Минии турэл хэлэн
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 Сэхэ ба шэлжэhэн удха | 53.66 КБ |
| Задание 1 Сэхэ ба шэлжэhэн удха | 36.69 КБ |
| Лексикэ | 52.3 КБ |
| Омонимууд, синонимууд, антонимууд | 47.56 КБ |
| Угын хэрэглэлгээрээ илгарал | 56.47 КБ |
| Угэнуудэй гарбалаараа илгарал | 50.38 КБ |
 статья | 97.5 КБ |
| Общее языкознание | 83.36 КБ |
| Словообразование бур.яз | 718.65 КБ |
| тест буряад литератураар | 1.43 МБ |
| шулэгэй уран арганууд | 34 КБ |
| Дайбар угэ | 108.34 КБ |
| Морфологи | 237 КБ |
| Тоогой нэрэ | 91.34 КБ |
| Туhалагша ба тусгаар хэлэлгын хубинууд | 216.69 КБ |
| Түлөөнэй үгэ | 92.1 КБ |
| Тэмдэгэй нэрэ | 85.73 КБ |
| Үйлэ үгэ | 237.46 КБ |
| Дахуулал | 253.5 КБ |
| Бурятская литература 5 класс | 22.9 КБ |
| urok_bur.lit_.doc | 50.5 КБ |
| urok_ur.lit_4_klass.docx | 106.35 КБ |
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Удхаараа илгарал 1. Ганса болон олон удхатай Наран , уһан , үүлэн 2. Сэхэ болон шэлжэһэн удхатай Алтан һиихэ , алтан гар 3. Синонимууд Морин , хазаарта , унаа 4. Антонимууд Ута – богони , үндэр – набтар 5. Омонимууд Голой эрье , эрье хонин
Ганса болон олон удхатай үгэнүүд Нэгэ удхатай үгэнүүдые ганса удхата үгэнүүд гэдэг . Жэшээнь : аарсан , айбала , айлшан , алирһан, балга , ганжар , гараг , даари , дабһан, дүрѳѳ, ерүүл, ёрхо , жабар , жэдэхэ , зайһан г.м. үгэнүүд ганса удхатай байхадань Хэдэн ондоо удхатай үгэнүүдые олон удхата үгэнүүд гэдэг . үе гэһэн үгэ: хүнэй мүсын хоорондохи үе нэрлэнэ , хүнэй наһанай саг нэрлэнэ , хүнэй үбһэ сабшаха үе нэрлэнэ , ажалай сүлѳѳгүй үе нэрлэнэ , Үе соо хэдэн аялган бэ , үгэдэ тэды үе байдаг . Эндэ үе гэжэ үгэ 4 удхатай байна ха юм .
СЭХЭ БОЛОН ШЭЛЖЭҺЭН УДХАТАЙ ҮГЭНҮҮД Үгын бодото удхые сэхэ удха гэнэ : алтан бэһэлиг, халуун үдэр, зѳѳлэн газар , булад хутага г.м. Эндэ алтан , халуун , зѳѳлэн, булад гэһэн үгэнүүд бодото гү, али сэхэ удхаараа хэрэглэгдэнэ . Үгын гол удхые ондоо юумэнэй шанар , шэнжэ , тэмдэг болгожо хэрэглэхые шэлжэһэн удхатай үгэ гэдэг : алтан таряан , халуун анхарал , зѳѳлэн зан , булад зориг г.м. Эндэ алтан , халуун , зѳѳлэн, булад гэһэн үгэнүүд бодото сэхэ удхаараа бэшэ , харин шэлжэһэн удхаараа хэрэглэгдэнэ .
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
COVID-19 элирүүлхэ шэнжэлгын дүнгүүд тухай дуулгаха СМС системэ Буряадта хүдэлжэ эхилбэ COVID-19 үбшэ элирүүлхэ талаар тушаа h ан анализайнгаа дүнгүүдые мэдэхэ гэжэ Буряадай ажа h уугшад эмнэлгын эмхинүүдтэ хонходохоёо болибо . Анализай дүнгүүд тухай мэдээсэл СМС аргаар заа h ан ута h анда ерэхэ . Коронавирус үбшэнэй дэлгэрхэгүйн талаар уласай оперативна штабай шиидхэбэреэр , « Аюулгүй хото » хэ h эн аппар а тна-программна комплексдэ шэнжэлгын дүнгүүд бүрилдүүлэгдэхэ . Удаань тэрэ мэдээсэл мобильна операторнуудта дамжуулагдаха . - Богони болзорто « Аюулгүй хото » гэ h эн комплекс байгуулагдаа . «АТ-Консалтинг» компаниин мэргэжэлтэдтэ баяр хүргэнэбди . Тиихэдэ уласай дэбисхэртэ ажалаа ябуулдаг мобильна операторнууд ту h а хүргөө . Гарагай нэгэн h ээ СМС-эй аргаар дуулгаха ажал ябуулагдажа эхилээ . Түрүүшын үдэр МТС оператор 167 мэдээсэл эльгээгээ , Теле2, Мегафон компанинуудд оролсоно , - гэжэ Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай захиргаанай мэдээсэлэй технологинуудай хорооной түрүүлэгшэ Валерий Андронов хэлэбэ . Даабари . Тус текст сооһоо сэхэ удхатай 7-8 үгэ олоод , буулгажа бэшэгты . Сэхэ удхаараа хэрэглэгдэнхэй гэжэ баримталагты .
Этнографическа диктант байгша ондо Буряад Уласта онлайн аргаар эмхидхэгдэхэ Уласхоорондын гэгээрэлгын « Этнографическа ехэ диктант» гэ h эн хэмжээ ябуулга Буряад Уласта байгша ондо табадахияа үнгэргэгдэхэ . Ноябриин3- h аа 8 болотор онлайн аргаар диктант бэшэхээр . Хэмжээ ябуулгада Ородой Холбоото Уласай болон хари гүрэнүүдэй ажа h уугшад хабаадаха аргатай . Байгша ондо диктантын албан ё h оной сайт болон даабаринууд англи болон испан хэлэнүүдтэ оршуулагданхай . Диктантын даабаринууд 2020 оной ноябрииин 3-ай h үниин 00:01 сагта www.miretno.ru гэ h эн сайтда толилогдохо юм . Диктантын даабаринууд тестын аргаар зохёогдожо , хорин асуудал – федеральна хэмжээнэй , арбан даабари – Ородой Холбоото Уласай можо нютаг бүхэндэ хабаатай . Даабари дүүргэжэ , эгээл ехэ 100 балл абахаар . 45 минутын туршада даабари дүургэхээр . Тодорхой мэдээсэл www.miretno.ru сайтда абахаар . В Контакте сүлжээндэ албан ё h оной бүлэг https://vk.com/miretno.
Даабари Нэгэ текст шэлээд , тэрээн сооһоо сэхэ удхатай 7-8 үгэ олоод , буулгажа бэшэгты . Сэхэ удхаараа хэрэглэгдэнхэй гэжэ баримталагты .
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Лексикэ тухай ойлгосо Х элэлгын үгэнүүд, тэдэнэй удхаараа , гарбалаараа болон хэрэглэлгээрээ илгарал тухай һургаал
Үгэ Үгэ гээшэ ямар нэгэн ойлгосо тэмдэглэһэн абяануудай бүридэл болоно
Үгын удха Үгын ойлгосо тэмдэглэһые удха гэнэ
Y гын удха лексическэ удха грамматическа удха
Үгын лексическэ удха үгын бодото үйлэ болон байдал нэрлэһэн удхые лексическэ удха гэнэ . Жэшээнь : юумэн – ном, үйлэ – унша , шанар – сагаан , шэнжэ – зорюута , холбоо – болон, ажаглал – магад г.м.
Үгын грамматическа удха үгын хэлэлгэ соо орожо , бусад үгэнүүдтэеэ харилсан хубилһан удхые грамматическа удха гэнэ . Жэшээнь : юумэн – гэр эй , үйлэ – яба жа , шанар – һайн аар , шэнжэ – жаргал тай , холбоо – тиигээд , ажаглал – нилээд г.м.
Үгын лексическэ ба грамматическа удха : Лексическэ удха Хүрмэ – ангай болон хурьганай арһаар оёожо , бүдѳѳр гадарлаһан , дэгэл дээгүүр үмдэдэг уужам хамсытай сээжэбшэ . Хурьган дотортой хүрмэеэ тайлажа , ханын тархида үлгѳѳд, шэрдэг дээрэ һууба. Грамматическа удха Хүрмэеэ – үйлын падежэй залгалтатай , ѳѳртэ хамаадаһан юумэнэй нэрэ .
Удхаараа илгарал 1. Ганса болон олон удхатай Наран , уһан , үүлэн 2. Сэхэ болон шэлжэһэн удхатай Алтан һиихэ , алтан гар 3. Синонимууд Морин , хазаарта , унаа 4. Антонимууд Ута – богони , үндэр – набтар 5. Омонимууд Голой эрье , эрье хонин
Буряад үгэнүүдэй уг гарбалаараа илгарал 1. Y ндэһэн буряад үгэнүүд Наран , уһан , үүлэн 2. Абтаһан үгэнүүд Парта, клуб 3. Хуушарһан үгэнүүд үхэг , эргэнэг , туйба 4. Шэнэ үгэнүүд Луноход, космонавт, хубилган шэнэдхэлгэ 5. Нэмэмэл үгэнүүд һайндэр , агууехэ
Буряад үгэнүүдэй хэрэглэлгээрээ илгарал 1. Ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүд Гэр , сэсэг , ном 2. Нютаг үгэнүүд Шүдэнзэ , шиирэ , сээрэнхэ 3. Мэргэжэлтэдэй үгэнүүд Харуул , хюрєє , алха , ооли
Фразеологизмууд Тогтомол холбоотой үгэнүүд Ганзага ниилүүлхэ , уһан дээрэ үрмэ тогтоохо
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
ОМОНИМУУД Хэлэхэдэшье , бэшэхэдэшье адлинууд аад , тон ондоо удхатай үгэнүүдые омонимууд гэдэг . Жэшээнь , хадын гол – тэргын гол , үндэр эрье – тарган эрье , ойн һолонго – бороогой һолонго , ирагуу хоолой – пеэшэнэй хоолой г.м. Эндэ гол, эрье , һолонго, хоолой гэһэн үгэнүүд омонимууд гү, али адли үгүүлбэритэй , бэшэлгэтэй үгэнүүд болоно .
СИНОНИМУУД Адли гү, али дүтэрхы удхатай үгэнүүдые синонимууд гэдэг . Синонимууд юумэшье ( харгы , зам ), үйлэшье ( хэлэхэ , яриха ), шэнжэшье ( зүрхэтэй , эрэлхэг ) тэмдэглэжэ болохо .
АНТОНИМУУД Бэе бэедээ харша удхатай үгэнүүдые антонимууд гэнэ . Жаргал – зоболон , зун – үбэл, хурса – мохоо , хара – сагаан , һайн – муу , доро – дээрэ , холо – ойро г.м.
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Буряад үгэнүүдэй хэрэглэлгээрээ илгарал 1. Ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүд Гэр , сэсэг , ном 2. Нютаг үгэнүүд Шүдэнзэ , шиирэ , сээрэнхэ 3. Мэргэжэлтэдэй үгэнүүд Харуул , хюрєє , алха , ооли
НИИТЭ ХЭРЭГЛЭЛГЫН ҮГЭНҮҮД Мүнѳѳнэй буряад хэлэнэй олонхи үгэнүүдынь бүхы арадта мэдээжэ байһан тула , тиимэ үгэнүүдые ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүд гэнэ . Буряадууд юрэ хоорондоо хѳѳрэлдэхэдѳѳ, тэдэл үгэнүүд дээрэ үндэһэлэн харилсана . Жэшээнь : хүн, газар , таряан , байдал , саг, эдеэн , наран , үдэр, гоё, хоёр , урда г.м.
НЮТАГ ҮГЭНҮҮД Ниитэ буряад арадай дунда дэлгэрһэн аман болон бэшэгэй хэлэнһээ гадуур бүлэг нютагуудаар хэрэглэгдэдэг үгэнүүдые нютаг үгэнүүд гэдэг . Жэшээнь : Түнхэндэ таабай (хүгшэн аба ), теэбии (хүгшэн эжы ); Зэдэдэ үбгѳѳ (хүгшэн аба ), эмгэй (хүгшэн эжы ) г.м. хэлэдэг юм . Бидэ хэлэхэ , бэшэхэдээ , нютаг үгэнүүдые хэрэглэхэ бэшэ , харин бүхы нютагуудта ойлгогдодог ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүдые оруулха ёһотойбди.
МЭРГЭЖЭЛТЭДЭЙ ҮГЭНҮҮД Хүн ямар мэргэжэлэй ажал хэнэб , тэрээнһээ боложо хэлэхэдээ , ѳѳрынгѳѳ мэргэжэлдэ хабаатай үгэнүүдые хэрэглэдэг юм . Жэшээнь , мүнѳѳнэй һургуулиин багшанар ном, тетрадь, ручка гэхын хажуугаар , компьютер, электронно һудар, ѳѳрѳѳ һуралга, бэеэрээ ухаалдилга г.м. үгэнүүдые хэрэглэнэ ; хүниие эмшэлэгшэд тонометр, стетоскоп ; дархашуул ооли , ухами , алха , харуул , балта г.м. ажалай зэбсэгүүдые болон мэргэжэлэй үгэнүүдые ехэнхидээ хэрэглэнэ .
Фразеологи Нэгэ ойлгосо тэмдэглэһэн тогтомол холбоотой үгэнүүд тухай һургаалые фразеологи гэнэ . Нэгэ ойлгосо тусхай удхаар тогтомол холбоотой болоһон үгэнүүд юм . Жэшээнь : унаһан малгайгаа абангүй (сүлѳѳгүй ), улхархайгаа бусалгаха ( унтаха ), хэбтэһэн хони бодхоохогүй ( номгон ), халуун шулуу долёоһон ( бэрхэшээл үзэһэн ), халбагаа хахарха ( эбээ таһарха ) г.м.
Фразеологизмууд Тогтомол холбоотой үгэнүүд Ганзага ниилүүлхэ , уһан дээрэ үрмэ тогтоохо
Тогтомол холбоотой үгэнүүд гү, али фразеологизмууд нэгэ үгэ мэтэ нягтаар ниилэһэн удхатай , холболдоһон үгэнүүдэйнь һууриие һэлгүүлжэ болохогүй байхаһаа гадна , бүхэлеэрээ мэдүүлэлэй ямар нэгэн гэшүүн боложо хэрэглэгдэнэ . Жэшээнь : Урдамни нюдэндѳѳ галтайхан хүбүүн зогсожо байгаа бэлэй . Эндэ “ нюдэндѳѳ галтайхан ” гэһэн « h ү бэлгэн » удхатай , һууряараа “ һэлгэхэгүй ” түхэлтэй мэдүүлэлэй гэшүүн “ элирхэйлэгшэ ” үүргэтэй холбуулалнуудһаа бүридэнэ . Фразеологизмууд хэлэлгэ уран, хурса , гоё, сэсэн болгоно .
ҮГЫН ЛЕКСИЧЕСКЭ ШҮҮЛБЭРИ Үгтэһэн мэдүүлэлнүүд соо илгагдаһан үгэнүүдэй лексическэ шүүлбэри иимэ гуримаар хэхэ : 1. Ганса удхата 2. Олон удхата : а) сэхэ удха б) шэлжэһэн удха 3. Үгын уг гарбал : а) үндэһэн буряад б) абтаһан в) хуушарһан г) шэнэ 4. Үгын хэрэглэлгээрээ илгарал : а) ниитэ б) нютаг в) мэргэжэлтэдэй
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Буряад үгэнүүдэй уг гарбалаараа илгарал 1. Y ндэһэн буряад үгэнүүд Наран , уһан , үүлэн 2. Абтаһан үгэнүүд Парта, клуб 3. Хуушарһан үгэнүүд үхэг , эргэнэг , туйба 4. Шэнэ үгэнүүд Луноход, космонавт, хубилган шэнэдхэлгэ 5. Нэмэмэл үгэнүүд һайндэр , агууехэ
ҮНДЭҺЭН БУРЯАД ҮГЭНҮҮД Анхан сагһаа буряад арадай хэрэглэжэ ябаһан хэлэнэй ехэнхи хубинь үндэһэн буряад үгэнүүдһээ бүридэнэ. Жэшээнь , эхэ , эсэгэ , аха , дүү, орон , нютаг , гэр , бараан , мал, адууһан, ажал , хэрэг г.м. олон мянган үгэнүүд болоно . Эдэ үгэнүүдынь олон зуун жэл соо хэрэглэгдэхэ зуураа , олон тоото шэнэ үгэнүүдые гарган баяжаһан байна . Жэшээнь : яба – ябаха , ябадал , ябаса , ябуул , ябууд , ябалга , ябаган , ябагаар , ябуулха , ябадаг , ябааша , ябуулга г.м.
АБТАҺАН ҮГЭНҮҮД Дэлхэйн хэлэнүүдһээ буряад хэлэнэй үгын жасада ороһон үгэнүүдые абтаһан үгэнүүд гэдэг . Хүршэ ажаһуудаг монгол, ород , хитад , түбэд хэлэнүүдһээ үни сагһаа абтаһан үгэнүүдэй ехэнхи хубинь буряадшалагдан хэлэгдэдэг болоһон байдаг : асууха , соносхол , урасхал , хубисхал г.м. монгол хэлэнһээ ; пеэшэн , хилээмэн , халааша , боошхо , боожо г.м. ород хэлэнһээ; сонхо , даалин (бүд ), анза (түлбэри ), банша ( пельмен ), ханза , сай , дэн г.м. хитад хэлэнһээ; дасан , лама, хамба , субарга г.м. түбэд хэлэнһээ абтаһан юм . Һүүлэй зуу гаран жэлэй үеһѳѳ ород хэлэ дамжажа , Баруун Европын хэлэнүүдэй үгэнүүд буряад хэлэндэ ороһон байна : тетрадь, театр, философи ( грек хэлэнһээ ), канцеляри , монетэ ( латин хэлэнһээ ), лагерь, галстук ( немец хэлэнһээ ), пьесэ , вальс ( француз хэлэнһээ ), трамвай, футбол ( англи хэлэнһээ ) г.м.
ХУУШАРҺАН ҮГЭНҮҮД Арадай ажабайдал саг ерэхэ бүри хүгжэжэ , хүнэй ажаллажа байһан зэбсэг , эдлэжэ ябаһан хэрэгсэл , үмдэжэ ябаһан хубсаһан хэрэглэгдэхэеэ болижо , тэдэниие нэрлэһэн үгэнүүд хуушарһан үгэнүүд болоно . Жэшээнь : тэргэ , шарга , хажуур , хадуур , тогоон , горшоог , һаба, бүрхѳѳр, туйба , даруулга г.м. үгэнүүд улам үсѳѳнѳѳр хэрэглэгдэдэг , ехэнхидээ уран зохёол соо дайралдадаг болонхой .
Архаизмууд М үнө өшье бай һан аад , ондоо нэрэтэй болоһон юумэнүүдэй үзэгдэл болон үйлэнүүдэй хуушан нэрэнүүдыень архаизмууд гэдэг . Тэдэ хэрэглэгдэхэеэ болиһон гү, али үсѳѳн хэрэглэгдэдэг болоһон үгэнүүд . Жэшээнь , шонын гүлгые « бэлтэргэ », хүнэй нюдые « нята », гарые « мотор » гэдэг байгаа .
Историзмууд (түүхын үгэнүүд ) Урдань байһан аад , мүнѳѳ арад зоной байдалда хэрэглэгдэхэеэ болиһон юумэнүүд болон үзэгдэлнүүдые тэмдэглэдэг хуушарһан үгэнүүдые историзмууд ( хуушарһан үгэнүүд ) гэдэг . Эдэ үгэнүүд түүхын шэнжэлгэнүүдтэ дайралдахаһаа гадна , урданай зоной ажабайдал харуулһан уран зохёолдо үргэнѳѳр хэрэглэгдэнэ . Жэшээнь , аба хайдаг – олониитын агнуури , галша – олониитын агнуури хүтэлбэрилэгшэ, дуулга – сэрэгшын түмэр малгай г.м.
