн тур.

Д=мей-ле мээ амгы б=г\н амыдырал

Т=нч\з\ чок ынакшылым болу берген.

Эртип чыткан херээженниё х\л\мз\р\\,

Ээлгир хоюг эгиннери сагыш к=зээр!

 Орук-биле кошкан \ш аът чаржып эртер –

Олар-биле талыгырже челзиптер мен.

Хамык б\г\ чедиишкиним, аксым-кежии!

Хайыралыг б\г\ чоннуё аас-кежии.

Черге чорааш, чаёгыс катап ыглапсыёза –

Чедиишкинниё оюп эрте бергени ол.

Чырык черде бар-ла ч\\лд\ х\лээп алгаш,

Шынчы болгаш б=д\\н кылыр чурттаар  херек.

Ынчангаштыё борбак арыг кырын дургаар

Ырын ырлап, м=ёг\н хат-даа д\ёмеп туру.  (Очулдурган М.Доржу.)

Айзаананыё ==р\шк\з\

Дыштаныр х\н. Монгал туруп келгеш, удуур =рээлиниё соёгазыныё п=з\н ажыда тыртыпкан. Ак-к=к дээрде агарар булут-даа чок. Эртенги х\н чидиг, чырык херелдерин эзим аргалар, хову-ш=лдерже харам чокка чашпышаан, карактарны чылчырыктадып турган. Одуг-ла чытканы ол боор оё, алды харлыг уруу Айзаана ачазыныё соон дарый туруп келгеш, дашкаар \не халаан.

Монгал чунуп турда, уруу эжикти ажыда каапкаш:

 - Ачай! Ачай! К=р\ёер даан! Итпиивис чедип кээп-тир – деп ==р\шк\л\\ кончуг алгырган.

 - Кайы, уруум! – дээш, ава, ачазы уруунуё соондан \не халышканнар.

Шынап-ла, улуг чудурук хире, ала-шокар чалгынныг хоор-сарыг итпик телефон чагызыныё бажында олуруп алган «пи-пи-пип, пи-пи-пип» деп, бажын согаёнадып каап, эдип олурган.

 - Агаар-бойдус чылып, дээр аязырга амырааш, эдип олурары ол ыйнаан – деп, Айзаананыё авазы чугаалаан.

 - Бо чылын час орайтады д\ж\п, хат-бораёныг, соок болду. Ынчангаш итпиивис чаа чанып кээп турары ол ышкажыл, уруум  - дээш, Монгал уруунуё бажын суйбай туткан.

Адашкылар, авашкыларныё чаптап к=р\п турган итпии чагы бажындан ужуп баткаш, черге хона каапкаш, та д\ктер ч\ве, та х=веё ч\ве, агбагар ак-ак ч\велер чыып, ызырып алгаш, херим иштинде дыттыё х\ннээрек талазында быжыглап каан, чылдыё-на иштинге т=р\п, оолдарын =ст\рер уязыныё иштинче кире берген.

 - Экиис! Итпиивис  бажыёынче кире берди!  Ам база оолдарлыг болур бе! – деп, Айзаана ачазындан айтырган.

 - Ийе, уруум. Оолдары-биле чурттаар уязын септеп, чылыглап ап турары ол ышкажыл – дээн.

Уруу амырап, адыштарын часкагылап каап, =р\ шурагылааш:

 - Х==к\й итпиивис аштай бээр. Чемден уруп берейн – дээш, бажыёынче караш-ла дээн.

Ол =йде Монгалга делегейниё делгеми, дээрниё к=кк\р\, х\нн\ё чылыг, чырыы дам барган ышкаш болган.

Шынап-ла, сарыг-шокар =ртемчей кырынга чаптанчыг чаштарныё аас-кежик, ==р\шк\ долган каткы, чугаазы чаёгыланып, чараш куштарныё тааланчыг \н\ куттулуп турда, амыдырал тайбыё, чараш, чуртталга солун, х=гл\г болбайн канчаар! (Э. Монгуш).

