Работы учащихся

Слайд 1

Чоон-Хемчик кожууннун Чадаананын дугаары ийи ортумак школазы Игил – тыва улустун хогжум херексели Ажылды кылган : 4-ку класстын оореникчизи Кара-Сал Омак

Слайд 2

Сорулгазы : 1. Тыва ундезин хогжум херексели - биле таныштырары . 2.Тыва хогжумге сонуургалын, чоргааралын улгаттырар . Шинчилээр чуул : игил Ажылдын чугулазы : амгы уеде тыва хогжум херекселдерин база оларнын аттарын бичии уруглар танывас . Бир эвес игилге ойнап ооренип алыр болзумза , уран- чуулду бодумга ажыдып , салым-чаянныг артист болур мен.

Слайд 3

Игил-бурунгу Тывага х ѳ гжум херекселдеринден кол черни ээлеп,сайзыралдын ангы-ангы чадаларын эртип,тускай, чугле игилге ойнаар аялгалар,ырлардан ѳске мал-маган ѳттунери,бойдустун янзы - буру дааш-шимээнин ѳ ттундуруп ойнаар хевирлери дээш,игилге чугааладып ойнаарынын аяны тыптып,сайзырап чораан.

Слайд 4

Хѳѳн чазаар хѳгжумувус Кажан,чуден т ывылганыл ? Өгбелерден дамчып келген Өгден унген эвес деп бе ?

Слайд 5

Игил деп чул ? Игил – тыва ырларны ойнап,удеп чораан ундезин тыва х ө гжум херексели . Игил чугле т ыва чонда эвес , а моол , хакас, алтай дээш өске-даа чоннарда бар. Олар колдуунда дөмей , ындыг-даа болза тыва игил онзагай , тускай ховар х ѳ гжум херексели .

Слайд 6

Игил эр кижинин база бир кол эди

Слайд 7

Игилимге Эки ыяш будужунден , Эдип алган игилимни . Эмдик аскыр кудуурундан , Эстип алган игилимни .

Слайд 9

1. Игилдин хылы ыяап-ла аът кудуруу болур , Чүге дизе оон уну тускай болур . 2. Игилди колдуунда эр улус ойнаар . Кыс улус игил ойнаарга уруу ыглаган апаар деп санап чораан . 3.Игилге ойнаар уелерлиг : кежээ мал-маган ажылы тонгенде , тоолдар ыдарда,ыглаган уруг удударда , мунгараанын чазып сагыш-сеткил оожургадырда . 5 Огнун эр ээзи игил ойнап орда шаптыктавас , Чардыктырбас,сагыжын хандыр ойнап алзын дижир . Чижээлээрге :

Слайд 10

7.Өгге келген аалчыга игилин ойнаар кылдыр тутсуп болур,ону орунажып болбас,эр кижинин сагыш-сеткили ында синген дижиир . 8. Игилди-өгнүң хүндүткелдиг чери – дөр бажынга азар . Ынаар кайы хамаанчок кижи эртип болбас . 9 Ө гнүң эр ээзи барда, хүндүлүг аалчылар ойнап болур . 10 Игилди ол-шыктан камгалап ору бедидир азар .

Слайд 11

Бедик мергежилдиг игилчи Бедик мергежилдиг игилчини байыр - наадымнарда чалап алыр турган . Олар чуг-ле игилдээр эвес , ыраажыларны удеп ойнаар,игилге ойнап тургаш тоол ыдар ховар игилчилер чораан . Байыр – наадым уезинде кожуунардан келген дужуметтер боттарынын игилчилерин « чиштирип » моорейлештирер чораан . Тиилээн игилче эн дээди шаннал алыр турган .