ШЭНЭ ҮГЭНҮҮД Арадай ажабайдалай хүгжэлтэ болоходо , хүнэй ажаллажа байһан зэбсэг , эдлэжэ ябаһан хэрэгсэл , үмдэжэ ябаһан хубсаһан улам һайн, шэнэ хэлбэриин болоходо , тэдэниие нэрлэһэн үгэнүүдынь шэнэ үгэнүүд болоно . Жэшээнь : компьютер, фирмэ , бизнес, президент, референт, менеджер, маркетинг г.м. шэнэ юумэнэй нэрэнүүд һүүлэй үедэ олоор хэрэглэгдэнэ .
НЭМЭМЭЛ ҮГЭНҮҮД Хоёр гү , али хэдэн һууриһаа бүридэжэ , хамтадхан бэшэгдэдэг үгэнүүдые нэмэмэл гү , али сложно үгэнүүд гэдэг . Жэшээнь , агууехэ , ажахы , үхибүүд, дуугарха , үглѳѳдэр, Хамар-Дабаан , Улаан-Үдэ г.м.
Нэмэмэл үгэнүүдые бэшэхэдээ , аялгануудай тааралдал баримталагдадаггүй. Нэмэмэл үгэнүүдые бүрилдүүлһэн һууринууд хоорондоо иимэ аргануудаар холбогдодог . Үгын һууринуудай холболдоходоо хоёр аялганай һүүлшын һууриин эхинэй түргэн аялган унадаг : мүнѳѳ + үдэр = мүнѳѳдэр, үглѳѳ + үдэр = үглѳѳдэр, ажа + ахы = ажахы , ажа + амидарал = ажамидарал г.м. Зарим нэмэмэл үгэнүүдые бүридүүлһэн һууринууд хоорондоо сэхэ холбогдодог . Тиихэдэ зарим ушарта түрүүшын һууриин тогтууригүй н унаһан байдаг : уласхоорондын , олонациональна , бүхэдэлхэйн г.м. Зарим нэмэмэл тусхайта нэрэнүүдые бүрилдүүлһэн һууринуудай хоорондо богони зурлаа табидаг : Улаан-Баатар , Дугар-Жаб , Мухар-Шэбэр г.м.
Предварительный просмотр:
Буряты и бурятский язык: сложная судьба
Бурятский язык относится к монгольской языковой группе, в которую входят несколько самостоятельных языков. Это халха-монгольский язык в Монголии, бурятский и калмыцкий языки – в России, на территории КНР – монгольский язык Внутренней Монголии, включающий в себя диалекты, на которых говорят суниты, хорчиты, чахары, узумчины, хешиктен, авга, джалаиты и др., баоаньский и дунсянский языки в провинциях Ганьсу и Цинхай, монгорский язык – в районе Кукунор, дагурский язык – в провинции Хэйлунцзян (бывшая Маньчжурия), кроме того, монголоязычной является часть шира-югуров (желтые уйгуры) Китая.
Понятие «монголоязычные народы» охватывает не только те народы, которые существуют ныне, но и те, что издревле обитали на обширных территориях Центральной Азии. К ним относятся хунну, которые в конце третьего века до н.э. образовали мощный союз кочевых племён, распространявший своё влияние в течение трехсот лет на огромных пространствах от Енисея до Маньчжурии и от Хуанхэ до Байкала. Протомонгольскими племенами также считают сяньби, господство которых в Центральной Азии пришло на смену хуннскому и продолжалось сто сорок лет; жужаней, чья держава возвысилась в начале пятого века и просуществовала сто пятьдесят лет; киданей, в начале десятого века основавших свою империю, которая процветала на протяжении более двухсот лет.
Исследователи предполагают, что монголоязычные племена, генетически восходившие к сяньби, в течение нескольких веков находились в тесном окружении тюркской этнической среды, и это отразилось на их этническом составе, культуре и языке. Впоследствии, спустя много столетий, эти племена – потомки сяньби – составили основу позднейших халха-монголов, ойратов (западных монголов) и бурят. Предполагается, что некоторые группы лесных монголоязычных племён проникли на территорию Прибайкалья примерно к середине первого тысячелетия н.э.
Новые сообщества монголоязычных племён появляются около Байкала в эпоху возвышения в Центральной Азии киданей и собственно монголов – в X-XII вв., что укрепило монголоязычное этническое ядро в составе протобурят.
Ко времени возникновения крупнейшей в мировой истории империи Чингисхана(XII в.) Центральная Азия была населена многочисленными монгольскими племенами, это были кереиты, тангуты, хонкираты, олхунуты, уряуты, харануты, дурбаны, джаджираты, ойраты, меркиты, икересы (икириты), хори, туматы, урянхиты, булагачины (булагаты) и другие.
Исторические, археологические, лингвистические, фольклорные исследования свидетельствуют, что земли около Байкала, представлявшие собой северную оконечность территорий, занимаемых монголами, были известны под названием «Баргуджин-Токум». Предполагается, что этноним Баргуджин-Токум происходит от слова «баргут», общего названия лесных монгольских племён хори, туманов, икиритов(эхиритов) и булгатов, которые обитали на этих землях с дочингисовых времён( X-XI вв.), и рассматриваются как основной элемент этнического ядра протобурят. Впоследствии историческая судьба баргутов была достаточно сложна. После покорения этих племён войсками Чингис-хана (1207г.) хори-туматы,как, предположительно, и другие баргуты, были преданы под власть ойратов (западных монголов) и оставлены кочевать в центральной части Монголии, откуда под давлением местных племён они начали выходить на территории их современного расселения.
Начиная с XII в. Земли около Байкала составляли часть монгольского государства, во времена Чингис-хана известные под названием Баргуджин-Токум, а к XVII в. – называемые Ара Монгол (Северная Монголия). С приходом русских в Восточную Сибирь (середина XVII в.) заканчивается монгольский этап истории Забайкалья и Предбайкалья.
Русско-монгольская граница, установленная в 1727 г., отгородила хори, булагатов, эхиритов, сартулов, цонголов и многих других от остального монгольского мира – факт, который имел особое значение для исторических судеб этих племён. В составе Российского государства оказались монголоязычные племена и роды, которые ещё не представляли собой единой народности. Для того времени характерным был уровень самосознания, когда человек ощущал себя прежде всего представителем своего рода или племени: «я - булагат», «я - цонгол», «я - хори» и так далее, но эти люди ещё не осознавали себя бурятами – обособленной от Монголии, единой этнополитической общностью. В дороссийский период эти племена были подданными владетельных монгольских князей и входили в различные военно-политические объединения феодальной Монголии.
Оказавшись в новой для себя роли подданных Российской империи и всё чаще теперь встречаясь с носителями абсолютно иной культуры – представителями русского этноса, постепенно расселявшимися по Восточной Сибири, хори, булагаты, эхириты и все другие монголоязычные племена и роды стали глубже ощущать свою близость друг к другу. В этих условиях начал развиваться процесс консолидации племён, подкреплённый новой политической основой: все они были вынуждены приспосабливаться к требованиям и порядкам, устанавливаемым русской администрацией для управления «инородцами». Так, среди прочего была создана система административной иерархии, согласно которой соседние роды образовывали объединения, входивших, в свою очередь, в крупные территориальные родовые ведомства. Такая система была достаточно эффективна, в частности, для решения проблемы сбора ясака, этой основной экономической задачи в отношениях русского администрации с местным населением.
Вместе с тем, резко усилились миграции родов, прежде всего предбайкальских, в направлении южного Забайкалья, которые были связаны и со стремлением уклониться от чуждой для них новой административной системы, и с хозяйственной деятельностью русских переселенцев, и с принуждением к переселению со стороны русской администрации, заинтересованной в закреплении за Российской империей новых земель. В соответствии с новыми административными порядками монголоязычным племенам пришлось заново обустраивать свою жизнь, во многом пересматривая традиционные формы социальной организации, характерные для всего монгольского мира, к которому они недавно относились, и с которым они, вследствие указанных исторических причин, надолго потеряли связь.
Определённое влияние на становление бурятской народности оказал буддизм, а именно развитие церковной системы ламаизма, которое началось на прибайкальских территориях приблизительно с 30-х годов XVIII в. и постепенно охватывало монголоязычное население Забайкалья и Предбайкалья. Сначала ламаизм распространился среди южных родов, которые в XVII в. пришли на берега Селенги из Монголии и были знакомы с ним со времён утверждения в роли официальной , государственной религии монголов в последней четверти XVI в. Затем ламаистами стали представители хоринских родов, а в XIX в. последователиями этой религии становятся некоторые предбайкальские роды ( нынешние тункинцы, баргузинцы, аларцы), и только в XX в. – остальные западные роды. Царское правительство России рассматривало Забайкалье как ключевой район в отношениях с Дальним Востоком: через Кяхту заключались крупнейшие по объему торговые сделки с Китаем, в основном контролировалось администрациями монгольских монастырей. Поэтому правительство было заинтересовано в том, чтобы среди российского монголоязычного населения господствовала «своя» единая церковь, в силу чего оно поддерживало политику сосредоточения власти в руках хамбо-ламы, высшего иерарха ламаизма в пределах прибайкальских территорий. Оказавшись в условиях режима политического благоприятствования, ламаистская церковь в значительной мере способствовала идеологическому объединению местных монгольских племён и была в состоянии противодействовать их центробежным настроениям.
Согласно современным представлениям бурятская народность складывалась из различных этнических групп, которые консолидировались вокруг её основного монгольского ядра. В процессе формирования этого, во многом нового, этнического организма – бурятского народа – монгольские кочевники в большей или меньшей степени продолжали смешиваться с тунгусскими (эвенки) и тюрскими родами, воспринимая и усваивая какие-то элементы из их материальной, религиозной, художественной, языковой культуры.
Считается, что в состав бурят вошло не менее двух десятков аборигенных групп древнего тунгусоязычного населения. Известно, что связи протомонгольских народов с древнетюркскими племенами уходят своими корнями в глубину веков и что все монгольские народы многое унаследовали из их культуры. Протобурятские же племена имели тесные контакты с предками современных тюркоязычных народов южной Сибири и якутов в гораздо более позднее время, что объясняет наличие тюрских компонентов у всех основных этнических групп современных бурят, особенно у западных.
Длительное территориальное соседство и ассимиляции монгольскими племенами аборигенного тунгусского населения и части тюркских протоякутов привели к тому, что их языки были поглощены монгольским языком. В результате этого монгольский язык на околобайкальских землях приобрёл определённые специфические черты, которые теперь отличают бурятский язык от других монгольских языков. К таким особенностям бурятского языка, унаследованным от эвенкийского, специалисты относят его интонационное и фонетическое своеобразие, существование фарингального «h», а так же более медленную и плавную речь по сравнению с другими языками монгольской группы. Результатом продолжительных языковых контактов монгольских предков бурят с предками нынешних якутов являются некоторые следы тюркизмов в современном бурятском языке, это так называемые «окающие» и «акающие» диалекты, междиалектные чередования «z»и »j» и другие.
Начиная с XVII в. бурятский язык тесно контактирует с русским языком, и следы этих контактов прослеживаются на территории Бурятии в обоих языках. Первые столетия общения бурятского населения с русскими людьми, численность которых на околобайкальских землях была ещё невелика, отмечены тем, что преобладающим средством коммуникации служил бурятский язык. В этих условиях русские научились бурятскому языку, а в русской речи естественным образом появлялось много заимствованных бурятских слов. Известный русский историк XIX в. А. П. Щапов отмечал, что в XVIII веке «…в Забайкальской области бурятский язык даже почти господствует над русским …, по Ангаре и в Забайкалье монгольский язык сделался живым языком. …преобладающее лексическое наращение и главные провинциализмы русского забайкальского наречия все произошли из монголо-бурятского языка. …из 150 провинциализмов забайкальского наречия насчитывается до 70 или даже до 90 монгольских слов, вошедших существенно, органически в состав русского говора».
Можно предположить, что и современный русский язык местных русскоязычных несёт на себе отпечаток тех далёких времён. В частности, наблюдается интонационная особенность говора русских людей, проживающих на территориях вокруг Байкала: в конце утвердительного предложения интонация часто повышается, что абсолютно не типично для русского языка, но полностью характерно для бурятского. А в тех случаях, когда надо сказать утвердительно «Да!», местные русскоязычные произнесут некое «Но-о!», странновато звучащее для приезжих из других регионов России. Между тем, интонация, с кокой произносится это «но-о», очень точно воспроизводит звучание бурятского «тиимэ», что переводится как «да».
С конца XII – начала XIII вв. культурным достоянием монголов стало заимствованное ими у уйгуров вертикальное письмо, знаки которого происходят от одного из вариантов древнесирийского алфавита. Многочисленные племена, разбросанные по просторам Центральной Азии, говорили на множестве диалектов и наречий монгольского языка. Устную речь друг друга они не всегда могли понять с лёгкостью, но письменный монгольский язык был понятен для представителя любого монгольского племени, но каждый из них прочитывал её начертание по своему, на своём наречии. Если разговорные языки различных монгольских племён отличались друг от друга, то письменный язык у всех у них был один. Единое вертикальное письмо, которое впоследствии стали называть старомонгольском, использовалось при создании произведения светского и религиозного содержание, фундаментальных работ по буддийской философии, тибетско-монгольской медицине, астрономии и астрологии. Ксилографическим и рукописным способом издавались переводы литературных, исторических, фольклорных произведений народов Востока. Этот письменный литературный язык играл важную роль объединяющего начала для всех частей огромного монгольского мира. В этом смысле распространение старомонгольской письменности в пределах проживания бурятских племён способствовало углублению их культурного общения и дальнейшей консолидации с другими народами монгольского мира.
С проникновением буддизма в регион Прибайкалья и основанием дацанов стали открываться так называемые дацанские школы, в которых изучалось вертикальное письмо; тем самым обучение монгольской грамоте стало охватывать более широкие слои бурятского населения. Дацанские школы имели три ступени; окончив первую ступень, часть учеников возвращалась в светскую жизнь. Другие учились дальше, но высшей ступени достигали не многие. Самые способные попадали в специальные высшие школы в некоторых дацанах, в которых готовили учёных лам, специализировавшихся в философии, астрологии, астрономии, богословии, медицине.
С первой половины ХVIII в. монгольской грамоте начинают обучать в светских школах: в Селенгинской гарнизонной школе, в Иркутском народном училище, а также в Иркутской духовной семинарии и в Нерчинском духовном училище. В XIX в. изучение монгольской письменности практиковалось в училищах и школах Верхнеудинска, Троицкосавска, Посольска, в в более чем тридцати государственных и частных бурятских училищах. В начале XX. В Иркутской губернии, в Забайкальской области насчитывались десятки бурятских школ-училищах, где также изучался старомонгольское письмо изучалось в гимназиях и университетах Казани и Санкт-Петербурга.
Овладение древней письменной культурной монгольского мира позволяло бурятам не только духовно интегрироваться с ним, ощущая себя его частью и приобщаясь к богатому историческому наследию всех монголов, но и создавать собственные художественные произведения и переводы сочинения писателей народов Центральной Азии. Вертикальным монгольским письмом записаны бурятские исторические хроники, летописи, народные предания и сказки описание путешествий бурятских религиозных деятелей в Тибет, Непал, Индию.
В течение прошедших столетий старомонгольский письменный язык был родным литературным языком, объединявшим бурят – монгольские племена, которые говорили на разных диалектах (наречиях) и с трудом понимали устную речь друг друга.
Будучи одним из монгольских языков, бурятский язык в основном сохраняет его грамматический строй, фонетику и лексику. Однако сложная историческая судьба бурятского народа не могла не отразиться на его языке и проявилась, в частности, в том, что в современном бурятском языке выделяются около 15 говоров, которые входят в три основных наречия: западно – бурятское, восточно – бурятское, и южно – бурятское.
На западно – бурятском наречии говорят буряты западного Прибайкалья, а также некоторых районов Республики Бурятия – Баргузинского, Кабанского, Тункинского, Окинского, Закаменского, которые населены большей частью потомками эхиритов, булгатов, хонгодоров – монгольских племён, с XVI – XVII вв. обитавших в Прибайкалье. Восточно – бурятское наречие распространено на территории проживания хоринских бурят, на рубеже XVI – XVII веков вторично переселившихся в Забайкалье из пределов Внутренней Монголии. Южно – бурятское, или селенгинское, наречие типично для бурят, предки которых происходили из многочисленных этнических групп, прибывавших в долину Селенги из Монголии на протяжении XVII – начала XVIII вв.
Сложным был путь становления современного бурятского языка за годы советской власти. В двадцатых годах бурятский язык выполнял широкие общественные функции; дети учились в школах на родном языке; взрослые буряты на курсах ликбеза, в школах крестьянской молодёжи также осваивали бурятскую ( старомонгольскую ) грамоту; в результате этого почти половина бурятского населения стала грамотной. Бурят – Монгольское книжное издательство, основанное в 1923 г., постоянно наращивало выпуск своей продукции, активно развивались различные жанры художественной литературы, на бурятском языке (вертикальное письмо) выходили многочисленные газеты и журналы, а также велось делопроизводство. В те годы шла интенсивная работа по созданию учебников, словарей, учебных пособий, так, были изданы «Грамматика бурят – монгольского письменного языка » проф. Г. Ц. Цыбикова, « Учебная грамматика монгольского языка » Б. Бамбаева, «Русско – монгольский терминологический словарь » Б. Барадина.
Но в 1931 г. старомонгольская письменность на территории Бурят – Монголии была запрещена. Это было сделано в рамках надуманной политической кампании по борьбе против так называемого панмонголизма, якобы существовавшего антисоветского, контрреволюционного движения. Вертикальное письмо было объявлено ламаистско – дацанским языком, чуждым бурятам и не соответствовавшим задачам социалистического строительства. Директивная отмена литературного письменного языка сделала недоступным для бурят ( в плоть до настоящего времени ) сокровища духовной культуры, столетиями создававшиеся усилиями всех монголоязычных народов. Если к 30 – м годам XVIII в. после установления российской границы буряты были отделены от монгольского мира территориально, то с 30 – х годов XX в. запретом на старописьменный язык была прервана духовная традиция их великого общемонгольского прошлого.
С этого времени вертикальное письмо было предано полному забвению, а бурят - монголы стали считаться одним из младописьменных народов, т.е. народов, впервые получивших письменность « из рук » советской власти. В этом заблуждении были воспитаны по меньшей мере два поколения бурят, учившихся по советским учебникам истории, « без вины виноватых » в том, что не знали ( а многие и до сих пор не знают ) подлинной истории своего народа и своего языка.
Внезапно лишившись своей традиционной письменности, буряты оказались перед проблемой создания нового письменного языка, который должен был обладать необходимыми признаками всякого литературного языка, и прежде всего, выполнять широкие общественные функции, обслуживая все сферы национальной жизни.
Поиск оптимального решения этой проблемы привели в 1931 г. к введению нового письменного языка с использованием латинского алфавита. В основу этого языка было взято южно – бурятское, т.е. селенгинское( сонгольское) наречие. Коренное изменение литературного языка потребовало огромных усилий по созданию новых правил правописания, по составлению новых учебников, по переподготовке учителей бурятского языка, по разработке методики обучения новому языку. Потребовалась перестройка издательского и типографского дела в той их части, где выпускались книги и периодика на бурятском языке с применением латинского алфавита.
Сторонники этого языка, базировавшегося на селенгинском наречии, близком к халха – монгольскому, считали, что его употребление в качестве литературного позволяет бурятам, говорящим на других ( западно – бурятском и восточно – бурятском ) диалектах, менее похожих на халхасский, не прерывать связи с остальным монгольским миром. Однако противники литературного бурятского языка, использующего латиницу, утверждали, что он слишком далёк от разговорного языка большинства бурятского населения и поэтому не может выполнять надлежащие ему общественные функции.
Позиция противников бурятского языка с латинской графикой послужила удобной мотивировкой для властей, решивших сменить и этот литературный язык. На самом же деле главной причиной отмены письменного языка на основе селенгинского наречия, служившего связующим звеном с другими монгольскими народами, являлся всё тот же страх перед мнимой угрозой панмонголизма.
В 1936 г. был поставлен об ориентации литературного бурятского языка на хорински( восточно – бурятский ) диалект. С 1939 г. письменность была переведена на русский алфавит, к которому были добавлены три специальные буквы, чтобы на письме можно было выразить те звуки бурятского языка, которые отсутствуют в русском языке. И вновь была проделана огромная работа по изменению правописания, по созданию новых учебников и пособий, по переподготовке преподавателей, по разработке новой методики преподавания бурятского языка и т.д.