Куйнуё чажыды

Башкы ==реникчилеринче к=р\нгеш:

 - Школаныё ниити планы езугаар субботада к\ск\ бойдусче агаарлаашкын болур. Баар черлерин класстар боттары тодарадып ап болур. Кайнаар баарывысты дугуржуп алыёар – дээн.

 Уруглар аразында с\мележип-ле эгелээн…

 Кымныё-биле-даа с\мелешпейн, ыыт чок боданып олурган Белек туруп келгеш:

 - Ортаа-Халыынныё Кызыл-Туругларже баар-дыр, башкы. Ында янзы-б\р\ черлик дириг амытаннар, куштар, \н\штер дээш солун, чараш ч\\лдер-ле х=й. Ортаакы Кызыл-Туругда кижи белен эскербес б\д\\ куй бар. Эрткен чайын даайым сугнуё =шк\лери ынаар \не бээрге, оларны дозуп чорааш, к=рген мен. Ол куйну кижи, ч\гле чанынга чеде бергеш, к=р\п каар. Аёаа чедери база берге, кадыр черде. Куйнуё аксы бичии. Кижи ынаар кирип шыдавас. Бакылап к==р\мге, иштинде бир-ле ч\ве бар чорду. Караёгы болгаш, ч\\ чыдары орта билдинмес. Кижи холу база четпес. Уштуп к==р дээш, чадап каан мен. Узун ыяш азы демир болза, илбектеп тургаш, уштуп ап болур. Ол куйну база шинчилеп, иштинде чыдар ч\вени уштуп к=ргей-даа бис – дээн.

        Белектиё чугаазы доостурга, оолдар-даа, уруглар-даа:

 - Кызыл-Туругларже баар-дыр, башкы. Кызыл-Туругларже баар-дыр, башкы – деп алгыржып эгелээн… (Э.Монгуш)

*                    *                  *

        Степан Сарыг-оолдуё эё-не чедимчелиг болган шии чогаалы – бир дугаар бир дугаар бижиттинген тыва операныё либреттозу «Чечен биле Белекмаа»…

«Чечен биле Белекмаа» деп либреттонуё дылы бай-байлак ш\л\к тургузуглуг кылдыр бижиттинген болганындан аёаа композитор Р. Кенденбиль аялга бижээни таварылга эвес. Ол Тывага бир дугаар эё баштайгы тыва опера болган…

Ынчангаш баштайгы тыва либреттонуё автору Тываныё Улустуё чогаалчызы, тыва литератураныё \ндезилекчилериниё бирээзи С.А. Сарыг-оол. Улустуё чогаалындан фантастиктиг онзагай утка-бодалды шии хевиринге ховар чечен кылдыр шилчиткени авторнуё онзагай салым-чаяаны болган. Ол «Чечен биле Белекмаа» деп баштайгы либреттону бижээш, тыва литератураныё т==г\з\нде балалбас исти арттырган деп санап турар бис. (А.Херел).

Тыва авалыг планета

        Дээрде бичии планеталар база бар. Олар х\нн\ долганып турар. Планеталар чырыкты, чылыгны х\нден ап турар. Чаа ажыттынган планеталарга онзагай кижилерниё аттарын тыпсыры чаёчыл апарган. Оларга чурукчулар, эртемденнер, артистер дээш =ске-даа кижилер хамааржыр.

        1982 чылда бир чаа планетаны Крымныё астрофизиктиг обсерваториязыныё специализи Л.Г.Карачкина ажыткан. Аёаа Надя Рушеваныё адын тывыскан. Ооё дугаары 3516.

        Надя Рушева дээрге чурукчу кижи-дир. Ол ч\гле 17 чыл чурттаза-даа, 10 000 ажыг кайгамчык чуруктарны биске арттырып каан. Чаа ажыттынган планетага Надя Рушеваныё адын тывысканы – ооё делегейниё графика уран ч\\л\нге киирген \л\\н \нелээниниё барымдаазы.

        Надяныё авазы Наталья Дойдаловна Ажыкмаа тыва кижи. Ол Бии-Хем кожууннуё  Баян-Кол деп черге т=р\тт\нген. Надя боду Моолдуё Улан-Баатор деп хоорайга т=р\тт\нген, а =скен чери – Москва хоорай.( Г. Сундуйнуу-биле «Улусчу ужурлардан».)