Слайд 12

Игилге чижип моорейлежип ойнаарынын хевирлери Игилдин тускай бодунун ундезин аялгаларын ойнаары . 2.Ыраажыны удеп ойнаары . 3. Ырлап , хоомейлеп , тоол ыдып игилге бодун удеп ойнаары . 4.Игилге чугааладып ойнаары,медээлеп кыйгыржыыры . 5.Янзы буру уннер оттундуруп ойнаары .( мал-маган,дириг амыттаннар , бойдустун шимээн-даажы дээш оон-даа оске)

Слайд 13

Айтырыглар : 1.Игилди чуге ору бедидир азарыл ? 2.Игилге аялгадан оске канчаар ойнаарыл,база хевирлери кандыгыл ? 4.Игилчилер канчаар моорейге чижип ойнап чорааныл ? 2.Игилдин хылын чунун-биле хылдаарыл,чуге ? 5.Игилге ойнавышаан тоол ыдып болур бе ? 6.Игилге каш хардан эгелеп ойнап оорениирил ? 7. Игилге кым ойнап ооредип чорааныл ?

Слайд 14

Уян ырны игил ырлаан Угу кайыын тывылган чоор ? Кидис ѳгде кавай чайгаан Кырган-ава ырындан бе ?

Слайд 15

Туннел : Игил - у ндезин т ыва х ѳ гжум херексели . Ёзулуг -ла бистиң өгбелеривистиң биске арттырып кааны , бурунгу культураның тураскаалы болур игилге ойнап ооренип ап, дорже азып , хундулеп чоруулунар . Игил биле кижинин сагыш-сеткили хооннеш .

Слайд 1

Толевилел: «Тоолдарда дилгинин овур-хевири» Автору: Куулар Айза, 4б класс

Слайд 2

Сорулгалары: Арганын дириг амытаны - дилгинин тоолдарда аажы-чанын илередир; Тоолдун номчукчуларынга дилгинин овур-хевиринин кижизидикчи салдарын тодарадыр.

Слайд 3

Шиитпирлээр айтырыглары: Дилгинин овур-хевири кирген тоолдарны номчуур; Тоолдун маадырынын (дилгинин) овур-хевирлерин, аажы-чанын анализтээр.

Слайд 4

Гипотеза: Бир эвес дилгинин овур-хевири кирген элээн каш тоолдарны номчуур болза, оон тоолчургу аажы-чаны илереттинер.

Слайд 5

Номчаан тоолдарым: 1. «Мегечи дилги» 2. «Кушкаш биле дилги» 3. «Дилги биле Ала-Сааскан»

Слайд 6

«Мегечи дилги» Бо тоолда дилгини ң аажы-ча ң ы мегечи, кажар, хоптак. Овур-хевири өң г ү р, кыскыл, аажок селбегер чараш кудуруктуг. Тоолдун тончузунде адыг биле ийи бору кажар, мегечи дилгиге аштырар.

Слайд 7

«Кушкаш биле дилги» Дилгижек бодундан бичии кушкашты коргудуп турар. Аажы-чаны кажар, кыжаныычал, хорадаачал , ыядыычал. Тоолдун тончузунде кушкашка, кускеге аштыргаш куруг артар, ыятка дужер.

Слайд 8

«Дилги биле Ала-Сааскан» Тоолда дилги с үүр кулактарлыг, узун кудуруктуг. Кажар, мегечи-даа болза тоолдун тончузунде Ала-Саасканга, Чиргилчинге аштырар.

Слайд 9

Туннели: 1. Тоолдарда дилгинин овур-хевири, номчаан тоолдарымдан алгаш коорге, кажар, мегечи, авыяастыг, хорадаачал, хоптак, ыядыычал деп билдинген. 2. Мерген угаанныг маадырларга аштырып алыр, куштуг, каржы маадырларны ажып, тиилеп кааптар. 3. Чараш, онгур, селбегер узун чараш кудуруктуг амытан.

Слайд 10

Толевиледин туннелинде чуну манап болурул? Дилгинин овур-хевири кирген тоолдарны номчаан кижилер, бир эвес боттарында дилгинин ышкаш багай аажы-чаннар бар болза, эде-хере тыртынар, мегелевес, кажарлавас, авыяастыг болбас апаар деп бодаар мен.

Слайд 11

Ажыглаан литература данзызы: 1. «Алдын кушкаш». Уругларга тоолдар. – Кызыл,2002. 2.Кара-оол Л.С. Литературлуг номчулга, 2 класс – Кызыл, 2012.