Литературный язык на базе южно – бурятского наречия повторил судьбу старомонгольской письменности, подвергнувшись полному исключению из общественной жизни бурятского народа. Тем самым из сознания бурят было окончательно удалено ещё сохранявшееся представление об их культурной и этнической принадлежности к монгольскому миру с его древней и богатой историей.
Будучи сначала подданными Российской империи, затем став гражданами СССР, а теперь – гражданами России, буряты вместе со всей страной разделяли и разделяют выпавшие на её долю испытания, совершенно справедливо ощущая себя частью этой великой страны. Однако чувству советского или российского патриотизма бурятского народа ничуть не противоречит память о его этническом происхождении, о его общемонгольских корнях. Между тем, вызванные политическими соображениями прошедшей советской эпохи неоднократные реформы бурятского языка, привели к тому, что большая часть бурятского населения до сих пор недостаточно информирована относительно происхождения и истории собственного народа.
Новый литературный бурятский язык на базе восточно – бурятского диалекта со славянской графикой существует уже шестьдесят лет. На нём создано много произведений художественной литературы, драматургии, проделана большая работа по переводу классической русской, советской, иностранной литературы, трудов по марксизму – ленинизму. Специалисты по бурятскому языку составили фундаментальные словари – русско – бурятский, бурятско – русский, орфографический, создали нормативную академическую грамматику, стабильные учебники для школ и для вузов.
Но злоключения в судьбе бурятского языка на этом не закончились. С начала 60 – х гг. усиленно пропагандировалась идея о постепенном сближении и слиянии всех наций и народностей, в 70 – х гг. активно утверждалась концепция об образовании единой исторической общности « советский народ ». Эти политические кампании крайне негативно отразились на статусе нерусских языков в Советском Союзе, в том числе и на положении бурятского языка в Бурятии.
По решению местных властей с начала 70 – х гг. во всех бурятских школах в качестве языка обучения был введён русский язык, родной язык в этой роли выступать перестал. В условиях ставшего уже привычным сужения общественных функций бурятского языка и соотвествующего повсеместного распространения русского языка бурятское население восприняло указанное административное решение достаточно прагматически. Это было обусловлено беспокойством за будущее своих детей: получить хорошее образование, поступив в вуз, можно было только при условии свободного и грамотного владения русским языком. В результате, литературный бурятский язык оказывался недоступным и невостребованным не только в среде городских бурят, но и в среде сельских, владевших только разговорным родным языком.
70 – е годы в Бурятии отмечены ещё и тем , что в этот период происходило сокращение выпуска литературы, количества часов радио и телевещания на бурятском языке.
Ещё в 20 – 30 – х годах известные учёные и общественные деятели Б. Я. Владимирцев, Ж. Ц. Жамцарано, Б. Барадин, Г. Ц. Цыбиков, Агван Доржиев, Г. Ринчино, Н. Поппе, Ц. Дамдинсурэн и другие предупреждали, что, если язык бурят – монголов, представляющий собой группу говоров, а не единый язык, будет находиться в изоляции от других монгольских языков, то в одиночестве он не сможет выдержать конкуренции с могучим русским языком, и с неизбежностью будет вытеснен им из активной общественной жизни.
Научный прогноз учёных подтвердился практически полностью: за шестьдесят лет сфера функционирования бурятского языка сократилась до критических пределов. Уже подросло третье поколение городских бурят, совершенно не знающих бурятского языка и не испытывающих от этого никаких неудобств, поскольку, владея русским языком, во всех областях жизни в Бурятии можно прекрасно обходиться без бурятского. Как это ни парадоксально, русскоязычные буряты воспринимают сложившуюся ситуацию как абсолютно естественную, потому что они не знают никакой иной. Воспитанные в лоне русской культуры, они приобрели во многом русский менталитет, а русский стал для них родным языком.
В современных условиях становление демократического российского государства русский и бурятский языки признаны государственными языками Республики Бурятия ( Закон РБ « О языках народов Республики Бурятия » от 10 июня 1992 г.). С 1986 г. во всех начальных классах школ с бурятским контингентом учащихся обучение ведётся на родном языке, в ряде средних школ г. Улан –дэ введены уроки бурятского языка, открыта Бурятская гимназия.
С 1991 г. в Бурятском государственном университете функционирует факультет бурятской филологии, который представляет собой настоящую « кузницу кадров » квалифицированных специалистов родного языка ещё с тех пор, когда он был просто бурятским отделением филологического факультета. Учёные, преподаватели, выпускники факультета выполняют важную миссию развития, раскрытия богатств бурятского языка, обучение литературному языку людей, для которых бурятский является родным языком. Как и должно быть, работа факультета бурятской филологии расчитана, в первую очередь, на носителей бурятского языка.
В последние годы в Бурятии значительно больше внимания уделяется пропаганде бурятской культуры, фольклора, заметно возросли по объему, стали разнообразнее, интереснее, качественнее материалы на бурятском языке в средствах массовой информации, успешно работает Всебурятская ассоциация развития культуры. Традиционными стали празднества по поводу наступления лунного нового года, сопровождающиеся народными гуляниями. Регулярно проводятся праздничные встречи земляков, родом из разных районов Бурятии и национальных бурятских округов. Активно способствует демократическому развитию Бурятии известная общественная организация – Конгресс бурятского народа. Пользуются популярностью дацаны, принадлежащие традиционной буддийской сангхе и другим буддийским общинам. Отрыто, теперь не боясь преследований, возрождают свои древние ритуалы бурятские шаманы.
Вместе с тем, следует признать, что всё перечисленное ещё не свидетельствует о больших успехах в расширении сферы функционирования бурятского языка. Как и десять лет назад, устная литературная речь практикуется только в работе дикторов и ведущих специальных программ на бурятском языке на радио и телевидении, звучит со сцены Бурятского государственного академического театра драмы. По – прежнему нечасто можно услышать бурятскую разговорную речь на улицах, в транспорте, в магазинах городов и посёлков Бурятии. Крайне редко используется государственный бурятский язык в публичных выступлениях руководителей республиканского и муниципального уровней. Практически не пользуются бурятским языком должностные лица в государственных структурах Бурятии при проведении официальных мероприятий, при приёме граждан бурятской национальности, даже если последние недостаточно хорошо владеют русским языком. В этом случае бурят, плохо знающих русский язык, ситуация обязывает говорить по – русски, что является нарушением их гражданских прав, поскольку они, владея другим государственным языком Республики Бурятия, могут претендовать на общение с должностными лицами на бурятском языке.
Не смотря на гипотетичность описанной ситуации в силу того, что в наше время маловероятно встретить среди посетителей властных кабинетов бурят, не владеющих русским языком, тем не менее, все чиновники бюрократической вертикали – от самых мелких до занимающих крупные руководящие посты – по должности обязана знать и уметь применять в работе оба государственных языка Республики Бурятия, как в устном, так и в письменном варианте. Это условие должно являться необходимым элементом языковой политики, направленной против сокращения сферы применения бурятского языка.
Восстановление практически утраченных общественных функций бурятского языка рассматривается как стратегическая задача, поэтапное решение которой требует времени.
Прежде всего бросается в глаза проблема овладения бурятским языком русскоязычными бурятами, хотя и звучит это довольно странно. Но странной эта ситуация может показаться лишь непосвящённому, для знающих же недавнюю историю бурятского народа сложившееся положение вполне объяснимо. Изучение бурятского языка бурятами, думающими и говорящими только по – русски, по существу своему равноценно возвращению репатриантов на свою историческую родину. Вернувшись на землю предков, человек погружается в новую для него атмосферу родной культуры, от которой был всегда оторван, он начинает близко воспринимать национальные традиции, о существовании которых раньше знал только понаслышке. Постепенно он обретает новое для себя ощущение того, что сам является плотью от плоти своего народа.
Точно так же, познавая материнский язык, человек получает новые представления и переживания, заново осмысливает уже известные ему традиции, словом, открывает для себя целый мир своего народа, из – за языкового барьера ранее ему недоступный. По мере овладения родным языком, русскоязычные буряты становятся всё более способны оценить его красоту и богатство, глубже осознать свою принадлежность к древней центральноазиатской культуре монгольского мира и воспринять её духовные и нравственные ценности.
Очень важен вопрос, касающийся изучения бурятского языка людьми других национальностей, населяющих Республику Бурятия. Речь идёт не о принуждении к изучению языка титульной нации, а о создании в обществе атмосферы понимания того, что владение языками других народов, каждый из которых уникален и самоценен, всегда открывает перспективу восприятия окружающего мира как более объемного, многомерного и многоцветного. Именно в таком русле рассуждений и следует подходить к проблеме изучения бурятского языка русскоязычным населением Бурятии. Знание бурятского языка людьми других национальностей предоставляет им реальную возможность увидеть жизнь глазами бурятского народа. Они могут взглянуть на мир как бы под новым ракурсом, обнаруживая в этом старом и, казалось, таком знакомом мире ранее неизвестным им грани и оттенки, что значительно расширяет и обогащает их жизненные представления.
Поскольку практически все буряты свободно, на уровне мышления, владеют русским языком, то мир русского человека открыт для них полностью, его культура, его жизненные воззрения понятны им и не представляются чужими. Русские же люди вследствие незнания бурятского языка, по всей вероятности, не могут быть уверены в том, что понимают бурятский менталитет настолько, чтобы ценности бурятского мировосприятия в полной мере ощутить своими. Человек, владеющий хотя бы одним языком, кроме своего родного, всегда испытывает большое удовольствие и чувствует себя комфортно, общаясь на нём с его носителями, которые со своей стороны очень тепло воспринимают его, говорящего на их родно языке, и между ними сразу устанавливаются доверительные отношения.
Очень важно, чтобы в общественном сознании утвердился именно такой взгляд на проблемы, связанные с возвращением бурятскому языку его утраченных общественных функций, потому что только в этом случае государственная языковая политика, будет опираться на прочный фундамент дружественного взаимопонимания русских и бурят, двух наиболее многочисленных народов Бурятии.
Только активное знание и применение бурятского языка всеми, кто его освоил, и в первую очередь должностными лицами государственных и общественных структур Республики Бурятия, позволит переломить негативную ситуацию сужения социальных функций бурятского языка.
Необходимо отметить, что достижение этой долговременной цели основывается на солидной правовой и научной базе – это Закон РБ « О языках народов Республики Бурятия », согласно которому бурятский язык имеет статус государственного языка наравне с русским языком, а также серьёзные труды в области бурятской филологии как учёных старшего поколения ( 20 – 60-е гг. ), так и наших современников – учёных отдела языкознания Института монголоведения, буддологии и тибетологии БНЦ СО РАН, а также Национального гуманитарного института БГУ.
Исследования бурятских учёных – филологов послужили научной базой для большой и кропотливой работы по созданию методики преподавания бурятского языка, рассчитаной на людей, абсолютно этим языком не владеющих, и потому использующей богатейший отечественный опыт обучения иностранным языкам. Разработка этой, в настоящее время не имеющей аналогов методики преподавания бурятского языка была осуществлена коллективом молодых преподавателей кафедры основ деловой коммуникации (ОДК) факультета экономики и управления БГУ ( выпускников факультета бурятской филологии БГУ ) под руководством заведующей кафедрой к.ф.н., доцента О. И. Богомоловой.
Результатом этой работы явился учебник « Начальный курс бурятского языка», материал которого был апробирован на занятиях со студентами факультета экономики и управления БГУ, где бурятский язык является дисциплиной учебного плана подготовки менеджеров – будущих управленцев – чиновников – для государственной, муниципальной и социальной сферы. Двухлетняя практика использования разработанной методики обучения бурятскому языку полностью подтвердила её эффективность: студенты ФЭУ успешно овладевают бурятским литературным языком как в устной, так и в письменной форме.
Несомненно, что новая методика обучения бурятскому языку и настоящий учебник, созданный на её основе, являющиеся результатом кропотливой работы молодых преподавателей Г – Х. Ц. Гунжутовой, О. А. Дареевой, С. А. Дашиевой, А. А. Дугаровой, Б. Д. Цырендоржиевой, Б. Д. Шожоевой, также, как и их успешный опыт преподавания бурятского языка, эффективно послужат важному делу восстановления утраченных общественных функций бурятского языка и углубления взаимопонимания между бурятами и другими народами Байкальского региона.
Хабаева И. М., канд. экон. наук, проф. БГУ
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Языкознание, или лингвистика, - это наука о языке, его общественной природе и функциях, его внутренней структуре, о закономерностях его функционирования и исторического развития и классификации конкретных языков.
Языкознание связано с социальными науками, в частности, с историей, поскольку история языка является частью истории народа. - Языкознание связано с археологией, которая изучает историю по вещественным источникам - орудиям труда, оружию, украшениям, утвари и т. п., и этнографией - наукой о быте и культуре народов.
- Языкознание соприкасается тесно с этнографией при изучении диалектного словаря - названий крестьянских построек, утвари и одежды, предметов и орудий сельского хозяйства, ремесел. - Связь языкознания с этнографией проявляется и при классификации языков и народов, при исследовании отражения в языке народного самосознания. Это направление исследований получило название этнолингвистика . Язык в этом случае рассматривается как выражение представлений народа о мире.
- Языкознание тесно связано с литературоведением. Союз языкознания и литературоведения породил филологию. - Языкознание связано также с психологией. Психологическое направление в языкознании изучает мыслительные и другие психологические процессы и их отражение в речи, в категориях языка. В середине 20 века возникла психолингвистика.
Языкознание теснее всего соприкасается с физиологией . Особенно важным для языкознания является теория И.П. Павлова о первой и второй сигнальной системах. Впечатления, ощущения, и представления от окружающей внешней среды как общеприродной , - это «первая сигнальная система действительности, общая у нас с животными». Вторая сигнальная система связана с абстрактным мышлением, образованием общих понятий .
Языкознание связано также с такой естественной наукой, как антропология. Антропология - наука о происхождении человека и человеческих рас, об изменчивости строения человека во времени и пространстве. Интересы языковедов и антропологов совпадают в двух случаях: во-первых, при классификации рас, во-вторых - при изучении вопроса о происхождении речи .
Я зыкознание связано с философией. Философия вооружает языкознание как впрочем, и другие науки, методологией, способствует выработке принципов и методов анализа .
АСПЕКТЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ Языкознание как наука делится на общее и частное . В рамках общего языкознания выделяется типологическое языкознание, задачей которого является сопоставление неродственных языков. Частное языкознание - это наука об отдельных языках, например, русистика - наука о русском языке, англистика - наука об английском языке и т.д.
Синхронный и диахронный аспекты частного языкознания Частное языкознание может изучаться в синхронном плане и в диахроническом. Синхронный план исследования предполагает изучение фактов языка, относящихся к одному и тому же времени. Диахронический план изучения предполагает изучение фактов языка в их развитии.
Задачи языкознания 1. Установить природу и сущность языка. 2. Рассмотреть структуру языка. 3. Понимать язык как систему, то есть язык представляет собой не разрозненные факты, не набор слов, это есть целостная система, все члены которой взаимосвязаны и взаимообусловлены. 4. Изучать вопросы развития языка в связи с развитием общества; как и когда, возникли и то и другое; 5. Изучить вопрос возникновения и развития письма;
6. Классифицировать языки, то есть объединить их по принципу их сходства; как близкородственные языки выделяются немецкий и английский; русский, украинский и белорусский. 7. Выработать методы исследования. Можно назвать такие методы, как сравнительно-исторический, описательный, сравнительный, количественный (квантитативный). Последний метод основан на математической статистике.
8. Языкознание стремится быть ближе к жизни, отсюда его прикладной характер. 9. Изучение вопросов, связанных с языковой интерференцией. Под языковой интерференцией понимается проникновение знаний родного языка или одного из изученных иностранных языков на знания, получаемые при изучении нового иностранного языка. 10. Рассмотреть связь лингвистики с другими науками (историей, психологией, логикой, литературоведением, математикой).
Я зыкознание или лингвистика - наука о языке, его общественной природе и функциях, его внутренней структуре, о закономерностях его функционирования и исторического развития и классификации конкретных языков. Язык является важнейшим средством человеческого общения; не может быть человеческого общества и народа, которые не имели бы языка. Нет и самого человека без языка. Язык как средство общения и как систему знаков изучают многие науки.
Темы рефератов Лингвистическая концепция В. фон Гумбольдта. Природа и сущность языка Лингвистическая концепция В. фон Гумбольдта. Учение о стадиальном развитии языков Сравнительно-историческое направление I пол. XIX в. Формирование сравнительно-исторического метода в трудах Ф.Боппа , Р.Раска и Я.Гримма Сравнительно-историческое языкознание II пол. XIX в. Натуралистическая концепция А.Шлейхера
Психологическое направление в языкознании ( Х.Штейнталь , А.Потебня ) Лингвистическая концепция Ф. де Соссюра. Язык и речь. Природа языкового знака Лингвистическая концепция Ф. де Соссюра. Учение о синхронии и диахронии
Лингвистическая концепция Н.Хомского Лингвистическая концепция И.А.Бодуэна де Куртенэ
Литература Гумбольдт Вильгельм фон Избранные труды по языкознанию, - М.: Прогресс, 1984. - 400 c. Реформатский А.А. Введение в языковедение. – Москва, 2000. Норман Б.Ю. Теория языка. Вводный курс. Учебное пособие / Б.Ю. Норман — М.: Флинта: Наука, 2003. — 296 с.: ил. Зиндер Л. Р. Сборник задач по общему языкознанию. – Изд-во Ленинградского университета, 1965 Вендина Т. И. Введение в языкознание. – М.: Высшая школа, 2001. – 288с. Варпахович Л.В. Лингвистика в таблицах и схемах. – Минск: ООО «Новое знание», 2007
Гируцкий А.А. Введение в языкознание, Минск, 2003 Введение в языкознание / Под общей ред. О.Н. Чарыковой , И.А. Стернина. –Воронеж, 2016 Черницина С.А. Русский язык с основами языкознания. – Курган, 2010.
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Хэлэнэй үгын баялиг гурбан янза үгэнүүд h ээ бүридэнэ : Үндэһэн буряад үгэнүүд - шэнэ ойлгосо тэмдэглэ h эн ондоо үгэнүүдые гаргажа эхил h эн үгэнүүд : яба – ябадал , ябаса , ябуулга , ябууд;ном – номшо , номто ; Гара h ан буряад үгэнүүд – үндэ h эн буряад үгэнүүд h ээ элдэб аргаар бии боло h он үгэнүүд : айлшан , зу h алан, гэшхүүр , агууехэ , сагаан эдеэн , сонин ( h онин );
Абта h ан буряад үгэнүүд – хари хэлэн h ээ буряад хэлэндэ орожо , шэнэ ойлгосонуудые тэмдэглэ h эн үгэнүүд : хилээмэн , хартаабха , сонхо , даалин , лама, дасан , судар , математика, философи , академи , колледж г.м .
Буряад хэлэнэй үгэнүүдэй фонетическэ аргаар гаралга Үгэнүүд соо оро h он ямар нэгэн ябяа хубилгажа , ондоо түхэл ба удха оруулан шэнэ удха гаргаха аргые фонетическэ аргаар гаралга гэдэг . Жэшээнь : үдхэлгэ (мал үдхэлгэ ) – үсхэлгэ ( тоо үсхэлгэ ); дурадхал ( хандажа хэлэлгэ ) – дурасхал ( h анажа абалга );
Дууряа h ан ба зурагла h ан үгэнүүд фонетическэ аргаар гарадаг : Тас-няс ( шанга дуутай ); тос-нис ( h улашаг дуутай ); тус-нис ( бүдэхи дуутай ), тэс-нис ( сууряата h ан дуутай ), тэсхэгэр ( бүдүүн бэетэй ), тусхагар ( гэдэ h ээрээ ехэ ), тасхагар ( h уудалаараа үргэн ), тосхогор ( h уудалаараа нарин ) г.м .
Буряад хэлэнэй үгэнүүдэй лексическэ аргаар гаралга Үгэ түхэл ɵɵ рнь бэшэ , харин удхаарнь хубилгажа , шэнэ ойлгосо тэмдэглэ h эн үгэ бии болгохые лексическэ арга гэнэ . Жэшээнь : гуур h ан ( шубуунай дэн ) – гуур h ан ( бэшэгэй зэмсэг ); нюур (номой нюур ) – нюур ( хүнэй нюур );
Буряад хэлэнэй үгэнүүдэй морфологическа аргаар гаралга Үгын анхан гү , али гара h ан h уури дээрэ үгэ бии болгодог суффикснуудые нэмэжэ , түхэл болон удхыень хубилган , шэнэ үгэ гаргахые морфологическа арга гэнэ .