Черниё бодарааны.

        Чер – бойдустуё байлаа. Чамдык чоннарда черни шуут-ла амылыг кылдыр санаар. Соёгу Американыё индейлери черге ыяш андазын безин дээртпес. Олар аёныыр ажыл-агыйлыг. А чер ажыл-агыйлыг чоннарда ындыг эвес. Олар черни аёдарар, хоюглаар, «кыс уктуг» деп санаар, ынчангаш черге \резин чажар, оон д\ж\т алыр. Ооё ужуру болза чер кижиге «чем т=р\п бээр» шинектиг.

        Тыва улус черге кедергей ыдыктыг хамаарылгалыг. Черни ием дээр бис. Кижиниё «т=к кээп д\шкен чери», аал-ораныныё девискээри, одар-белчиирлер, чевеглер ыдыктыг. Тыва кижи кызыл-дустааш чыдып алыр черин баш бурунгаар шилип, ажы-т=л\нге «аёаа ажаар силер» деп чагып чораан. ( Г. Сундуйнуу-биле «Улусчу ужурлардан».)

Тыва улустуё ыяшка хамаарылгазы.

        Ыяшты тыва улус ук т==г\ден ыдыкшыдып, ону чарашсынып, кадагалап, камгалап келген. Ыяш ч\гле бойдустуё байлаа эвес, кижиге хей-аътты, ажы-т=лд\, аас-кежикти с=ёнеп болур к\шт\г ч\\л болур. Тыва улус чаш ыяш кеспес, =л ыяш кургадып одавас чораан. Кургаг будуктар чыггаш, отту =зектеп кыпсып чораан. Ооё уламындан улус: «Чаш-ла ыяш кеспе-кеспе, саглаёнадыр кеспе-кеспе»  деп ырлап чораан.

        Тыва улуста ыдык ыяш деп билиишкин бар. Ыдык ыяштарга кара-суг, аржаан, оваа чаныныё ыяштары, хам дыт, тел ыяш, бай ыяш хамааржыр.

        Быжыг дазылдыг тел ыяшты белен-селен хат-шуурган-даа тура хадып шыдавас. Тел ыяшка ажы-т=лд\г азы божуур четкен херээженнер оларныё тура-соруу, каё-кадыкшылы, чоруу чогунгур болзун дээш, чалбарыыр. Тел ыяшка \ре-салгалы экижизин, кижилерниё ук-ызыгууру быжыг болзун дээш база чалбарыыр. Ч\ге дизе «чоок т=рел улус =г-б\ле тудар болза, оларныё ажы-т=л\ ш\\леё, арган болгаш аарыычал болур, ынчангаш \ш ада угундан т=рел улус ашак-кадай болбас».

        Бай ыяш кайгамчык х=й-х=й будуктары-биле онзагай. Чаёгыс д=с ыяштан муё ажыг  будуктар чаттылып \нген болур. Ынчангаш ону бай дээн утказы ол. Бай ыяшка шыдалдыг амыдырал сеткээш азы шыдал-быраны улам сайзырадыр сорулгалыг чалбарыыр.                      ( Г. Сундуйнуу-биле «Улусчу ужурлардан».)

Ак сагыш дугайында улусчу билиишкиннер.

        «Сагыжы ак», «биче сеткилдиг», «ак сеткилдиг» деп тывалар кижи экизин ынчаар \нелээр. Кижиниё ак сагыжы кандыг хевирлиг илерээрил? +ске кижиге азы ал-ботка эки ч\ве к\зээрде, сагыш-сеткилиниё ханызындан й=рээл, мактал, алгаг, с\з\к с=стер дузазы-биле илередир. Куда, дой, найыр болганда, й=рээл салыр кижини тускай чалап алыр. Кайы хамаанчок кижи й=рээл салбас. Эки салган й=рээл кижилерниё сагыш-сеткилинче кирип, х=ён\нге дээп, эки амыдыралче, ол дээш карак кызыл чорукче кыйгырар. Чедингир эвес, буу-хаа салдынган й=рээл сагыш-сеткилге шоолуг-ла салдар чок болур.