Юумэнэй нэрэ бии болго h он залгабаринууд – лта , - мжа , - бари , - шан , - уур ; Жэшээнь : h унгалта , үргэмжэ , шадабари , аргашан , хазуур ; Тэмдэгэй нэрэ бии болго h он залгабаринууд – та, - рхуу , - лиг, - бхи ; Жэшээнь : модото , ямбархуу , то h олиг , у h абхи ;
Тоогой нэрэ бии болго h он залгабаринууд – дахи , - гаад , - уулан , - дугаар ; Жэшээнь : гурбадахи , зуугаад , табуулан , хоердугаар ; Глагол бии болго h он залгабаринууд – ла, - да, - шаа ; Жэшээнь : у h ала, то h одо , буруушаа ;
Наречи бии болго h он залгабаринууд – са , - хысаа , - мгашаа , - гуур ; Жэшээнь : h айса , шадахысаа , h уумгашаа , газаагуур ;
Буряад хэлэнэй залгалтанууд хамта нэгэдэжэ хэрэглэгдэхэдээ , ондоо удха болон түхэлтэй үгэнүүд гарадаг : айлайхин , хадынхин , нютагаархин , гайхалтай , бэшээшэ , этигэлгүй , мартагдашагүй , эхэнэр , залуушуул , түлишэ г.м . Жэшээнь : ябажархи , угайдхадаа , уржадэр г.м . БГУ, ВСГТУ, ВСГАКИ;
Үгэ буулгалгын арга (калька) Жэшээнь : уласхоорондын , хонходохо , бүхэдэлхэйн
Буряад хэлэнэй синтаксическа арга Хоёр гү , али хэдэн үгэнүүдые хэрэглэжэ , ямар нэгэн ойлгосо тэмдэглэхые синтаксическа аргаар лексемэ гаргалга гэнэ . Жэшээнь : хун шубуун , нохойн хоншоор , арга боломжо , балжан гарма , эреэн гүр ɵɵh эн;
Предварительный просмотр:
Предварительный просмотр:
Мэлс Самбуевай
шүлэгүүдэй уран арганууд
Түсэб:
1. Оршол
М. Самбуев – Захааминай мэдээжэ поэт, «Захааминай гургалдай»
2. Шухала хуби
1. Мэлс Самбуевай творческо зам
2.М.Самбуевай шүлэгүүдэйнь уран арганууд.
3. Тобшолол
4. Хэрэглэдэһэн литература
Шэнжэлэлгын хүдэлмэриин гол характеристикэ
1.Хүдэлмэриин темэ: «Мэлс Самбуевай шүлэгүүдэй уран арганууд»
2.Шэнжэлэлгын объект: Мэлс Самбуевай творческа зам.
3. Шэнжэлэлгын предмет: Мэлс Самбуевай шүлэгүүдэй уран арганууд.
4.Шэнжэлэлгын зорилгонууд:
- М.Самбуевай творческо зам шэнжэлхэ;
- шүлэгүүдэйнь удха шэнжэлжэ, уран аргануудыень элирүүлхэ;
5.Шэнжэлэлгын арганууд:
- Мэлс Самбуевай түрэл нютагтаа зорюулhан зарим шүлэгүүдые шэнжэлэн үзэхэ.
- Уран аргануудые элирүүлжэ, тобшолол хэхэ.
6. Шэнжэлэлгын эд хэрэгсэл: номууд, газетын материалнууд.
7. Хүдэлмэриин байгуулга: оролто үгэ, гол хуби, тобшолол, хэрэглэгдэhэн литература
1. Оршол
М. Самбуев – Захааминай мэдээжэ поэт, «Захааминай гургалдай»
Нютаг бүхэндэ мүнхэ тоонто дайдаяа суурхуулжа, арад зоноо баярлуулжа, шүлэгүүдэйнгээ аялгые дээжэ болгон ябадаг, бурханhаа үгтэhэн бэлигтэй уянгата шүлэгшэд олдохо. Хадата Захаамин аймагай уужам Санага нютагай Буряад республикын солото поэт Мэлс Жамьянович Самбуев эгээл иимэ хүнүүдэй нэгэн болоно. Тэрэнэй алдар соло Буряад республика соогоо мэдээжэ байхаhаа гадна, манай Россин бусад арадуудта мэдэгдэн алдаршаhан. Тэрэнэй бэшэhэн шүлэгүүд тоонто нютагhаань, хадын харьялаата горходhоонь элшэ абажа ерэнэ гэхэдэ алдуу болохогүй. Түрэл нютагтаа, онсо hайхан байгаалидаа, инаг дуранда зорюулhан уянгата мүрнүүдэйнь долгилhон аялгада сэдьхэлэйнгээ хүбшэргэйе дайруулан, үни бодолгото болон hуугаад, бэлигтэ поэт, «Захааминай гургалдай» гүүлэhэн М.Самбуевай шулэгуудэй уран аргануудые элирүүлхэ зорилго урдаа табин шэнжэлэл хээбди.
2. Гол хуби
1. Мэлс Самбуевай творческо зам
Буряадай мэдээжэ поэт Мэлс Жамьянович Самбуев Захааминай аймагай Санага нютагта 1940 ондо түрөө. 1950 ондо Санагын дунда hургуулиин hүүлээр Эрхүүгэй университедэй түүхын хэлэ, бэшэгэй факультедтэ орожо, 1964 ондо амжалтатайгаар дүүргээ hэн. Тэрэ гэhэнhээ хойшо наhа баратараа М. Самбуев республикынгаа радио болон телевидениин комитедтэ редактораар хүдэлмэрилhэн байна.
16 наhатай байхадаа, 1956 ондо, «Ой соо» гэжэ түрүүшынгээ шүлэг бэшэһэн намтартай. 1967 ондо Мэлс Самбуевай «Тайгын саhан» гэhэн түрүүшын ном хэблэгдэн гараа hэн, өөрынгөө хараhан үзэhэнөө hабагшалан, ехэ юумэн тухай удхалан хөөрэхэ маягынь энэ ном соо хэблэгдэhэн шүлэгүүдэйнь удхаар харуулагдана.
Һүүлээрнь «Таймыр»(1969), «Санага» (1971), «Мамайн добуун дээрэхи дурасхаал» (1975), «Үглөөнэй шүүдэр» (1978), «Ара хангай» 1981, “Алтан мүшэнэй гэрэл” 1983 гэhэн номуудынь буряад хэлэн дээрэ Улаан-Удэ, Москва хотонуудта “Доржо үбгэн” 1973, “Шүлэгүүд” 1973, “Тайгын шүүдэр” 1974, “Баясхалан хүргэнэб” 1984 гэhэн номуудынь хэблэгдээ hэн. Поэдэй шүлэгүүд “Октябрь”, “Нева”, “Дружба народов”, “Наш современник”, “Сибирские огни” гэhэн журнаалнуудта хэблэгдэһэн байдаг, украин, казах, латыш, тува, яхад ба монгол хэлэнүүд дээрэ оршуулагдаhан юм.
1973 ондо СССР-эй Уран зохеолшодой холбооной гэшүүн, Москва ба Свердловск хотонуудта үнгэргэгдэhэн буряадай литература, искусствын үдэрнүүдтэ хабаадалсаhан байна.
М. Самбуев талаан бэлигэйнгээ эгээл бадаржа байхада, энэ дэлхэйе орхижо ошоhониинь харамтай. Гэбэшье тэрэнэй хонгео шүлэгүүд соностоhоор, олон тоото дуунуудынь дуулагдаhаар. Тэрэ олон тоото шүлэгүүдээрээ, поэмэнүүдээрээ болон сонедуудаараа Буряад орон соогоо сууда гаража, өөрынгөө олон номуудаараа нэрээ мүнхэлөө.
2.М.Самбуевай шүлэгүүдэйнь уран арганууд.
Буряад шүлэг зохеолгодо заатагүй байдаг нэгэ шэнжэнь хадаа үгын толгой холболго (аллитераци) болоно. Толгой холболго болбол монгол угсаата арадуудай шүлэглэмэл аман үгэдэ эртэ сагта бии болоhон гэжэ тухайлмаар. Урдандаа оньhон хошоо үгэнүүдэй, үльгэрэй, дуунай, үреэлэй үгэнүүдтэ толгой холболго хэрэглэгдэдэг байhанаа, hүүлдэнь шүлэг зохеолгодо хэрэглэгдэдэг болоо гэжэ ажагламаар.
Шүлэг зохеолгодо толгой холболго болбол хэдэн аргаар бэелүүлэгдэдэг гэжэ мэдээжэ:
- үргэлжэ (аааа);
- зэргэлhэн (аабб);
- зосоохи (абба);
- сүлөөтэ (абвг).
Толгой холболгоhоо гадна Буряад шүлэгтэ үгын hүүл холболго (рифмэ) хэрэглэдэг. Энээниие поэт эрхимээр хэрэглэнэ. Жэшээнь:
1971 ондо поэдэй «Санага» гэжэ шүлэгүүдэй болон поэмэнүүдэй согсолбори хэблэлдэ гараhан байна. Энэ согсолбори соо жараад шүлэгүүдhээ гадна, хоер поэмэ оронхой. «Санага» гэжэ мэдээжэ шүлэгынь нютагайнь гимн гэхэдэ алдуу болохогуй.
Үргэhэ зүүдэндээ минии хараhан
Үльгэрэй орон гүш? – Ойлгожо яданам,
Сэлгеэ Буряадтаа сууда гараhан
Сэлеэн талааршни алхалан ябанам,
Булаг нюдэндэш Байгал нуурай
Тунгалаг гун, номин урасхал.
Омог дуундаш морин хуурай
Домог, элинсэгэй гэгээн дурасхал
гэжэ шүлэглэхэдөө, поэт түрэл тоонтынгоо шэг шарайе хэнэйш сэдьхэлдэ хадуугдахаар зураглана. Түрэл тоонто нютаг гээшэ хүсэ зориг нэмээхэ, сэдьхэл амаруулха, үлзы дээдэ үргэмжэтэй гэжэ энэ шүлэгhөө ойлгохоор. Хүн бүхэн элдин hайхан тоонто нютагаа, эрхим түрүү аха захатанаа эльгэ зүрхэндөө дүтөөр hанажа, үе наhандаа домоглон дурсажа, бэлиг шадабарииень сэгнэжэ ябадаг. Энэ шүлэгэй уран аргануудые хаража үзэе: паарна толгой холболго эндэ элеэр харагдана: Ү-ү, с-с, рифмэ баримталагдана: хараhан- гараhан, яданам-ябанам гэхэ мэтэ, мүр бухэндэ дүрбэн үгэ, зэргэсүүлгэнүүдшье олон, жэшээнь Санага нютагаа үльгэрэй оронтой зэргэсүүлнэ, эпитедшье бии: «булаг нюдэндэш», “номин урасхал” г.м.
Мэлс Самбуев шүлэгүүдтээ тропонуудые үргэнөөр хэрэглэhэн байна.
Троп гээшэ үгые шэлжэhэн удхатайгаар хэрэглэлгэ болоно. Хоер юумые холбон хаража, нэгэнэйнь шэнжые нүгөөдэдэнь шэлжүүлхэдэ, троп бии болодог. Тропуудта хабаатай зүйлнууд гэбэл: метафора, эпитет, зэргэсуулгэ, гиперболэ, шоглолго (ирони), метоними гэхэ мэтэ болодог.
Метафора болбол ямар нэгэн юумэнэй шанарые адлишуу ондоо юумэндэ шэлжүүлжэ, тэрэниие уран hайханаар хэлэhэн үгэ болоно.
Жэшээнь, «урда гүбөөгэй алтан далай» гэхэдээ, эндэ таряае ондоо удхатайгаар гоеон нэрлэнэ. Энэ уран арга метафора болоно. М. Самбуевай «Мамайн добуунhаа дурдалга» гэжэ поэмэ соо:
Хамаг далайнуудта хэрэггүйл
Түмэр акулануудай тамаралга (Мамайн добуунhаа дурдалга 78 н.)
Эндэ «түмэр акула» гэhэн метафораар уhан доогуур тамардаг дайшалхы онгосые нэрлэнэ.
Поэдэй шүлэгүүдтэ юумэнэй шанар тэмдэгые уран гоеор харуулhан үгэ (эпитет) олоор хэрэглэгдэнэ. «Баяр хургэнэм!» поэмэ соохи эпитедууд:
Улаан, сагаан, ягаан, хүхэбтэр, угаа сэнхир абяан г.м. (Баяр хургэнэм! 87н.)
«Угаа сэнхир абяан» гэхэдээ замбуулиин холын абяан гэhэн удхатай.
Буряад шүлэгүүдтэ зэргэсүүлгэ гэhэн уран урга болбол тон дэлгэрэнгы хэрэглэгдэдэг. Хүсэжэ байгаа бодолоо, удха, зорилгоео улам тодоруулхын тулада, тэрэниие адли түhөөтэй юумэнтэй, амитадтай зэргэсүүлжэ үзэдэг. Юумые байгаалиин үзэгдэлтэй, уhа мүрэнтэй, хада хабсагайтай, ан арьяатантай, шубуу шонхортой, гэрэй амитадтай зэргэсүүлжэ поэдэй шүлэгүүд соо хэлэгдэнэ. Мэтэ, адли, шэнги, шэнээн гэhэн дахуул үгэнүүдээр эдэ зэргэсүүлгэнүүд хоорондоо холбоотой. Жэшээлхэдэ:
Оншотой hүхын
Эршэтэй далайса бүхэндэ
Зомгооhон
Олон тээшээ
Үргэhэн шубуудтал
hүрэн дэгдэнэ. (Доржо таабай, 97 н.)
Поэдэй шүлэгүүдтэ хэрэглэгдэhэн, уран аргануудай нэгэн болбол ехэдхэн хэлэлгэ (гипербола) болоно. Ямар нэгэн юумэнэй юрэ бусын хүсэтэй гү, али айхабтар томо бэетэй, бусад юрын юумэнүүдhээ ондоо онсо шэнжэ шанартай байhые дүрсэлэн харуулхын тула хэрэглэгдэhэн уран найруулгын аргануудай нэгэн, жэшээлхэдэ, «Баяр хургэнэм!» гэhэн поэмэ соо:
Барга байhан жэнхэни дайдам
Барилгаар мүноо тэнгэри туланхай (Баяр хургэнэм! 89 н.)
Эндэ баригдаhан олон дабхар шэнэ гэрнүүд тэнгэри тулажа байна гэhэн удхатай болоно.
М. Самбуевай шүлэгүүдтэ шоглолго (ирони) дайралдана. Наагуураа энеэбхилэн шоглобошье, саагуураа буруушааhан шэнги байдаг:
Архинша хүн аягын шабхарууда hогтохо,
Хомхой хүн хониной шагайда садаха.
Эзэгүй хэбтэhэн хамаг юумэндэ обтохо,
Ээлтэй зэдэй түлөө бүглэртэрөө арсалдаха (Ара Хангай, 21 н.)
hогтохо, садаха, обтохо, арсалдаха гэhэн үгэнүүдээр архиншадые, хараалша, хэрүүлшэ хүнүүдые элэглэhэн мэтэ байна.
Юумэнэй нэрыень тэрээнтэй суг хэрэглэгдэдэг юумэнэй нэрээр hэлгэдэг уран аргые метоними гэдэг.
Жэшээлхэдэ, Урда сагта «бүhэ андалдаха» гэhэн еhо заншал буряадуудта байhан, мүн энэн тухай поэдэй «Сэдьхэлэй амаршалга» гэжэ шүлэг соо хэлэгдэнэ:
Ухаансар сэсэн элинсэг хулинсагууднай
Урданай заншалаар бүhэнүүдээ андалдан…
Синекдоха олон юумые ганса болгожо, ганса юумые олон болгожо, мүн бүхэли юумые хуби болгожо, хуби юумые бүхэли болгожо харуулhан уран арга гээшэ.
Энэ уран аргые Мэлс Самбуев баһал шулэгууд соогоо хэрэглэнэ:
Анхарагты: Курземе манай хэмжээгээр
Альганай шэнээн жаахан тала ха (Үглөөнэй шүүдэр, 76 н.)
Эндэ альганай шэнээн жаахан тала гэхэдээ, үргэн талые бүхэлеэр нэрлэнгүй, хуби болгон поэт бэшэнэ.
Буряад шүлэгтэ найруулгын үгүүлбэринүүд (стилистическэ фигуранууд): антитеза, нэгэ адли үгэнүүдээр эхилэлгэ (анафора, единоначатие), дабталганууд, перифразануудые поэт шүлэгүүдтээ хэрэглээ гэжэ адагланабди.
Шүлэгэй удхые уран хурса болгохын тула ямар нэгэ юумэнэй гү, али үзэгдэлэй тад ондоо ойлгосые хэрэглэдэг аргые антитеза гэдэг. Жэшээнүүд: эртэ-орой, аха-дүү, хүбүүн-басаган гэхэ мэтэ.
Поэдэй “Үглөөнэй шүүдэр” гэжэ шүлэг сооһоо жэшээ баримталая :
Дээрэмни- огторгой, доромни- ногоон хүнжэлөө
Дэбдижэ, тала хизааргүйгөөр нэмжын дэлгэрбэл. (Үглөөнэй шүүдэр, 25 н.)
Нэгэ адли үгэнүүдэр эхилэлгэ. Заримдаа шүлэглэмэл мүр бүхэнэй мэдүүлэлнүүд нэгэн адли үгэнүүдээр эхилдэг. Иимэ аргаар хэлэлгэ болбол хүндэ хэлэгдэhэн хүсэлые сэдьхэл хүдэлгэмэ hанагдахаар, үгэнүүдынь уран хурса болгохын тулада хэрэглэгдэдэг. Поэт энэ уран аргые мүн лэ хэрэглэнэ:
Бурхандал гэгээн Петрой энэ hүмэ
Бурханууд бэшэ, харин хүнүүд бодхоогоол (Үглөөнэй шүүдэр 65 н.)
Дабталга. Буряад шүлэгтэ нэгэ үгэеэ хоер дахин дабтажа хэлэхэ уран арга хэрэглэгдэдэг. Поэт энэ уран аргые шүлэглэмэл мүрнүүдэй эсэстэ ехинхидээ хэрэглэнэ, жэшээлхэдэ:
hүүлшын саhанай сагаан одод
hүниндөө унажал, унажал байгаал. (Санага шүлэг)
Юумэнэй ямар нэгэ нэрые ондоо үгэнүүдээр hэлгэн хэлээ hаа, энээниие перифраза гэдэг. Поэт энэ уран аргые зохеолдоо таарамжатайгаар хэрэглэнэ гэхэдэ алдуу болохогүй:
Аймшагтай шолмосой
Урдаhаа зэhэжэ бодон…(Мамайн добуунhаа дурдалга 44 н.)
Эндэ шолмос гэhэн үгөөр фашист, дайсан гэhэн ойлгосые тэмдэглээ.
М. Самбуев шүлэгүүдтээ hүлдэ тэмдэгэй үгэнүүдые хэрэглэнэ. Жэшээлхэдэ, урдань хоер бүлын эсэгэнэр бүhэнүүдээ андалдахадаа, хожом худа ураг болохо байhан хүсэлөө иигэжэ батадхадаг байгаа, поэт энээн тухай иигэжэ бэшэнэ:
Ухаансар сэсэн элинсэг хулинсагууднай
Урданай заншалаар бүhэнүүдээ андалдан… (Санага 49 н.)
Поэт шүлэгүүдтээ турэл Захаамин нютаг хэлэнэйнгээ зарим тэды үгэнүүдые оруулхадаа, нютагай шэнжэ эли тодоор харуулха зорилго табина ха. Жэшээлхэдэ:
таабай – үбгэн аба:
Аглаг Санага нютагтаа
Аха захань байhан юм
Минии таабай (Минии таабай шулэг)
Соол –байшан, гэр:
Харанхы балайда хайлан тунаа,
Хара соол, шинии намтар (Хара соол, шулэг)
Мэлс Самбуевай шүлэгүүд өөрын онсо нэгэ шэнжэтэй. Энэнь юун бэ гэхэдэ, шулэгүүдэйнь ехэнхи хубинь үгын hүүл холболгоор (рифмээр) яб байса хоноогдожо найруулагданхай.