        Кижилерге сеткиир к\зелдер, бир дугаарында, сагыш ажылын негээр. Сагыштыё дээштии ооё тургузуундан, чурумундан, к\ж\нден кедергей хамааржыр. Кончуг тоолчу, тулган ыраажы, ыяёгылыг х=гж\мч\, кайгамчык х==мейжи, ол ышкаш мал чагыштырар кижилерниё сагыжы онзагай болур. Чижээ, тываларныё тывызыксыг тоотпа ырынга дириг амытан алзып, карааныё чажын безин т=ге бээр…( Г. Сундуйнуу-биле «Улусчу ужурлардан».)

Кара сагыш дугайында.

        Кара сагыш дег хоралыг ч\ве  чок. «Улуг ч\ве с=м\ эки, ч\гле улуг сагыш багай» деп, Моолдуё Сенгел тывалары чугаалаар. Туразы улуг, улуургак, хоолургак, адааргак, =жээргек сагыштыг кижилерниё улуска, бурунгаар сайзыралга чедирер хоразы кедергей улуг.

        Ындыг кижилер-биле чоок эдержир хамаанчок, чанынга безин турарга халааданчыг. Оларныё оо-хоран с=стери, соок к=р\ж\, =жээнзирээ кижилерге «доора чудук» болу бээр. Ынчалза-даа сагыжы кара кижилер, бир дугаарында, боттарынга уржук чедирер.

        /рг\лч\ бир-ле кижиге адааргаан, бир-ле кижиге =жээргээн, бир-ле ч\веге кылыктанган азы таарышпаан чоруур улустарныё сагыжы доктаамал д\в\ренчиг байдалга чоруур болганындан, нерви системазы д\рген \релир, кадыкшылы кошкаар, оон кедерезе арны дырышкак, \н\ шедиргеленчек, к=р\ж\ сезиктиг, былдамыш апаар. ( Г. Сундуйнуу-биле «Улусчу ужурлардан».)

К\ш-ажыл болгаш сагыш.

        К\ш-ажылды сагыжы-биле  кылырга, чайгаар \ре-т\ёнелдиг болур. Ч\ге дизе бодунуё к\зели, угааны, холу-биле кылып алган  ажылы кижиге \нелиг, чоок апаар. Ону кижи чайгаар камнаар, улам эки болзун дээш кызар, сайзырадыр. Бир кижиге (ачазынга, авазынга-даа дижик) ч\ве кылдыртып, белен ч\ве ап, чип ==ренген кижи =ске улустуё ажылын, т=ккен дерин \нелеп билбес болур.

        Бодунуё сагыжынга чоок, тааржыр ажылды, мергежилди, бир дугаарында, караа-биле к=р\п, холу-биле тудуп, хайгаарап тургаш, шилип алыр. Ч\ге дизе кижиниё мергежили – кижиниё амыдыралыныё чемгерикчизи, чырыы. Мергежилди шилип алыры даартагы х\нче аткаарладыр ч\ве эвес, б=г\н шиитпирлээр ч\\л болур. Эё кол негелде – мергежилдиё кижиниё сагыжынга д\\шкээ.

        Сагыш-сеткилиёер, тура-х=ён\ёер хынаёар. Эчис сорулгадан мурнуёарга салгаш, шиитпирлиг базымнардан кылыёар. Кижиниё салым-хуузу бодунуё холунда болур. +ске кижилерже (ада-иеёерже, акы-угбаларыёарже) бодуёарныё кылып шыдапкы дег ч\\лдериёерни чайбаёар. Олар силерге ч\гле биче деткимче бээр боордан башка, кол амыдыралга киржип шыдавас. Кижи боду боду дээш туржур, карак кызыл ажылдаар.               ( Г. Сундуйнуу-биле «Улусчу ужурлардан».)

Ада чагыы.

Эр бооп =з\п келген, мээё оглум,

Эзеёги теп, эзер бажындан туттунар шааё келди!

Оруктуё узунун мен эрттим,

Оон узун орукту сен орукта,

Назынныё улуу меёээ онаашты,

Олчаныё улуун мен тып чордум,

Оон улуу сеёээ онаашсын!

Орууё ажык болзун, =ршээ, хайыракан! ( Г. Сундуйнуу-биле «Улусчу ужурлардан».)

Карактар.

Чугаа харылзаазыныё \езинде кижиниё карактары онзагай черни ээлээр. Янзы-б\р\ чоннарда  карак к=р\ж\ база-ла аёгы-аёгы билдинер. Чижээ, американнар кижиниё караанче шоолуг-ла удур к=рбес, ынчангаш =ске кижилерге «соок кижилер» кылдыр к=ст\р. Японияда каракче дорт к==р\н эпчок ч\\л кылдыр санаар. Тывалар ындыг эвес. Олар кижилерниё караан «хоюг», «эрес», «чаптанчыг», «орлан», «оттуг», «чодураа дег», «шолбан ышкаш» дээн чижектиг шынарлар-биле адаар. Чамдык карактарны «соок», «дедир» дээр. Шуут танывазы кижини караан оон ыратпайн кайгап туруп бээрин таарымча чок ч\\л дээр бис.

Тываларда х\л\мз\р\\р\ колдуунда чоок кижилер аразынга тургустунар. Ужур-утка чок х\л\мз\рбес. Ынчалза-даа бодунга чоок, таарышкан кижизинче чоп х\л\мз\р\п болбас деп!

Барыын Европа чурттарында х\л\мз\р\г х\н-б\р\н\ё сагылгазы болур.                                ( Г. Сундуйнуу-биле «Улусчу ужурлардан».)

Кылаш болгаш олут ужуру.

Кижиниё кылажы с==ртт\нчек эвес, а чиик-чиик  болза чогумчалыг. Кылаштап чорааш, холдарын чайбас, кулажылавас. Дурт-сынын дорт тудар.

Сандайга олургаш, ону кыжыратпас, азыынга кыстынмас. Стол кужактавас. Олуруп-турарда дааш \нд\рбес, сандайны шалага с==ртпейн, ооё ооргазындан туткаш, =скээр салыр. Диванга азы сандайга олургаш, буттарын челдирбес, кыйбыёнавас.

Чугаа \езинде эмин эрттир доёгаёнавас азы хертейбес, аргалыг-ла болза, дорт олурарын кызыдар. Улус-биле чугаалажып олура, холдарны чаакка салыры чараш эвес. Ч\ге дизе чанында кижи чалгаарай берген деп бодай бээр. Эктин кыстылаёнатпас, баш \зеёнетпес.

Чугаа дыёнаарда бажын бичии ийлендирип алырга, чанында кижи бодун хостуг алыр. Албан-херек чугаазыныё \езинде карак шилин уштуп-кедип, ону аржыыл-биле чодарын, ыёай-бээр хараттынарын болдурбас. Ындыг янзылыг чардыгыышкын кол чугааны будалдырарын кызыткан кылдыр билдинер.

Кыс уруглар бир черже олурарда, буттарын кезээде кожа салгаш, кыдыынче ийлендирип алгаш, оё талазын хензиг-ле бурунгаарладыр.

Суур иштинге аъттыг шаппас, ыт, мал-маган доюлдурбас. ( Г. Сундуйнуу-биле «Улусчу ужурлардан».)

Аът чарыжынче чалап тур.

Тыва республиканыё Аът федерациязы апрель 24-те 10.00 шакта Чадаана хоорайга кожууннар аразынга шилчип чоруур кубок дээш база спортчу сезоннуё ажыдыышкынынче сонуургалдыг кижилерни чалап тур. Бо чылгы аът чарыжын эки организастап чорудары-биле шаёнал-макталды организастап белеткээн Улуг-Хем, Чаа-Х=л кожууннарныё каттышкан комитеди б\г\ чонувусту сонуургап к==р\-биле чалап тур. Ч\г\р\к, челер аъттарныё б\р\ткели апрель 23-те 10.00 шакта Бора-Булакка эгелээр.

Оргкомитет.