Тобшолол
Буряад поэзиин яларма одон болоһон Мэлс Самбуевай шүлэгүүдэй удха дээрэ хүдэлоод байхадаа би иимэ тобшолол хэхэ байнаб:
Тэрэнэй зохеолнууд соо лирическэ, сэдьхэлээ хүдэлэнгеэр хандалга ба уран гоеор домоглолго тааруугаар зохилдоhон байна. Тэрэ өөрөө шүлэгүүдэйнгээ нугалбари, мүрнүүдыень мүлин нарижуулга дээрэ ехэ хүдэлдэг поэт байгаа гэжэ элирнэ.
Буряад шүлэгүүдые зохеоходоо эгээл шухала гэхэдэ, аллитераци, үгын hүүлшын үенүүдэй тааралдалые, мүн шүлэгэй ритм баримталха еhотой.
Эдэ бүхы гуримууд М. Самбуевай шүлэгүүдтэ баримталагдана.
Мэлс Самбуевай шүлэглэмэл зохеолнуудай ехэнхи хубинь толгой холболгын зэргэлhэн аргаар (аабб) найруулагданхай;
Тропуудта хабаатай зүйлнууд гэбэл: метафора, эпитет, зэргэсуулгэ, гиперболэ, шоглолго (ирони), метоними гэхэ мэтэ болодог.
Буряад шүлэгтэ найруулгын үгүүлбэринүүд (стилистическэ фигуранууд): антитеза, нэгэ адли үгэнүүдээр эхилэлгэ (анафора, единоначатие), дабталганууд, перифразануудые поэт шүлэгүүдтээ хэрэглээ гэжэ адагланабди.
Мэлс Самбуевай шүлэгүүд өөрын онсо нэгэ шэнжэтэй. Энэнь юун бэ гэхэдэ, шулэгүүдэйнь ехэнхи хубинь үгын hүүл холболгоор (рифмээр) яб байса хоноогдожо найруулагданхай.
Поэт Мэлс Самбуев шүлэг зохеолгын олон уран аргануудые шадамараар хэрэглэжэ шадаа гэжэ дээрэ харагдаhан баримтанууд гэршэлнэ. Энэ уран аргануудай аша туhаар шүлэгүүдынь уян нугархай, ульгам жороо, удха hайтай болоо гэжэ бии баталха байнаб.
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Алибаа үйлын шанар шэнжэ , ушар байдал тэмдэглэhэн , хаана ? хэзээ ? хэр зэргэ ? юундэ ? яажа ? г.м. асуудалнуудта харюусадаг , хубилдаггүй бэе дааhан хэлэлгын хубиие дайбар үгэ гэнэ . Жэшээнь : Эжымнай ( ямараар ?) гоёор дэгэл оёдог . Дондог ( хайшан гээд ?) бүхөөр унтажа байна .
Дайбар үгэнүүд иимэ илгаатай : 1. Тодорхойлhон дайбар үгэн үүд үйлын арга , шэнжэ харуулна , дотороо аргын ба тоогой дайбар үгэнүүд гэжэ илгар даг . 2 . Ушарлаhан дайбар үгэнүүд үйлын болоhон саг, байра , шалтагаа , зорилго , хэмжээ , зэргэ харуулдаг . Тиимэhээ сагай , бай рын , шалтагаанай , зорилгын , хэмжээгэй ба зэргын дайбар үгэнүүд гэжэ илгар даг .
Тодорхойлhон дайбар үгэнүүд иимэ янзануудта хубаарна . а) Аргын дайбар үгэнүүд үйлын яажа болоhые харуулна , яажа ? гэhэн асуудалда харюусана : хаха сабшаха , хамта ябаха , ходо харбаха , бута сохихо , зура татаха , биса бариха , низа дараха , хамха сохихо , халба hүрэхэ , шобто харбаха , пила гэшхэхэ г. м. Иимэрхүү дайбар үгэнүүд дабталганууд болоод хэрэглэгдэдэг : холо холо харайна , алсар-алсар алхална , налба налба хатарна , ойро ойро байдаг , тохиг тохиг алхална , субань халхаг-халхаг гэнэ , hаби-hаби хатарна г. м. Эдэ дабталгануудта дүтэрхы эхир үгэнүүдhөө бүридэhэн дайбар үгэнүүд байдаг . Жэшээнь : Таран түрэн гэhээр ерэбэ , бүүр-түүр харагдана , ана мана алхинад , шэбэр hабир гүбэнэлдэнэ г.м .
Аргын дайбар үгэнүүд хадаа юумэнэй нэрын ба зэбсэгэй падежнүүдэй залгалтануудай ниилэжэ бии болоhон – тайгаар (- тойгоор , - тэйгээр ) гэжэ залгалтануудай хүсөөр гарана , яажа ? гэhэн асуудалда харюусана : оролдос тойгоор уншана , баяр тайгаар соносхоно , дура тайгаар зурана , гуниг тайгаар дуулана , уур тайгаар хэлэнэ , жаргалан тайгаар ажаhуудаг , зориг тойгоор хэнэ , зүрхэ тэйгөөр дайлалдаа , сухал тайгаар мэндэшэлнэ , хүхюу тэйгээр хөөрэнэ , энеэдэ тэйгээр зугаална , hү тэйгөөр ууна , зөөхэй тэйгөөр эдинэ г. м.
б ) Тоогой дайбар үгэнүүд тодо бэшэ тоо , хэмжээ харуулдаг , хэды шэнээн ? хэдыгээр ? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг : ганса нэгэ ябагша , олоор асараа , ехээр хуряагаа , багаар таряа , үнэтэйгөөр худалдаа , үнэгүйгөөр абаа г. м. Жэшээнь : Манай нютагта морхооб hайн ургадаг аад , ехээр таридаг юм , харин hархяаг муу ургадаг юм . Нютагаймнай залуушуул дээдэ hургуулида олоороо hурадаг болон хой .
2 . Ушарлаhан дайбар үгэнүүд үйлын болоhон саг, байра , шалтагаа , зорилго , хэмжээ , зэргэ харуулдаг . Тиимэhээ сагай , бай рын , шалтагаанай , зорилгын , хэмжээгэй ба зэргын дайбар үгэнүүд гэжэ илгар даг . а) Сагай дайбар үгэнүүд үйлын болоhон саг харуулна , хэзээ ? хэдыдэ ? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг : мүнөө , үглөө , үглөөгүүр , орой , хожом , үдэшэлэн , hаяар , hаядаа , нёдондо , урзанда , тугаар , тээсгэн , удангүй г. м. Жэшээнь : Yглөө эдихэ өөхэнhөө мүнөө эдихэ уушхан дээрэ . ( Оньhон үгэ ) Yглөөгүүр эртэ гэгшэ гарахабди . (Ж. Тумунов ) Бадма үүдыень тайлаад , hаяшаг түлигдэhэн үбэлэй дулаахан гэртэ оробо .
б ) Байрын дайбар үгэнүүд үйлын болоhон газар , үйлын шэглэhэн зүг харуулдаг , хаана ? хайшаа ? хаагуур ? xaaнahaa ? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг : газаа , газаагуур , эндэ , тэндэ , саана , наана , доро , дээрэ , дээгүүр , доогуур , саагуур , наагуур , энээгүүр , тэрээгүүр , урда , хойно , урдуур , хойгуур , баруугаар , зүүгээр , баруун хойно , баруун урда , зүүн хойно , зүүн урда , иишэ тиишээ г. м. Жэшээнь : Нэгэтэ үглөөгүүр сайгаа уугаад , Должод басаган hэмээхэн газаа гарана . (X. Намсараев ) Нээлтэтэй үүдэтэй улаан вагонуудай урдуур Кукушкин алхална . (Д. Батожабай ) Сэсэгмаа отогтоо дүтэшэг тармаба . (Г. Доржиева) Тэрэ бэеэрээ Далайшхатанайнгаа гэшхүүр дээрэ hуужа , xaaнahaa улаан хорхой малтаха , ямар юумээр хахуулидаа oohop хэхэ тухайгаа хөөрэлдэбэбди . (К. Цыденов )
в ) Шалтагаанай дайбар үгэнүүд үйлын болоhон шалтагаа харуулдаг , юундэ ? юунhээ боложо ? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг : иимэhээ , тиимэhээ , иигээд , юундэ г. м. Жэшээнь : Зай , байза , энэшни намайе гуйгаагүйдөө аргань үгы , тэрээн дээрэhээ бага ехэшье hаань , урал тohoдoxo ушар шалтагаан гарахань хаям . (X. Намсараев ) Тиимэ дээрэhээнъ Сэдүүгэй Цыремпилые муу заяатай муухай хүн гэжэ , заяа наhандаашье хэлэжэ шадахагүйб . (X. Намсараев ) Тиимэhээ бидэ бултааран номоо hайса үзөөд , шалгалтаа hайнаар үгэhэн байнабди .
г ) Хэмжээгэй дайбар үгэнүүд үйлын хэды шэнээн хэмжүүртэйгээр боложо байhые харуулдаг , хэдысээ ? яахысаа ? г. м. асуудалнуудта харюусадаг : шадахысаа , үбдэгсөө , хоолойсоо , бэлхүүhэсээ , мэдэхысээ . Жэшээнь : Солбон бүhэсөө yhaн coo hуунхай . Хэлэ амандаа орохысоо уйгарлан xapaahaap , hөөргөөшье харангүй , саашаа ябашоо hэн . (X. Намсараев )
д ) Зорилгын дайбар үгэнүүд үйлын болоhон зорилго харуулдаг , юундэ ? яахадаа ? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг : зорюута , зорёон , миин . Жэшээнь : Теэд энэ халууниие зорюута үhэрин , гасаалан ябаhан юумэдэл , толгой нюсэгэн хүбүүд , басагад хоёр гурбаараа хүтэрэлдэн , хойно урда оролсожо ябаад , Сэлэнгэ тээшэ ошонод . (Ж. Тумунов ) Миин xoohoop ошоо hаамни , дасангай мүнгэ хулуужа эдеэ гээд , гэртэмни хонуулангүй , сүлэлгэдэ эльгээхэнь сохом гэжэ шэбшэжэ зогсоhон Аламжын хоёр нюдэндэ hамганайнъ уйтай шарай , томо болошоhон Булад хүбүүнэйнь таба наhатай Балбараа хүтэлөөд , наадажа ябахань харагдахадал гэнэ . (Д. Батожабай )
Дайбар үгэнүүдэй бии бололго
Дайбар үгэнүүд хоёр бүлэг болоно . Анхан дайбар үгэнүүд — ямаршье ондоо үгэhөө гараагүй , анхан hууряараа байhан : саана , урда , орой , наана , гэнтэ , холо г.м . Гараhан дайбар үгэнүүд — ондоо хэлэлгын хубиhаа залгабаринуудай хүсөөр бии болоhон : Юумэнэй нэрэhээ иимэ залгабаринуудай хүсөөр гарана : - саа : бэлхүүhэ- сээ , шагай- саа , үбдэг- сөө . - даа (- таа ): үдэшэн- дөө г. м. - тайгаар : анхарал- тайгаар , зориг- тойгоор , урма- тайгаар г. м. -тай: олзо - той , арга - тай , янза - тай г. м.
Yйлэ үгэ иимэ залгабаринуудай хүсөөр гарадаг : - хысаа : аба- хысаа , мэдэ- хысээ , ойлго- хысоо г. м. - са : ялай- са , улай-са , тула- са г. м. Мүн залгабаригүйгөөр зарим үйлэ үгэнүүд дайбар үгэ болодог : хуура татаха ( хуураха гэhэн үйлэ үгэhөө ), үлтирэ бусалгаха ( үлтирхэ гэhэн үйлэ үгэhөө ) г. м.
Тэмдэгэй нэрэhээ иимэ залгабаринуудай хүсөөр гарадаг : - са : hай- са , муу- са . - аар : бардам- аар , бэлэхэн- ээр , аал- яар г. м. Түлөөнэй нэрэhээ иимэ залгабаринуудай хүсөөр гарана : - гүүр : энээ- гүүр , тэрээ- гүүр . - хяар : манай- хяар , танай- хяар , минии- хеэр г. м. Тоогой нэрэhээ иимэ залгабаринуудай хүсөөр дайбар үгэ гарадаг : - дахяар : дүрбэ- дэхеэр , хоёр- дохёор , найма- дахяар г. м.
Зэбсэгэй падеждэ байгаад , ушарлагшаар хэрэглэгдэдэг тэмдэгэй нэрэнүүд дайбар үгэнүүд гэжэ тоологдоно . Жэшээнь : Би ябагаар ошооб . Дайбар үгэнүүд хубилдаггүй хэлэлгын хубида хабаатайшье haa , заримдаа падежэй , хамаадалай залгалтануудые абаhан байдаг . Жэшээнь : Саана мнай үшөөл хүндэ бэрхэшээлнүүд дайралдаха . Баруун hаа мал бусажа ябана .
Дайбар үгэнүүдэй морфологическа шүүлбэри Дайбар үгэнүүдые шүүлбэри хэхэдээ , иимэ гуримаар хэхэ : 1. дайбар үгэ ( дайб . ү.). 2. анхан гү , али гapahaн hуури (a. h.; г. h.). 3. илгарал ( аргын ( арг .), сагай (саг.), байрын ( байр .), тоогой ( тоог .), хэмжээгэй ( хэмж .), зорилгын ( зорил .), шалтагаанай ( шалт .)). 4. дайбар үгын гарбал ( ямар хэлэлгын хубиhаа , ямар залгабариин хүсөөр гү , али ямар нэгэн падежэй ба найралдалай түхэлдэ тогтошоhон , загсашаhан байнаб гэжэ тодоруулха ). 5. Зүйр үгэ . Жэшээнь : Тэнгэридэ ниидэhэн шубууд тэрэ hолонго доогуур иишээ тиишээ ниидэжэ ябаа hэн . иишээ тиишээ — дайб . ү., а.h ., байр .
Дайбар үгэнүүдэй синтаксическа үүргэ Дайбар үгэнүүд мэдүүлэл соо ехэнхидээ ушарлагша болодог . Жэшээнь : Оюутад мүнөөдэр конференцида хабаадаха . Байгал ( хэзээ ?) орой хүрэдэг ба ( хэзээ ?) орой гэдэдэг . Зарим ушарта нэрлүүлэгшэ , хэлэгшэ болодог . Жэшээнь : Холо ( юун ?) гээ hаа холо ( ямар юм ?) юм ааб даа . Дайбар үгэнүүдые мэдүүлэл соо дахуул үгэнүүдhээ илгаруулха шухала , юундэб гэхэдэ олон дайбар үгэ болон дахуул үгэнүүд нэгэ адли үгүүлбэритэй байдаг . Жэшээнь : Хадагаа дээрэ хадагалаад ябана ( дээрэ гэжэ тусгаар асуудалда харюусажа , дайбар үгэ болоно ). Стол дээрэ амтатай эдеэн табяатай ( дээрэ гансаараа асуудалда харюусажа шаданагүй , тиимэhээ урда үгэтэеэ cyгтаа нэгэ асуудалда харюусана , эндэ дээрэ гэжэ дахуул үгэ болоно .
Практическа даабаринууд Даабари 1. Доро үгтэhэн дайбар үгэнүүдые энэ схемэ соо тааруулан илгаруулагты . Байрын Сагай Зорилгын Аргын Хэмжээгэй Тоогой Шалтагаанай Бэрхээр , миин , шадахысаа , муугаар , hаяшаг , түргэнөөр, мүнөөдэр , саададэр , хабартаа , зорёон , хожом , тиимэhээ , тугаар , орой , досоошоо , хээрэ , дээрэ , доро , дундаhаа , дэмы , hайнаар , тэрээн дээрэhээ , багаар , ехээр , тэhэ , үглөөдэр, биса , мэдэхысээ , үбдэгсөө, гоёор , дээрэhээ , хоолойсоо , зорюута , нёдондо , олоор , мэтии .
Даабари 2. Ямар хэлэлгын хубиhаа дайбар үгэнүүд бии болооб ? Нэгэтэ , шадахысаа , шагайсаа , hайса , баруугаар , нэжээд , гансата , хошоод , мэдэхысээ , улайса , хажуугаар , доогуур , барбайса , ойлгохысоо , хонхойсо , үбдэгсөө , бүhэсөө , саагуур , туласа , шобойсо , үглөөгүүр , хаяхысаа , шалпайса , эртүүр , мянгаадта , үүрээр , хуушаараа , зүүлжээ , газаашаа . Даабари 3 . Yгтэhэн үгэнүүдhээ дайбар үгэнүүдые бии болгогты . Хоёрдохи , ехэ , тиимэ , үдэр, намар , аалихан , бүдүүлиг, амжалтатай , дааха , шадаха , хоолой .
Даабари 4. Дайбар үгэнүүдые олоод , морфологическа шүүлбэри хэгты . Һая тэhэрhэн булагай хүгжэм шагнаад уярааб . (Г. Раднаева ) Нүхэдтэеэ заримдаа уулзадагбди . Би зорюута зүжэг харахаяа ерээб . Театрай хойто тээ « Сэсэг » гэжэ магазин бии . Ахайтамнай холо байдаг . Тугаарай аниргүй байгаа hэн . Миин хооhоор ошоо hэн . Би урагшаа гурба алхаад , зогсошобоб . Мүнөө бэшэ hаа үглөө энэ гэнжэнь таhарха .
Шалгалтын асуудалнууд 1. Ямар хэлэлгын хубиие дайбар үгэ гэдэг бэ? Ямар илгаралтайб ? Асуудалнуудыень нэрлээд , жэшээнүүдые олохо . 2. Дайбар үгэнүүд дахуул үгэнүүдhээ ямар шэнжэнүүдээрээ илгарнаб ? Жэшээнүүд дээрэ харуулагты . 3. Дайбар үгын бии бололго . 4. Дайбар үгэнүүд мэдүүлэл соо ямар синтаксическа үүргэ дүүргэнэб ?
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Морфологи – грек үгэ . Морфо гэжэ түрүүшын хуби – түхэл гэжэ удхатай , лог гэжэ хоёрдохи хуби – h ургаал гэжэ удхатай . Түхэл тухай h ургаал болоно . Ямар түхэл тухайб ? Ж: Онтохонуудай морфологи; Ургамалнуудай морфологи г.м. ойлгосонууд байха . Хэлэ шудалалга хабаатай хадаа – үгэнүүдэй түхэл тухай h ургаал гээшэ . Морфологи грамматикын нэгэ h албари . Тиимэ h ээ тэрэ үгэнүүдэй грамматическа шанар шэнжэнүүдые үзэнэ: үгын грамматическа удха болон тэрээниие харуулалга , тэрэнэй гаралга , грамматическа түхэл , грамматическа категори . Нэрлэгдэ h эн шанар шэнжэнүүд морфологи гэжэ наукын үзэхэ зүйл . Үгэнүүд морфологическа шанар шэнжэнүүдээрээ, тиин синтаксическа үүргээрээ хэлэлгын хубинуудта хубаардаг . Буряад хэлэндэ хэды хэлэлгын хубинууд бииб ? Ямар баримтануудаар үгэнүүд хэлэлгын хубинуудта хубаардаг бэ ? Морфологи гэжэ ямар ойлгособ ?