Ыяап-ла медицина фондузу дыёнадып тур.

Х\нд\л\г Тыва Республиканыё чурттакчылары болгаш аалчылары!

        Тыва Республиканыё Ыяап-ла медицина камгаладылгазыныё фондузу 2010  чылдыё март 1-ден эгелеп албан езузунуё  ажыттынганын дыёнадып тур. Ук сайттан силер Ыяап-ла медицина камгаладылгазыныё системазында эмчи дузазыныё дугайында сонуургап турарыёар б\г\-ле медээлерни билип ап болур силер.

Интернет адрези || foms.tuva.ru

Тыва дыл, бижик сектору амгы х\ннерде.

        Амгы \еде секторда 9 эртем ажылдакчызы ажылдап турар: сураглыг эртемденнер филология эртемнериниё доктору Б.И. Татаринцев, филология эртемнериниё кандидады Д.А. Монгуш, педагогика эртемнериниё кандидады К.Б.Март-оол, филология эртемнериниё кандидаттары Ч.М. Доржу, Б.С. Серен, О.М. Саая, 2009 чылда декабрьда Новосибирскиге «Тыва дылдыё Ценгел диалектизинде мал ажыл-агый лексиказы» деп темага Б.Баярсайхан, 2010 чылдыё февральда Москвага «Тыва дылда хам лексиказы» деп темага К-М. Симчит эртем чадазын камгалап алган. Амгы \еде секторда эртемденнер лексикология, синтаксис, дыл т==г\з\ деп угланыышкыннарда ажылдап турар.

Бис секторнуё кылган ажыл-ижиниё угланыышкыннарыныё чамдыызын кысказы-биле чырыдарын оралдаштывыс. Бо чоокку эрткен \еде секторнуё кылган ажыл-ижин тодаргай бижиири, сайгарары болдунмас. Солун арнынга х=й чер эжелээр апаар.

Секторнуё эртем ажылдакчылары =ске-даа эртемденнер-биле демнежип тургаш, дараазында сорулгаларны к\\седири негеттинип турар:

1. Тыва-орус, орус-тыва словарьларныё чаа \нд\р\лгезин белеткээр.

2. Тыва дылдыё орфоэпия словарын тургузар.

3. Тыва чечен чогаалдыё болгаш периодиктиг парлалганыё дылын шинчилээр ажылды эгелээр.

4. Тыва дылдыё эртем грамматиказын (синтаксисти) шинчилээр.

5. Тыва дыл дугайында болгаш тыва чугаа культуразыныё дугайында дыёнадыгларын, саналдарын радио, телевидениеге чорударын уламчылаар.

6.Тыва дыл  кырында \н\п турар солуннарныё болгаш радио, телевидениениё тыва дамчыдылгаларыныё дылын сайгарып, анализтээрин уламчылаар.

Башкылар, парлалга болгаш эртем ажылдакчылары, чогаалчылар дээш б\г\-ле  бижик-билиглиг кижилер литературлуг тыва дылды моон соёгаар улам сайзырадыр, ооё нормаларын быжыглаарынче чогуур кичээнгейни салыры к\зенчиг. Бо херекке ылаёгыя  чогаалчылар, парлалга болгаш радио ажылдакчылары улуг парлалга  болгаш радио дамчыдылгазы чонга \легер болур, дылды канчаар шын ажыглаарынга чонну ==редир.

Надежда Серээдар, филол.э.к.,

ТГШИ-ниё дыл секторунуё эргелекчизи.

«Тыва чугаа культуразы» деп т=герик стол

        2010 чылдыё март 19-та 10 шакта Тыва Республиканыё Чазааныё чанында  Тываныё гуманитарлыг шинчилелдер институдуё хуралдаар залынга Улус ==редилгезиниё хоочуну, РСФСР-ниё школаларыныё алдарлыг башкызы, тыва дылдыё билдингир шинчилекчилериниё бирээзи, ==редилге номнарыныё автору, эртемден Монгуш Допчунович Биче-оолдуё 100 харлаанынга тураскааткан «Тыва чугаа культуразы» деп темалыг т=герик стол болуп эртер.

Аёаа тыва дылдыё эрткен болгаш амгы \еде байдалын, ооё туружун сайгарып чугаалажыр. Аёаа Чазактыё, аёгы-аёгы яамыларныё т=лээлери, эртемденнер, чогаалчылар, ТывКУ-нуё   дыл кафедразыныё, Кызыл хоорайныё школаларыныё тыва дыл башкылары, массалыг-информация чепсектериниё ажылдакчылары болгаш =ске-даа к\зелдиг улустар киржир.

ТГШИ-ниё дыл сектору.

2011-2012 чылдарда «Тываныё уруглары» республиканыё тускай сорулгалыг программазын бадылаарыныё дугайында

2010 чылдыё ноябрь 19 №516 Кызыл хоорай

Республикада уругларныё  байдалын болгаш  оларныё  комплексилиг х=гж\лдезин  экижидер, ие байдалыныё айыыл  чок чоруун хандырар болгаш уругларныё кадыын  камгалаар сорулга-биле  Тыва Республиканыё  Чазааныё доктаадыры болза:

  1. 2011-2012 чылдарда «Тываныё уруглары» республиканыё тускай сорулгалыг программазын (моон соёгаар Программа) киргени-биле бадылаар.
  2. Тыва Республиканыё Экономика  яамызы, Тыва Республиканыё Саё-х== яамызы, 2011-2012 чылдарда Тыва Республиканыё  республика бюджединиё т=левилелдерин тургузарда, Программаже Тыва Республиканыё бюджединиё акша-х=реёгизи-биле акшаландырып турар республиканыё тускай сорулгалыг программаларыныё даёзызынче чылдыё-на ооё боттандырылгазыныё акшаландырыышкынын \нд\р\п  берип турар хемчээлин тодарадыры-биле киирер.
  3. Бо доктаалды «Тувинская правда» болгаш «Шын» солуннарга парлаар.
  4. Бо доктаалдыё к\\селдези дээш контрольду тыва Республиканыё Чазааныё Даргазыныё оралакчызы А.П. Дамба_Хууракка дагзыр.

                                                        Тыва Республиканыё Чазааныё Даргазы Ш.Кара-оол

Ажыглаан литература

  1. А.К. Ойдан-оол, Ш.Ч.Сат, Н.Д. Сувандии. Тыва дыл блгаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы. 5-11 класстар. К\р\не стандарты. +=редилге программалары. Кызыл,2008, с.74-79, 83-84.
  2. А.К. Ойдан-оол, М.Ч. Ооржак, С.Т-С.Ооржак. Диктантылар чыындызы.5-9 класстарга. Кызыл, 2003. с. 3-5.
  3. А.К. Ойдан-оол, Б.К.Ондар, К.Б. Доржу, Е.М. Куулар. Тыва дыл.10-11 класс. Кызыл,2007. с. 241-264.
  4. В.И.Капинос, Н.Н. Сергеева, М.С.Соловейчик Л.Л. Новоселова. Сборник текстов для изложений с лингвистическим анализом. М., «Просвещение»,1991.
  5. Д.Х.Ооржак. 5-6 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы, Кызыл, 2004. с.  3-5, 61-69,86-102.
  6. Е.И. Русская речь.5-7.М «Просвещение».1993.с.16-32.
  7. М.Д.Биче-оол. Тыва чугаа культуразы, Кызыл,1970.
  8. Методика развития речи на уроках русского языка. Книга для учителя. Под редакцияей Т.А. Ладыженской.М.1991.
  9. Т.П. Ишанова. Ф.Ю. Ахмадуллина. Сборник письменных работ по русскому языку. Л., «Просвещение»,1985.
  10. Ш.Ч.Сат. Стилистика болгаш чугаа культуразыныё чамдык айтырыглары. Кызыл,1966.

                                       Учебно-методическое издание

                                       Салчак Жанна Молдургаевна

                                       Донгак ЛираТырыкыевна

                                 Сборник текстов по тувинскому языку

                                 для учащихся 10-11 классов.

                                 (стили речи и типы речи)

                                      На тувинском языке.