1831 он. – И.Я. Шмидт, түрүүшын монгол грамматика – хуушан монгол бэшэгэй . Европын хэлэ шудалалга дээрэ үндэ h элэн монгол хэлэнүүд соо 9 гол бүлэг үгэнүүд бии гэжэ гарга h ан: юумэнэй нэрэ , тэмдэгэй нэрэ , түлѳѳнэй нэрэ , тоогой нэрэ , үйлэ үгэ, дахуул үгэ, холболто үгэ, междомети . 1935 он. – О.М. Ковалевский И.Я. Шмидтын грамматика соохи бүлэг үгэнүүдтэй адли хэлэлгын хубинуудай бүридэл харуул h ан. Хэлэлгын хубинуудые хубаа h ан түүхэ
1849 он. – А.А. Бобровников хуушан монгол болон ойрат-хальмаг хэлэнүүдэй хэлэлгын хубинуудай ѳѳрын хубаарилга харуул h ан байна . Υ гэнүүдые хэлэлгын хубинуудаар хубаахадаа , үгын хубилалта хараадаа аба h ан. Тиигээд монгол үгэнүүдэй гурбан бүлэг илга h ан. 1.Зохилдодог: юумэнэй нэрэ (предметные имена), шанарай болон харилсаата нэрэ , тоогой нэрэ , түлѳѳнэй нэрэ . 2. Найралдадаг : үйлэ үгэ. 3. Хубилдаггүй: зүйр үгэ. Хэлэлгын хубинуудые хубаа h ан түүхэ
1904 он. – В.Л. Котвич түрүүшээр А.А. Бобровниковай хубаарилга баримталдаг бай h ан аад , h үүлээрнь заншалта хубаарилга баримталаа , иимэ хэлэлгын хубинуудые илгаа : нэрэнүүд ( юумэнэй болон тэмдэгэй ), тоонууд , түлѳѳнэй нэрэ , үйлэ үгэ , дайбар үгэ , тэрэ тоодо холболто болон дахуул үгэнүүд . 1905 он. – А.Д. Руднев А.А. Бобровников болон эртын В.Л. Котвичой хубаарилга баримталаа , монгол хэлэнүүдэй хэлэлгын хубинуудые гурбан бүлэгтэ хубаагаа , 6 хэлэлгын хубинуудые илгаа : 1) үйлэ үгэ ; 2) нэрэнүүд ( юумэнэй , тэмдэгэй , тоогой , түлѳѳнэй ); 3) дайбар үгэ , тэрэ тоодо зүйр үгэ . Хэлэлгын хубинуудые хубаа h ан түүхэ
1929 он. – Н.Н. Поппен эртын ажалнууд соонь А.А. Бобровников, эртын В.Л. Котвич , А.Д. Рудневтай тон адляар хэлэлгын хубинуудые 3 бүлэгтэ хубаагаа . 1937-39 онуудаар бэшэгдэ h эн ажалнууд соогоо нэрэнүүдэй хубаари бүри тодорхой болгожо , дүүрэн хубилалтатай ба дүүрэн бэшэ хубилалтатай нэрэнүүдтэ хубаагаа . Нэгэдэхи бүлэг руу ё h отой нэрэнүүд ( юумэн болон шанар ), тоонууд ба түлѳѳнэй нэрэнүүд гэжэ хэлэлгын хубинуудые оруулаа . 1940 ондо хэблэл h ээ гара h ан тусхай статья соогоо Н.Н. Поппе шэнэ хубаарил үгѳѳ , дайбар үгэ оруулаа , тиин 10 адли эрхэтэй хэлэлгын хубинуудые илгаа : имена предметные; имена качественные; имена числительные; местоимения; глаголы (включая причастия и деепричастия); наречия (включая послелоги как переходную форму); послелоги; союзы; частицы: препозитивные, постпозитивные; междометия (включая образные и звукоподражательные слова). Хэлэлгын хубинуудые хубаа h ан түүхэ
1934 он. – Г.Д. Санжеев ‘ нэрэ-юумэн ’ ‘ нэрэ-шанар ’ гэ h эн нэрэ томьёо хэрэглээ . 1940-41 онуудай ажалнууд соогоо ( хальмаг болон буряад хэлэнүүдэй грамматикада хабаатай ) Н.Н. Поппен хубаарилда адли хубаарилга хэнэ , тэрээн соогоо 9 хэлэлгын хубинуудые оруулаа , холболто үгэнүүдые оруулаагүй . 1952 он. Г.Д. Санжеев монгол болон алтай хэлэнүүдэй хэлэлгын хубинуудые тушаа шэнжэлгэ хэхэдээ , ѳѳрынгѳѳ хараа бодол h элгэ h эн байна . Монгол ба түүрэг хэлэнүүд соо 12 хэлэлгын хубинуудые илга h ан: имя существительное; имя предметное; имя прилагательное; имя качественное; имя числительное; наречие; местоимение; глагол; послелог; союзы; частицы; междометия. Хэлэлгын хубинуудые хубаа h ан түүхэ
Г.Д. Санжеев А.А. Бобровниковай нэрэ-юумэн болон нэрэ-шанар гээд илга h ые баримтална гээд тэмдэглэлтэй , тэрэ зуураа юумэнэй нэрэ , тэмдэгэй нэрэ гээд хэлэлгын хубинуудые илгана . Юундэ иимээр хэлэлгын хубинуудые илга h ан бэ ? Г.Д. Санжеев энээн тушаа хэлэхэдээ , иимэ ушар нүхэсэл баримтална . Нэрэ-юумэн болон нэрэ-шанар хоёрой юумэнэй нэрэ ба тэмдэгэй нэрэ h ээ илгаань гэхэдэ : - түрүүшын хоёр хэлэлгын хубинуудые элирхэйлэгшэтэй байха аргатай , тиихэдэ ѳѳ h эдѳѳ элирхэйлэгшэ болохо аргатай . харин юумэнэй нэрэ болон тэмдэгэй нэрэ гансал элирхэйлэгшэтэй байха аргатай . Ж: ухаан , газар , гар , гэр , зам – эдэ үгэнүүд гансал элирхэйлэгшэтэй байха аргатай , тиимэ h ээ тэдэ юумэнэй нэрэнүүд. У h ан, түмэр, модон – эдэ үгэнүүд юумэшье , шанаршье тэмдэглэнэ , элирхэйлэгшэшье , элирхэйлэгдэ h эн үгэшье болоно . Тиимэ h ээ тэдэ – нэрэ-юумэн болоно .
Монгол болон буряад хэлэнэй хэлэлгын хубинуудые хубаарилгада хабаатай хүдэлмэринүүд хари гүрэнүүдэй , тиихэдэ россиин эрдэмтэдээр гаргагда h ан. Нэрлэбэл , Д.А. Алексеев (1955), Т.А. Бертагаев (1968), Б.Х. Тодаева (1951), Ш.Лувсанвандан (1968), Ц. Онорбаян (1998). В.И. Рассадинай тэмдэглэ h ээр В.М. Наделяев (1988), Е.А. Кузьменкова (1991) удхатай хубаарилга хэ h эн . В.М. Наделяевай хубаари юугээрээ ондооб ? Тэрэ ород эрдэмтэд В.В. Виноградов, А.Н. Гвоздев, Ю.С. Масловые дахажа , тэдээнэй гарга h ан хубаари (4 бүлэг үгэнүүд : бэеэ даа h ан, ту h алагша , модальна болон междомети ) хэрэглээд , монгол хэлэнэй үгэнүүдые 3 бүлэгтэ хубаагаа : - вещественные слова: слова-названия – существительные, прилагательные глаголы, наречия, числительные; слова-указания – местоимения; - формальные слова (частицы речи): формообразовательные частицы, основообразовательные частицы, союзные частицы, членооформительные частицы; - экспрессивные слова (междометия): эмоционально-экспрессивные, волюнтативно-экспрессивные , имитационно-экспрессивные. Хэлэлгын хубинуудые хубаа h ан түүхэ
Монгол хэлэнэй үгэнүүдые хэлэлгын хубинуудта хубаахадаа , гол баримта лексическэ удхын янза хараадаа абаха шухала (В.М. Наделяев ). Үгэнүүд юуб даа нэрлэ h эн удхатай : юумэ , шанар , шэнжэ , харилсаа , тоо , ушарлал , үйлэ / байдал . Хэлэн соо дүүргэдэг үүргэнь: нэрлэхэ үүргэ . Хэлэлгэ соо ороходоо тэдэ ондоо үүргэ бэелүүлнэ: үйлын субъект гү , али объект нэрлэнэ , ушарлал , предикат харуулна . Үгэнүүдэй нэрлэ h эн удха ходо байдаг удха , тэрэ хубилдаггүй. Тиин лексико- граматическа бүлэг үгэнүүд боложо хубаарна : юумэнэй , тэмдэгэй , тоогой г.м. Хэлэлгын хубинуудые хубаа h ан түүхэ : В.И. Рассадинай хубаарилга
Юумэнэй нэрэдэ хабаатай бүлэг үгэнүүдэй категориальна удха : предметность гү , али субстантивность харуулха . Тэмдэгэй нэрын – признаковость гү, али адъективность . Тоогой нэрын – количественность гү, али нумеративность . Дайбар үгын – обстоятельственность гү, али адвербиальность . Үйлэ үгын – действенность гү , али вербальность. Эдэ бэеэ дааһан 5 бүлэг үгэнүүд нэрлэхэ үүргэтэй . Эдэ үгэнүүдһээ гадна нэрлэхэгүй, харин зааха үүргэтэй үгэнүүд бии . Тэдэ үгэнүүдэй удха ходоодоо байдаг бэшэ , зүгөөр окказиональна удхатай , юу нэрлэнгүй заанаб , тэрэ бүлэг үгэнүүдэйнгөө категориальна удха харуулна . Хэлэлгэ соо тэрэл зааһан үгэнүүдэйнгөө үүргэ дүүргэнэ. Тиимэһээ дээрэхи 5 бүлэг үгэнүүдтэй адли вещественнэ удхатай бэеэ дааһан хэлэлгын хубинууд .
Юушье нэрлэдэггүй, юушье заадаггүй үгэнүүд бии . Тэдэнэй грамматическа удха бэеэ дааһан үгэнүүдэй хоорондохи лексическэ грамматическа харилсаа харуулха удха . Вещественнэ удхатай бэшэ хадаа тэдэ үгэнүүд туһалагша үүргэтэй. Мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй. Хоорондоо дахуул үгэ, заагша , туһалагша үгэ, холболто үгэ гээд хубаарна . Тиихэдэ модальна удха харуулдаг үгэнүүд байха . Тэдэ хэлэжэ байһан хүнэй хэлэжэ байһандаа хандасыень харуулна . Тэдээн соо зүйр үгэ, модальна үгэ болон үгэнүүдые илгана . Үшөө хүнэй мэдэрэл , хүсэл г.м. харуулһан үгэнүүд бии . Тэдэ междометинүүд гү, али аффектнэ үгэнүүд гэжэ нэрэтэй . Тэдээнэй хажуугаар оршон тойроной образуудые харуулһан үгэнүүд бии . Тэдэниие абяа дууряаһан үгэнүүд гэдэг . Ондоо хэлэлгын хубинууд гарадаг .
В.И Рассадинай хэлэлгын хубинуудые хубаарилга : I класс. Знаменательные слова: 1. Назывные слова: 1) имена существительные; 2) имена прилагательные; 3) имена числительные; 4) глаголы; 5) наречия. 2. Указательные слова: 1) предметно-указательные; 2) качественно-указательные; 3) количественно-указательные; 4) действенно-указательные; 5) обстоятельственно-указательные. II класс. Служебные слова: 1) предлоги; 2) союзы; 3) предикативные связки; 4) показатели подлежащего; 5) слова-субстантиваторы; 6) служебные глаголы. III класс. Модальные слова: 1) модальные частицы; 2) модальные слова; 3) модальные словосочетания и выражения. IV класс. Аффектные слова: 1) эмоционально-чувственные; 2) побудительно-волеизъявительные. V класс. Изобразительные слова: 1) слухового восприятия (звукоподражательные); 2) зрительного восприятия (образные); 3) сенсорного (чувственного) восприятия; 4) образного восприятия действия.
Буряад хэлэнэй бүхы үгэнүүд удха түхэлөөрөө хэдэн ехэ бүлэг боложо хубаардаг . Дүтэрхы лексическэ удхатай , нэгэ янзын морфологическа түхэлтэй, адли синтаксическа үүргэтэй бүлэг үгэнүүдые хэлэлгын хуби гэдэг .
Үгэнүүдые хэлэлгын хубинуудта хубаахадаа , гурбан тала h аань харадаг : 1. лексическэ удхыень ( ямар нэгэн хэлэлгын хубиин үгэнүүдэй лексическэ удхань дүтэрхы , нэгэ янзын асуудалда харюуса h ан байха ё h отой ); 2 . морфологическа шэнжыень ( ямар нэгэн хэлэлгын хубиин үгэнүүд байгуулгаараа гү, али морфологическа түхэлөөрөө нэгэ янзын байдаг ); 3. синтаксическа үүргыень ( ямар нэгэн хэлэлгын хубиин үгэнүүд мэдүүлэл соохи синтаксическа үүргээрээ адли байдаг ).
Буряад хэлэндэ арбан нэгэн хэлэлгын хубинууд бии юм . Тэдэнэй зургааниинь бэеэ даа h ан , гурбаниинь ту h алагша хэлэлгын хубинууд , хоёрынь тусгаар хэлэлгын хубинууд .
Бэеэ даа h ан хэлэлгын хубинууд : 1. юумэнэй нэрэ — сэсэг , басаган , γγ дэн ; 2. тэмдэгэй нэрэ — хара , γ ндэр , томо ; 3. тоогой нэрэ — арбан , хоёрдохи , жараад ; 4. түлөөнэй үгэ — би , та, таанар ; 5. дайбар үгэ — γ глөө , м γ нөө , саагуур ; 6. үйлэ үгэ — уншаа , х γ дэлхэ , жаргана . Бэеэ даа h ан хэлэлгын хубинууд элдэб юумэ , үзэгдэл , шэнжэ , тоо , үйлэ тэмдэглэдэг , нэрлэдэг , тэдэниие заадаг . Тиимэ ушар h аа тэдэнэр тусхай асуудалда харюусадаг , мэдүүлэлэй гэшүүн болодог .
Ту h алагша хэлэлгын хубинууд : 1. дахуул үгэ — дээрэ , соо , доро ; 2. холболто — ба, теэд , харин ; 3. зүйр үгэ — аал , б γ, h эн; Ту h алагша хэлэлгын хубинууд юумэ нэрлэдэггүй, тусхай асуудалда харюусадаггүй, мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй. Тэдэнэй үүргэнь бэеэ даа h ан үгэнүүдтэ ба мэдүүлэлнүүдтэ элдэб нэмэлтэ ба удха оруулдаг , юумэнүүдэй хоорондохи харилсаа харуулдаг .
Тусгаар хэлэлгын хубинууд : 1. аянгал h ан үгэ — Пэй ! Һ γγ! Татай ! 2. абяа дууряа h ан үгэ — h аб - h аб , тар-тар, мөө . Тусгаар хэлэлгын хубинууд ехэнхидээ мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй , харин абяа дууряа h ан үгэнүүд мэдүүлэлэй гэшүүн боложо болохо . Аянгал h ан үгэнүүд мэдүүлэл соо бусад үгэнүүдтэй ямаршье грамматическа холбоогүй , ганса хүнэй мэдэрэл тэмдэглэдэг .
Юумэнэй нэрэ тухай ойлгосо . Юумэнэй нэрэнүүдэй илгарал
Алибаа нэгэ юумэ нэрлэжэ , хэн ? юун ? гэ h эн асуудалнуудта харюусадаг , зохилдолой , хамаадалай , тоогой залгалтануудые абадаг , мэдүүлэлэй ямаршье гэшүүн болодог хэлэлгын хубиие юумэнэй нэрэ гэдэг . Жэшээнь , ном, басаган , сонхо , h алхин , нохой , Ага, баяр , бурхан, уула , Байгал г.м.
Иимэ юумэнүүдые тэмдэглэдэг : Хүнүүдые ( h урагша , аба , ахай ); Амитадые ба ургамалнуудые ( боргоо h он, нар h ан, зага h ан ); Юумэнүүдые ( халбага , хотон , хада ); Бодосуудые ( наранай гэрэл , у h ан, h үн ); Байгаалиин үзэгдэлнүүдые ( сахилгаан , h алхин , бороон ); Олониитын үйлэ хэрэгүүдые ( суглаан , h унгалта , хубисхал ); Үйлэ байдал ( ябадал , урилдаан , хэбтэлгэ ); Сэдьхэлэй байдал ( баяр , жаргал ); Мифическэ ойлгосо ( бурхан, боохолдой ).
Юумэнэй нэрэнүүд юрын ба тусхайта гэжэ илгардаг . Олонхи юумэнэй нэрэнүүд юрын нэрэнүүд байдаг . Жэшээнь , жабар , ботогон , эжы . Тусхайта юумэнэй нэрэнүүд нэгэ хүниие , нэгэ юумые ( географическа нэрэнүүд , номой, газетын нэрэнүүд , фирмын , фабрика, заводуудай нэрэнүүд , амитадай нэрэнүүд г.м .) тэмдэглэдэг , ехэ үзэгөөр бэшэгдэдэг . Жэшээнь , Намсараев Хоца Намсараевич , Сэлэнгэ мγрэн , Байгал далай , « Буряад үнэн », « Наран », « Эрдэм », Хотошо .
Юумэнэй нэрэнүүд хүниие тэмдэглэхэдээ , хэн ? гэжэ , харин хүнhөө бэшэ юумэ тэмдэглэхэдээ , юун ? гэжэ асуудалда харюусадаг . Жэшээнь , Басаган ( хэн ?) нааданхайгаар наадана . Нохой ( юун ?) хусана . Шэнэ hургуули ( юун ?) баригдана .
Юумэнэй нэрын хубилалтанууд : нэгэнэй ба олоной тоо ; зохилдол ; нюурта ба өөртэ хамаадал .
Юумэнэй нэрын тоо
Олоной тоодо иимэ залгалтануудые абадаг : 1) л, р, т гурбанhаа бусад бүхы хашалгануудаар һүүлтэhэн юумэнэй нэрэнүүдтэ - ууд (- үүд ) залгалтанууд залгагдана . Жэшээнь : шкаф- ууд , туг- ууд , боец- үүд , хэлэн-үүд , колхоз- ууд , цех- үүд . 2) аялгануудаар , л, р хашалгануудаар , ч, ш, щ, ж, ь , 2-3 хашалгануудай һүүлдэ – нууд , - нүүд залгалтануудые абана . Жэшээнь : хада-нууд , ургы-нууд , менеджер- нүүд , мал- нууд , гэр-нүүд , бюллете нь - нүүд , шэрээ-нүүд . 3) хүниие тэмдэглэһэн юумэнэй нэрэнүүд –нар (- нэр , -нор) залгалта абадаг : аба -нар, эжы-нэр , эгэшэ-нэр , дүү-нэр . 4) тогтууритай “н" һүүлдэ – гууд (- гүүд ) байдаг : ан- гууд , булан-гууд , дэн-гγγд . 5) тогтууригүй “н" , үшөө тиихэдэ – гша (- гшэ , - гшо ), - ааша ( - ээшэ , - ошо ) аффикстай юумэнэй нэрэнүүдэй һүүлдэ –д хэрэглэгдэдэг . Жэшээнь : хүбүү -д, мори-д, басага -д, һурагша -д, ябааша -д, тγрγγлэгшэ -д .
Зарим юумэнэй нэрэнүүд олоной тоогой залгалтануудые абадагүй : алибаа бодосуудые тэмдэглэhэн : hүн , сахар, бензин; ганса юумэ тэмдэглэhэн : наран , hара , Москва, Байгал ; олоной удхатай хүнүүдые тэмдэглэһэн : абгатан , Жаргалтан , ахайтан , залуушуул , эдиршүүл . юумэнэй нэрэнүүдэй урда тээ тоогой нэрын ороhон байгаа hаа : олон мал, табан басаган .
Практическа даабаринууд Даабари 1 . Дүримэй ёhоор олоной тоогой залгалтануудые зүбөөр нэмэжэ бэшэгты . Ном…, морин ..., хүл ..., эжы ..., саhан ..., багша ..., эгэшэ ..., арбан хонин ..., хүршэнэр ..., дуушан ..., Байгал …, барилгашан ... . Даабари 7. Эдэ үгэнүүдтэ олоной тоогой залгалтануудые нэмэжэ бэшэгты . Таха , шулуун , үнгэ , барилгашан , ахай, басаган , сахар, олон хүн .
Юумэнэй нэрын зохилдол
Юумэнэй нэрэнүүдэй мэдүүлэл соо ороходоо , түхэлөө хубилгажа , үгэнүүдэй хоорондохи холбоо харилсаа харуулдаг грамматическа категориие падеж гэдэг . Буряад хэлэн долоон падежтэй . Юумэнэй нэрэнүүдэй падежнүүдээр хубилха ёhые зохилдол гэнэ .
Падеж Асуудалнууд Залгалтанууд Жэшээнүүд 1 2 3 4 Нэрын Хэн ? Юун ? - гэр, hүни, малгай, аба, ан Хамаанай Хэнэй ? Юунэй ? -ай (-эй, -ой), -гай (- гэй , -гой), - ын , - иин , -н гэр - эй , hүн- иин , малгай - н , аб- ын , ан- гай Зүгэй Хэндэ ? Юундэ ? -да (-дэ, -до), - та (- тэ, -то) гэр - тэ , hүни - дэ , малгай - да , аба - да , ан- да Үйлын Хэниие ? Юуе ? Юу ? - ые (- гые ), - иие , -е гэр- ые , hүн- иие , малгай - е , аб- ые , ан- гые Зэбсэгэй Хэнээр? Юугээр? - аар , - ээр , - оор , (- гаар , - гээр , - гоор ), - яар , - еэр , - ёор гэр- ээр , hүн- еэр , малгай- гаар , аб- аар , ан- гаар Хамтын Хэнтэй? Юунтэй? -тай, - тэй , -той гэр- тэй , hүни- тэй , малгай - тай , аба - тай , ан- тай Гаралай Хэнhээ? Юунhээ? - hаа (- hээ , - hоо ), - гhаа (- гhээ , - гhоо ) гэр- hээ , hүни- hээ , малгай- hаа , аба- hаа , ан- гhаа
Нэрын падеж ( Именительный падеж ) Хэн ? Юун ? Нэрын падеж залгалтагүй юм . Тиимэhээ олон үгэдэ нэрын падеж болон үгын һуури бэе бэеһээ илгаагүй , тон адли байдаг . Харин удхаараа адли бэшэ юм . Нэрын падеждэ байhан үгэ мэдүүлэл cоо заатагүй нэрлүүлэгшэ гү , али хэлэгшэ болодог , жэшээнь : Һурагша номоо уншана ( эндэ hурагша — нэрлүүлэгшэ ). Энэ минии ном (ном — хэлэгшэ ). Y шѳѳ элирхэйлэгшэ болодог , мүн ушарлагша боложо , дахуул үгэтэй хамта хэрэглэгдэдэг .
Тиимэhээ ямар нэгэн юумэнэй нэрэ нэрын падеж гү , али һуури гү гэжэ мэдэхын тулада тэрээндэ асуудал табиха хэрэгтэй . Хэрбээ хэн ? юун ? гэhэн асуудалда харюусабал , энэ нэрын падеж болоно . Харин ямар ? хаана ? гэhэн асуудалда харюусаа hаа , тэрэ үгын hуури гэжэ тоологдохо ёhотой . Жэшээнь , Үнэгэн ( юун ?) мэхэтэй амитан . Y нэгэн ( ямар ? ) малгай . Унтажа байhан үнэгэн дээрэ ( хаана ?) саhан унаба .
Хамаанай падеж (Родительный падеж ) Хэнэй ? Юунэй ? Үгын hууриин hүүлшын үзэгhөө дулдыдан , хамаанай падеждэ табан янзын залгалтанууд нэмэгдэдэг , жэшээнь : ма л — мал- ай , хад а — хад- ы н , Баярм аа — Баярмаа - га й, Тан я — Тан- иин , Онох ой — Онохой - н .
1. Ганса , хоёр адли хашалганай удаа , р h үүлтэй зэргэл h эн хашалгануудай удаа -ай (-эй, -ой) залгалта бэшэдэг , жэшээнь : га р — гар- ай , це х — цех- эй , Солбо н - ой , Арда н - ай , Сэлмэ г - эй , кла сс — класс- ай , теа тр — театр- ай .
2. Удаан аялганаар гү , али абта h ан үгэнүүд соо сохилтотой аялганаар һүүлтэһэн үгын , хэлэнэй узуурай –н хашалганай удаа – гай (- гэй , -гой) залгалта бэшэдэг , жэшээнь ; а н — ан- га й, стать я — статья- гай , Баярм аа — Баярмаа - гай .
3. Түргэн аялганай ба зэргэлһэн хоёр , гурбан ондоо хашалганай удаа - ын залгалта бэшэдэг , жэшээнь : грамот а — грамот- ын , Новосиби рск — Новосибирск- ын , эгэш э — эгэш- ын
4. Зөөлэн хашалганай удаа - иин залгалта бэшэдэг , жэшээнь : Кат я — Кат- иин , Сол и — Сол- иин .
5. Дифтонгын , ы ба сохилтотой и аялганай удаа -н залгалта бэшэдэг , жэшээнь : Онох ой — Онохой- н , Намсар ай — Намсарай- н , такси — такс и - н .
Хамаанай падеждэ байhан юумэнэй нэрэ мүн ондоо юумэнэй нэрэһээ дулдыданги байжа , тэрэнэйнгээ урда тээнь орожо , гол түлэб иимэ удхануудые харуулдаг :
1. Гол нэрэнь юумэнэй ямар нэгэн шухала хубиие , харин тэрээнhээ дулдыданги хамаанай падеж тус юумые бүхы дээрэнь тэмдэглэдэг , жэшээнь : гэрэй сонхо , модоной үндэhэн , дэгэлэй тоб шо . 2. Гол үгэнь хүниие гү , али нэгэ юумэ , харин хамаанай падеж тэрэ хүн гү , али юумэн хэнэйб гэжэ харуулдаг , жэшээнь : хүнэй ном, абын басаган , фермерэй мал.
3. Гол үгэнь хүниие гү , али юумэ , харин хамаанай падеж тэрэ хүнэй гү , али юумэнэй хабаатай эмхи зургаа , бүлэг гү , али нюур тэмдэглэдэг , жэшээнь : hургуулиин ашалшад , фирмын гэшүүн , ехэ hургуулиин оюутан . 4. Хамаанай падеждэ байhан үгэ нүгөө үгэеэ сагай , газар нютагай талаар тодорхойлдог , жэшээнь : сагай дүн , hарын түсэб , хабарай хаhа , нютагай аршаан .
5. Үйлэ үгэһөө гараһан , хамаанай падеждэ байһан юумэнэй нэрэ нүгөө үгэеэ элдэб үйлын талаар тодорхойлдог , жэшээнь : уулзалгын баяр , машина бүтээлгын завод, бэдэрэлгын бүлэг . 6 . Гол үгэнь ямар нэгэн үйлэ , харин хамаанай падеж тэрэ үйлын үйлэдэгшэ нюурыень тэмдэглэдэг , жэшээнь : нүхэдэй туhаламжа , фирмэнүүдэй худэлмэри , арадай илалта .
7 . Гол үгэнь хамаанай падежээр тэмдэглэгдэhэн юумэндэ хэрэглэгдэхэ юумэ тэмдэглэдэг , жэшээнь : буузын талхан , hүнэй хүнэг , уhанай машина. 8. Хамаанай падеж гол үгөөр тэмдэглэhэн юумэнэй нэрын хэмжээ ба сэнгыень тэмдэглэдэг , жэшээнь : шэниисын газар , зуун түхэригэй сай .
Зүгэй падеж (Дательно-местный падеж ) Хэндэ ? Юундэ ? Зүгэй падежэй залгалтануудынь -да (-до, -дэ) –та (-та, -то) , жэшээнь : наhа н - да , hургуул и - д а, анг и - да , саhа н - да , үүдэ н - дэ , шка ф - т а, нама р - т а, бая р - та .
Бүхы аялгануудаар , дифтонгнуудаар , л, м, н, ж, з гэhэн хашалгануудаар , 2-3 ондо ондоо хашалганаар hүүлтэhэн үгэнүүдые , зөөлэн р hүүлтэй hарын нэрэнүүдые зүгэй падеждэ –да (-до, -дэ) залгалтатайгаар бэшэдэг , жэшээнь : гара ж — гараж- д а, хад а — хада - да , шэр ээ — шэрээ - дэ , пу нкт — пункт- да , мал — ма л - да , янва рь — январь- да , То мск — Томск- до , ах ай — ахай- да .
Бусад үгэнүүдые –та (-то, -тэ) залгалтатайгаар бэшэдэг , жэшээнь : летчик — летчик- т э, Дашиевич — Дашиевич - т а, булаг — булаг - т а, Батоев- то , түмэр - тэ .
Зүгэй падеждэ байhан юумэнэй нэрэ ехэнхидээ үйлэ үгэһөө дулдыданги байжа , тэрэнэйнгээ урда тээнь орожо , гол түлэб иимэ удхануудые харуулдаг : Үйлын шэглүүлэгдэжэ байгаа хүниие , амитаниие гү , али юумэ тэмдэглэдэг , жэшээнь : нугаhадта дүтэлхэ , гэртээ ойртохо . Үйлын боложо байгаа газар , саг болзор , үйлэдэгшэ нюурыень тэмдэглэдэг , жэшээнь : гурбан сагта болохо , фирмэдэ хүдэлхэ , ехэ hургуулида hypaxa , Гомбодо магтуулха , бороондо сохюулха . Үйлын зорилго , шалтагаан , мүн ушар нүхэсэлые тэмдэглэдэг , жэшээнь : арбанда ерэхэ , уhанда ошохо , оройдо ябаха .
Үйлын падеж (Винительный падеж) Хэниие ? Юуе ? Юу ? Үйлын падежэй залгалтануудынь - ые (- иие ), - гые , -е, жэшээнь : үхэр- ые , пакт- ые , саг- ые ; тэмээн- иие , бэр- иие , Сол- иие ; ан- гые , дэн- гые ; тахяа - е , такси- е , Оли- е .
Хэлэлгэдэ үгэнүүд үйлын падежэй залгалтатайшье , залгалтагүйшье байжа болодог . Жэшээнь : Бадмые гэртээ дуудааб . Мориндоо хазаар абаа . Эндэ хазаар гэжэ үгэ үйлын падежэй залгалтагүй . Юундэб гэхэдэ энэ падеждэ байһан нюургүй юумэнэй нэрэнүүд падежэй залгалтануудые абанагүй ).
Үйлын падежэй залгалта иимэ ушарнуудта үгэдэ заатагүй залгагдадаг : тусхайта нэрын гү , али юрэ хүниие тэмдэглэһэн үгын үйлын падеждэ байхадань : Солбон Доржые гэртээ уриба . Багшанарые суглаанда дуудаба . үйлын падеждэ байhан юумэнэй нэрын хамаадалай залгалта абахадань : Хүлыень шангаар татаба . үйлын падеждэ байhан үгые мэдүүлэл доторхи бусад юумэнэй нэрэнүүдhээ илгахын тулада : Хари хэлэнүүдые hайн мэдэдэг байhан Банзаров европейскэ эрдэмтэдэй бэшэhэн научна зохёолнуудые уншадаг байгаа . Жэшээнь , байгаалиие шэнжэлэгшэ А. Гумбольдтын «Космос» гэжэ зохёолые Банзаров немец хэлэн дээрэ уншаhан байна .
Эдээнhээ бэшэ ушарнуудта үйлын падеж ехэнхидээ залгалтагүйгөөр хэрэглэгдэдэг , жэшээнь : түлеэ асарха , хилээмэ бариха , бууза шанаха г. м. Үйлын падеж үйлын тудан бууhан юумэ тэмдэглэдэг , ондоогоор хэлэхэдэ , мэдүүлэл соо үйлэ үгын урдань орожо , сэхэ нэмэлтэ болодог , жэшээнь : Багша ном уншаба .
Зэбсэгэй падеж (Орудный падеж) Хэнээр ? Юугээр ? Зэбсэгэй падежэй залгалтануудынь – аар (- ээр , - оор ), - яар (- еэр , - ёор ), - гаар (- гээр , - гоор ) , жэшээнь : уула — уул- аар , доро — дор- оор , оюутан — оюутан- аар , хани — хан- яар , ан — ан- гаар , сан — сан- гаар , ручкэ — ручк- ээр , Росси — Росси- гаар .
Зэбсэгэй падеждэ байhан юумэнэй нэрэ хойнонь зэргэлжэ opohoн үйлэ үгэһөө боложо , гол түлэб иимэ удхануудые харуулдаг : 1 . Үйлын бэелүүлэгдэхэ зэбсэг тэмдэглэдэг , жэшээнь : ручкээр бэшэхэ , модоор наншаха . 2. Туд үйлэ бэелүүлгэдэ хэрэгтэй юумэ , эд бараа , эдеэ хоол , мүн унаа , зэбсэг тэмдэглэдэг , жэшээнь : aphaap бэлдэхэ , түмэрөөр хэхэ , бүдөөр оёхо , сагаагаар үргэхэ г.м . 3. Үйлын бэелүүлэгдэхэ саг болзор , газар , мүн тэрэнэй хэмжээ ба үнэ сэнгыень тэмдэглэдэг , жэшээнь : hapаар ошохо , хямдаханаар бүтээхэ , гушан түхэригөөр худалдаха . 4. Хамта дүүргэгдэхэ үйлэдэ хабаатай хүниие гү , али юумэ тэмдэглэдэг , жэшээнь : хонидоор бэлшэхэ , басагадаар ошохо , депутадуудаар баталагдаха . 5. Үйлын болохо арга нүхэсэл , ушар байдал , зорилгыень тэмдэглэдэг , жэшээнь : хэhээрэнь байха , туhаламжаар дүүргэхэ , ажалаар ошохо , агаараар ниидэхэ .
4 . Хамта дүүргэгдэхэ үйлэдэ хабаатай хүниие гү , али юумэ тэмдэглэдэг , жэшээнь : хонидоор бэлшэхэ , басагадаар ошохо , депутадуудаар баталагдаха . 5. Үйлын болохо арга нүхэсэл , ушар байдал , зорилгыень тэмдэглэдэг , жэшээнь : хэhээрэнь байха , туhаламжаар дүүргэхэ , ажалаар ошохо , агаараар ниидэхэ .
Хамтын падеж (Совместный падеж) Хэнтэй ? Юунтэй ? Хамтын падежэй залгалтань – тай (- тэй , -той), жэшээнь : аба - тай , эжы- тэ й , ажал - тай , машина- тай , Пушкин — Пушкин- тай , Росси- тай , Кати- тай , ном- то й, бүлэ- тэй .
Хамтын падеждэ байhан юумэнэй нэрэ хойнонь зэргэлжэ ороhон үйлэ үгэһөө боложо , гол түлэб иимэ удхануудые харуулдаг : 1. Туд үйлэ дүүргэгшэ нюуртай хамта дүүргэлсэхэ хүниие гү , али юумэ тэмдэглэдэг , жэшээнь : Дашитай ошохо , эжытэй хөөрэлдэхэ . 2. Туд үйлын болохо арга , ушар байдал тэмдэглэдэг , жэшээнь : ажалтай бусаха , баяртай ябана . Хамтын падеждэ байhан юумэнэй нэрэ үйлэ үгэһөө бэшэ , харин юумэнэй нэрэhээ дулдыданги байжа болодог . Тиихэдээ иимэ гол удхатай , жэшээнь : хурса бэлигтэй хүн , hонор ухаатай басаган , дэгэлтэй хүн , уhатай домбо .
Гаралай падеж (Исходный падеж) Хэн h ээ ? Юун h ээ ? Гаралай падежэй залгалтань – haa (- hээ , - hоо ), - гhaa (- гhээ , - гhоо ) жэшээнь : газар- hа а , ан- гhаа , дэн- гhээ , Есенин- hээ , тракторист- haa , Оли- hоо , Балмаев- hаа , Соном- hоо .
Гаралай падеждэ байhан юумэнэй нэрэ хойнонь ороhон үйлэ үгэ хэлэгшэhээ боложо , иимэ гол удхануудые тэмдэглэдэг : 1 . Үйлын эхилhэн газар , саг, мүн ямар нэгэн юумэнэй хаанаhаа , хэзээ абтаhые , жэшээнь : Баргажанhаа үглөөгүүр гараабди . Саханаев дотор хармаанhаа яhан эшэтэй пистоледээ hуулин абаба (Ж. Тумунов ). Арбанhаа би эхилхэб . 2. Үйлын болоhон шалтагааниие , жэшээнь : Доржо абгайн хурса хэлэнhээ абяагүй болобо . Борооной уhанhаа ногоорбо .
3 . Ямар нэгэн асуудал hурагдаhан хүниие , мүн зарим хубииень абаhан юумэ , жэшээнь : Абаhаа hураба . Хилээмэhээ хэжэ үгэбэ . 4. Ондоо юумэнтэй жэшэhэн юумэ , жэшээнь : үгэнь хутагаhаа хурса . 5. Хахасаха , hалгаха , айха , ерэхэ , бусаха г . м. удхатай үйлэ үгэнүүдые дэргэдэхи объект, жэшээнь : халуунhаа зүрхэ алдаха , hургуулиhаа ерэхэ .
Практическа даабаринууд Даабари 2 . Точконуудай орондо таараха үзэгүүдые табяад , ямар падеждэ байнаб гэжэ хэлэгты . Табан хушуу малай ahaн томо аха захань гэбэл , тэмээн болоно . Арбан хоёр жэлдэ нэрэ үгэhэн амитадай бүхы түхэлынь тэмээндэ бии юм . Тэмээн хадаа хулгана нюдэ ..., үхэр гэдэhэ ..., барас табгайтай , туулай хоншоор …, луу бэе ..., могой hүүл ..., морин дэлhэ …, бишэн бүхэн ..., тахяа залаатай , нохой духатай , гахай hоёотой . Даабари 3. Доро үгтэhэн үгэнүүдые падежнүүдээр зохилдуулагты , үгэ бүхэнэйнь удаа асуудалынь табигты . Намар , булан , Дарима , Иванов, Базарова , Арский, Дари .
Юумэнэй нэрын хамаадал
Юумэнэй нэрэнүүд тус юумэнэй хэндэ гү, али юундэ хамаатай байhыень заадаг грамматическа категориие хамаадал ( притяжание ) гэдэг . Хамаадал хоёр янзын байдаг : нюурта ба өөртэ .
Ямар нэгэн юумэнэй хэлэжэ байгшада гү, али шагнагшада гү , али хэлэгдэжэ бай h ан хүндэ , юумэндэ хабаада h ые тусгаар залгалтануудай хүсөөр харуулха ё h ые нюурта хамаадал гэдэг .
Нюурта хамаадалай залгалтанууд (Аффиксы личного притяжания ) Нюур Ганса Жэшээнүүд Олон Жэшээнүүд 1-дэхи -мни (-м, -ни) ах ай - мни , ах ай - м , ахайд а - мни но м - ни - мнай (- най ) ах ай - мнай Ошо р - най 2-дохи - шни ахай- шни - тнай ахай- тнай Ошорые- тнай 3-дахи - ынь (- иинь ) - гынь (- нь ) ах ай - нь , басага н - иинь , а н - гынь , ангhаа- нь ганса нюуртай адли
Аялганай ба 2-3 хашалганай хойно –мни, -м ороно ( ахаймни , машинистмни , машинистм ), харин ганса хашалганай хойно –ни ороно ( Ошорни ). Аялганай ба 2-3 хашалганай удаа – мнай ороно ( ахаймнай , машинистмнай ), харин ганса хашалганай хойно – най ороно ( Ошорнай ). Хатуу хашалганай удаа – ынь залгалта ороно ( гэрынь ), зөөлэн хашалганай ба хэлэнэй үзүүрэй н хашалганай удаа – иинь болошоно ( зониинь , правлениинь ), хэлэнэй узуурай н хашалганай удаа – гынь болошоно ( ангынь ), аялганай , 2-3 хашалганай , зэбсэгэй падежэй залгалтын удаа – нь болошоно ( толгойнь , машинистнь , морёорнь ).
Y йлэдэгшэ (субъект) үйлэдүүлэгшэ (объект) хоёрой хоорондохи харилсаа тусгаар залгалтын хүсөөр харуулха ё h ые ө өртэ хамаадал гэдэг . Өөртэ хамаадалай залгалтанууд « өөрын » гэhэн удхатай , юумэнэй нэрын хазагай (косвенно) падежнүүдтэ залгалдадаг .
Өөртэ хамаадалай залгалтанууд (Аффиксы возвратного притяжания ) Падеж Падежэй залгалтанууд Залгалтанууд Жэшэнүүд Х.п. -ай (-эй, -ой), -гай (- гэй , -гой), - ын , - иин , -н - нгаа (- нгээ , - нгоо , - нгөө ), - гаа (- гээ , - гоо , - гөө ) абын- гаа , нагасын- гаа , гэрэй- нгээ , ойн -гоо З.п. -да (-дэ, -до), -та (-тэ, -то) - аа , - ээ , - оо , - өө абад- аа , нагасад- аа , гэрт- ээ , ойд- оо Ү.п. - ые (- гые ), - иие , -е - гаа (- гээ , - гоо , - гөө ), - яа (- еэ , - ёо ) - аа , - ээ , - оо , - өө аба- яа , нагаса- яа , гэрэ- еэ , ой- гоо Зб.п. - аар , - ээр , - оор , (- гаар , - гээр , - гоор ), - яар , - еэр , - ёор - аа , - ээ , - оо , - өө абаар- аа , нагасаар- аа , ойгоор- оо , гэрээр- ээ Хм.п. -тай, - тэй , -той -яа, -еэ, -ёо абата- яа , нагасата- яа , ойто- ёо , гэртэ- еэ Г.п. - hаа (- hээ , - hоо ), - гhаа (- гhээ , - гhоо ) -н ( байжашье , үгышье болохо ) абаhаа - н , нагасаhаа - н , ойhоо - н , гэрhээ - н
Y йлэдэгшэ (субъект) үйлэдүүлэгшэ (объект) хоёрой хоорондохи харилсаа тусгаар залгалтын хүсөөр харуулха ё h ые ө өртэ хамаадал гэдэг . Өөртэ хамаадалай залгалтанууд « өөрын » гэhэн удхатай , юумэнэй нэрын хазагай (косвенно) падежнүүдтэ залгалдадаг .
Юумэнэй нэрэнүүдэй бии бололго
Буряад хэлэнэй юумэнэй нэрэнүүд зуугаад залгабариин хүсөөр бии болоно . Залгабариин хүсөөр элдэб удхатай юумэнэй нэрэнүүд бии боло дог , хүниие, амитаниие , зэмсэгүүдэй нэрэнүүдые тэмдэглэhэн бай даг .
1. Юумэнэй нэрэhээ : - шан (- шэн , - шон ): эм-шэн , хони-шон , мал-шан . - лан : сабша-лан . - са (- сэ , -со): дүр-сэ , далай-са . -тан (-тэн, -тон) : нагаса-тан , Солбон-тон , Бадмаев-тан, эрдэм-тэн , мэргэжэл-тэн . - шан (- шэн , - шон ) : барилга-шан , эм-шэн , дуу-шан , тогоо-шон .
2 . Үйлэ үгэhөө: - гша (- гшэ , - гшо ): hура-гша , түрүүлэ-гшэ, h урга-гша . - лта (- лтэ , - лто ): сухари-лта , хүгжэ-лтэ , ила-лта , сохилто . - са (- сэ , -со): ойлго-со , яба-са , хара-са , хүдэл-сэ . -л : тани-л , шэнжэлэ-л , хэблэ-л . - аан (- ээн , - оон ): тоос-оон , хал-аан , хусалд-аан . -г: зура-г , бэшэ-г , зори-г -дол (- дэл , -дал): бай-дал , оё-дол , гүй-дэл , яба-дал . - ри : унта-ри , хэбтэ-ри . - лга (- лго , - лгэ ): зори-лго , бари-лга , хара-лга . - мжо (- мжэ , - мжа ): ойлго-мжо , туhала-мжа . - мта (- мтэ , - мто ): бари-мта .
3 . Тэмдэгэй нэрэhээ : - гшан (- гшэн , - гшон ): улаа-гшан , эреэ-гшэн , боро-гшон . -тан (-тэн, -тон): сагаан-тан , улаан-тан . 4 . Дайбар үгэhөө : -хи : дээрэ-хинь , хойно-хинь .
Юумэнэй нэрэнүүдэй морфологическа шүүлбэри
Юумэнэй нэрэдэ морфологическа шүүлбэри хэхэдээ , иимэ гуримаар хэхэ : 1. юумэнэй нэрэ ( юум . н.), 2. анхан гү , али гapahaн hуури (a. h.; г. h.). 3. тусхайта гү , али юрын нэрэ ( тус .; юр.), 4. хүн гү , али хүн бэшэ ( хүн ; хүн б.), 5. нэгэнэй гү , али олоной тоо ( нэг . т.; ол . т.), 6. падежынь ( нэрын — н. п., хамаанай — х. п., зүгэй — з. п., үйлын — ү. п., зэбсэгэй — зб . п., хамтын — хм. п., гаралай — г. п.), 7. хамаадалынь ( өөртэ — өөр . х., нюурта — нюур . х.). Нюурта хамаадалай : а) 1-дэхи ганса , олон нюурай ; б) 2-дохи ганса , олон нюурай ; в) 3-дахи нюурай . Ѳөртэ хамаадалай . 8 . Зүйр үгэ үгы
Жэшээнь : Би шубуушан ябаhан хүнби . хүнби — юум.н ., хүн — а.h ., юрын , хүн , нэг.т ., н.п . , хамаадалай залгалта үгы , - би гэжэ 1-дэхи нюурай зүйр үгэ , нэг.т .
Юумэнэй нэрэнүүдэй синтаксическа үүргэ Юумэнэй нэрэнүүд мэдүүлэлэй ямаршье гэшүүн болодог . Жэшээнь : Байгал далайн хүсэ долгёорнь ( нэмэлтэ ) мэдэдэг . Минии эгэшэ багша ( хэлэгшэ ) . Зоригтой , шулуун зүрхэтэй ( элирхэйлэгшэ ) зон шахтёрнууд болодог .
Нэрын падеждэ байhан үгэ мэдүүлэл cоо заатагүй нэрлүүлэгшэ гү , али хэлэгшэ болодог , жэшээнь : Һурагша номоо уншана ( эндэ hурагша — нэрлүүлэгшэ ). Энэ минии ном (ном — хэлэгшэ ). Подлежащее – гл. член предложения, который обычно выражается именем существительным или местоимением в именительном падеже и поясняется сказуемым: Н аран шарана . Бидэ ерэхэбди . Һурагша номоо уншана ( нэрлүүлэгшэ ). Хотя подлежащее может быть выражено любой частью речи, употребленной любой в значении существительного: Һ ураха гээшэ ( юун h онин бэ?) ехэ h онин .
Сказуемое – гл. член предложения, обозначает действие или состояние предметов и лиц, отвечает на вопросы что делает предмет? ( юу хэнэ ?) что с ним происходит? ( яана ?) каков он? ( ямар бэ?) что он такое? ( юун бэ?) кто он такой? ( хэн бэ?) Они бывают простые глагольные, составные глагольные и составные именные сказуемые. Жэшээнь : Энэ минии ном . ( Юун ?) Энэ ( энэ - нэрлүүлэгшэ ) Энэ ( юун бэ?) ном ( ном — хэлэгшэ ) н ом ( хэнэйб ?) минии ( минии - нэмэлтэ )
Практическа даабаринууд Даабари 4. Дороогуураа зураатай үгэнүүдые болюулаад , удхыень нюурта хамаадалай залгалтануудые хэрэглэжэ харуулагты . Жэшээ : Шинии хүлэй hүеы — hүеышни ... Танай гэрэй үрхөөр , тэрэнэй гэрэй сонхоор , тэрэнэй гар , шинии дэгэлэй хормой , минии гэрэй үүдэндэ , тэрэнэй гар .
Даабари 8. Юумэнэй нэрэнүүдые морфологическа шүүлбэри хэгты . Айлшанииень , hаалишадтаймнай , hурагшадаа .
Шалгалтын даабаринууд 1. Буряад хэлэндэ ямар хэлэлгын хубинууд бииб , нэрлэжэ бэшэгты . 2. Ямар хэлэлгын хубиие юумэнэй нэрэ гэдэг бэ? 3. Юумэнэй нэрын илгарал заагты . Жэшээнүүдые бэшэгты . 4. Юумэнэй нэрэнүүд олоной тоодо ямар залгалтануудые абанаб ? Ямар ушарта юумэнэй нэрэнүүд олоной тоогой залгалтануудые абадагүйб? Шуурган , хонин , залуушуул , Дари, ахай, нагасатан , дэн гэжэ юумэнэй нэрэнүүдые олоной тоодо бэшэгты . 5. Юумэнэй нэрын зохилдол гээшэ юун бэ? Таблица буулгажа бэшэгты . 6. Эдэ үгэнүүдые зохилдуулагты : Эрхүү , Осинский , h амгад , Дарбанова , морин , абгатан . 7. Юумэнэй нэрын хамаадал гээшэ юун бэ? Ямар хамаадалнууд байдаг бэ? Таблицануудые буулгажа бэшэгты . 8. Эдэ үгэнүүдтэ нюурта ба өөртэ хамаадалай залгалтануудые нэмэжэ бэшэгты : модон , Арсалан , шалгалта . 9. Доро ү гтэ h эн мэдүүлэл соо юумэнэй нэрэнүүдые оложо , морфологическа шүүлбэри хэгты . Ханда абгайн хоршогор хара нюурай олон уршалаанууд соо ямар нэгэ энеэбхилэл бии болоходол гэнэ . (Ц.- Ж.Жимбиев )
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Алибаа юумэнэй тоо нэрлэжэ , хэды ? хэдыдэхи ? хэдыгээд ? хэдылүүлээ ? г.м . асуудалда харюусадаг , зохилдодог , хамаададаг , мэдүүлэлэй ямаршье гэшүүн боложо шададаг бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие тоогой нэрэ гэдэг . Жэшээнь : гурбан , арбан табадахи , зуун гушан найман , табуулан г.м.
Тоогой нэрэнүүд юрын ба бүридэмэл байдаг . Нэгэ үгэhөө бүридэһэн тоогой нэрые юрын гэдэг ( нэгэн , гурбан , арбан , далан , сая , зуун ), хоёр ба олон үгэһөө бүридэһэн тоогой нэрые бүридэмэл гэдэг ( арбан табан , гурбан сая , хоёр зуун жаран нэгэн , мянга найман зуун далан хоёр , нэгэ мянга юhэн зуун табин зургаадахи ).
Тоогой нэрэнүүд удха шанарайнгаа ба түхэлэйнгөө талаар иимэнүүд байдаг : т оолоhон (количественные) д угаарлаhан (порядковые) б аглуулhан (неопределенные) бутархай (дробные) с углуулhан (собирательные)
Тоолоhон тоогой нэрэнүүд юрэ тоо нэрлээд , хэды ? гэhэн асуудалда харюусадаг үгэнүүд : нэгэн , гурбан , арбан г.м Тоолоhон тоогой нэрэнүүд юумэнэй нэрэтэй холболдоогүй байхадаа зохилдодог : арбанай нэгэн , h арын нэгэндэ , гурбан h аа хороохо г.м. Бүридэ h эн тоогой нэрын h үүлшын үгэ зохилдодог : зуун гушан табанай , хоёр зуун далан нэгэн h ээ г.м.
Дугаарлаhан тоогой нэрэнүүд юумэнэй hубарил харуулжа , хэдыдэхи ? гэhэн асуудалда харюусана , – дахи (- дэхи , -дохи) гэhэн залгабаринуудай хүсөөр тоолоһон тоогой hууриhаа гарана . Жэшээнь : нэгэ дэхи , арба дахи , хори дохи г.м . Дугаарлаhан тоогой нэрэнүүд юумэнэй нэрын гуримаар зохилдодог , хамаададаг : табадах- иин , табадах- ии-мнай , табадах- ии-нгаа
Баглуулhан тоогой нэрэнүүд багсаамжа тоо харуулжа , хэдыгээд ? гэhэн асуудалда харюусадаг , – аад , - ээд , - оод (- яад , - гаад ) гэhэн залгабаринуудай хүсөөр тоолоhон тоогой hууриhаа гарана : нэж ээд , хош оод , гурб аад , арб аад , таб яад г.м . Баглуулhан тоогой нэрэнүүд юумэнэй нэрэдэ адляар зохилдодог , хамаададаг : арбаад- ай , арбаад- ай-мни , арбаад- ай-нгаа
Бутархай тоогой нэрэнүүд хадаа бүхэли бэшэ юумэнэй хэмжээ харуулдаг : хахад , үрѳѳлэ , оторхой , арбанай нэгэ , нэгэ бүхэли зургаанай гурба г.м . «Ноль» гэжэ үгэ бутархай тоодо ородог : ноль бүхэли табанай нэгэ г.м .
Суглуулhан тоогой нэрэнүүд юумые хамтаруулан харуулжа , хэдылүүлэн ? гэhэн асуудалда харюусадаг , - уулан (- дуулан , - уулаа , - луулаа ) гэhэн залгабаринуудые нэмэжэ гарана . Жэшээнь : зургаан — зургаа луулаа , табан — таб уулаа , хо юулаа , гурб уулан г.м. Хоёр h оо арба хүрэтэр тоонууд суглуул h ан тоогой түхэлнүүдые абадаг . Арбан h аа дээшээ тоонууд суглуул h ан тоогой түхэл абадаггүй !!!!!!
Тоолоhон , дугаарлаhан , бутархай ба баглуулhан тоогой нэрэнүүд тэмдэгэй нэрэ шэнги тооень харуулhан юумэнэйнгээ нэрын урдань ороод байхадаа хубилдаггүй , мэдүүлэлэй гансал элирхэйлэгшэ болодог , жэшээнь : Хэшэгтын мэргэн буудалгаар эбэ хоёр бүргэдэй нарбагад гэлдэжэ , газарта унашахалаарынъ , хаража байhан хүнүүд шууяа табилдан , тэрэ хоёр бүргэдэй хажууда гүйлдэжэ ерэнэ . (X. Намсараев )
Тоогой нэрэнүүдэй морфологическа шүүлбэри
Тоогой нэрэдэ морфологическа шүүлбэри хэхэдээ , иимэ гуримаар хэхэ : 1. тоогой нэрэ ( тоог . н.), 2. илгарал ( тоолоhон , баглуулhан , суглуулhан , дугаарлаhан , бутархай ) ( тоол ., багл ., сугл ., дугаарл ., бутар.), 3. юрын ба бүридэлтэ (юр.; бүрид .), 4. зохилдол , 5. хамаадал . Жэшээнь : Багша хори найман hурагшадаа дахуулаад ябаба . Хори найман — тоог.н ., тоол ., бүрид .
Тоогой нэрэнүүдэй синтаксическа үүргэ Тоогой нэрэнүүд юумэнэй нэрэгүйгөөр амяараа хэрэглэгдэжэ болоно . Тиихэдээ юумэнэй нэрэ шэнги падежнүүдэй ба хамаадалнуудай залгалтануудые абадаг , мэдүүлэлэй ямаршье гэшүүн боложо шададаг , жэшээнь : Табадахинь ( нэрлүүлэгшэ ) ошобо . Арбан h аа табые ( нэмэлтэ ) хороохо . Арбан зургаан ( элирхэйлэгшэ ) метр бүд абаба . Би арба хахадта ( ушарлагша ) ерэхэб . Энээниие энээн h ээ хорооходо табанай гурба болохо ( хэлэгшэ ). Бүридэмэл тоогой нэрэнүүд мэдүүлэлэй нэгэ гэшүүн гэжэ тоологдоно . Жэшээнь : Энэ шэниисынгээ табанай нэгые тэрээндэ ябуулагты ( табанай нэгые — нэмэлтэ ).
Практическа даабаринууд Даабари 1. Т оогой нэрэнүүдые ологты , илгааень заагты , хамаадалыень ба падежыень заагты . Хорин зургаадахи морин арбан наймадахиhаан зааха гээгдэбэ . Манай hургуулида разрядтай болоhон спортсменүүд дүшөөдhөө үлүү байха . Түрэлхи хэлээр табууланаймнай абаhан сэгнэлтэ таба байгаа . Бата табадахияа туршахадаа , 120 см үндэрые харайжархиба . Тэдэ яблокануудай хоёрыень эдеэрэй , нэгээрнь ёлкын шэмэг болгоорой . Далан табаяа гурбанда хубаагыш , тиихэдэш эли болохол . Табадахитайтнай шатар наадаад , тэрэниие шүүгээ hэм . Арбаадаараа манайда хонодог . Хоюулаартнай нэгэ хүдэлмэри хүүлэхэм . Гурбууландатнай даабари үгэхэм .
Даабари 5. Хаалта соохи тоогой нэрэ таараха падеждэнь бэшэг ты . Гушан ( долоон ) ( хоёр ) үдхэхэдэ хэды болохоб ? Табан ( зуун ) гу шан ( найман ) хорооходо хэды болохоб ? Зуун ( табин ) ( далан ) хорооходоо хэды болохоб ? Арбан ( зургаан ) ( хоёр ) хубаахада хэды боло хоб ? Даабари 6. Доро үгтэһэн үгэнүүдһээ тоолоhон , баглуулhан , суглуулhан , бутархай , дугаарлаhан тоогой нэрэнүүдые бии болгогты . Юһэн, арбан , хорин , зуун , зуун табин , далан хоёр , мянган .
Гэрэй даабари Шалгалтын асуудалнууд 1. Ямар хэлэлгын хубиие тоогой нэрэ гэдэг бэ? 2. Тоогой нэрэнүүд бүридэлөөрөө ямар илгаатайб ? Залгалтануудынь . 3. Тоогой нэрэнүүдэй зохилдол , хамаадал . 4.Тоогой нэрэнүүд мэдүүлэл соо ямар синтаксическа үүргэ дүүргэнэб ?
Даабари 1 . Хэрэгтэй газартань зохилдолой залгалтануудые болон залгабаринуудые хэрэглэн , тоогой нэрэнүүдые үгөөр бэшэгты . 50 гаран центнер, 10 класс, 1546 тонно ашаан , 2045 дээрэ 1789 нэмэхэ , 653-115 хороохо , 2017 он октябрь hара , 205 х 27. Даабари 2 . Удаадахи тоогой нэрэнүүдые зохилдуулагты , хамаадуулагты . Долоон , табуулан , арбанай гурбан , нэгэ хэды , найман зуугаад , юhэн зуун табин хоёрдохи .
Даабари 3 . Доро үгтэһэн үгэнүүдһээ тоолоhон , баглуулhан , суглуулhан , бутархай , дугаарлаhан тоогой нэрэнүүдые бии болгогты . Хоёр зуун табин , дүрбэн, зуун наян, жаран . Даабари 4 . Тоогой нэрэнүүдые морфологическа шүүлбэри хэгты . Нэгэн , дүрбүүлэн , гушан хоёр , долоон зуугаад , наян зуун гушан наймадахи . Даабари 5 . Эдэ тоогой нэрэнүүдые өөртэ хамаадуулагты , мэдүүлэлнүүдые зохёогты . Табан , хоёр , арбан гурба , найман , хорин .
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Буряад хэлэндэ арбан нэгэн хэлэлгын хубинууд : зургааниинь бэеэ дааhан , гурбаниинь туhалагша , хоёрынь тусгаар хэлэлгын хубинууд .
Туhалагша хэлэлгын хубинууд (служебные части речи): дахуул үгэ (послелог) — дээрэ , соо , доро ; холболто (союз) — ба, теэд , харин ; зүйр үгэ (частица) — аал , бγ , hэн ; Туhалагша хэлэлгын хубинууд юумэ нэрлэдэггүй , тусхай асуудалда харюусадаггүй , мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй . Тэдэнэй үүргэнь бэеэ дааhан үгэнүүдтэ ба мэдүүлэлнүүдтэ элдэб нэмэлтэ ба удха оруулдаг , юумэнүүдэй хоорондохи харилсаа харуулдаг .
Тусгаар хэлэлгын хубинууд (вспомогательные части речи): аянгалhан үгэ (междометие) — Пэй ! Һγγ ! Татай ! абяа дууряаhан үгэ (звукоподражательное слово) — hаб-hаб , тар-тар, мөө . Тусгаар хэлэлгын хубинууд ехэнхидээ мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй , харин абяа дууряаhан үгэнүүд мэдүүлэлэй гэшүүн боложо болохо . Аянгалhан үгэнүүд мэдүүлэл соо бусад үгэнүүдтэй ямаршье грамматическа холбоогүй , ганса хүнэй мэдэрэл тэмдэглэдэг .
Туhалагша хэлэлгын хубинууд (служебные части речи)
Дахуул үгэ (Послелог). Дахуул үгэнүүдэй илгарал Дахуул үгэнүүд юумэнэй , тоогой , түлөөнэй үгэнүүдэй , причастинуудай хойто тээ табигдажа , тусгаар бэшэгдэдэг . Дахуул үгэнүүд падежэй залгалтануудта дүтэрхы үүргэ дүүргэдэг . Удха шанараараа байрын , сагай , зорилгын , сасуулгын дахуул үгэнүүд гэжэ илгардаг .
Дахуул үгэнүүд ɵ ɵh эд ɵɵ зохилдодогшьегүй , хамаададагшьегүй , харин тэдэнэй зариманиинь урдахи үгынг ɵɵ зохилдолой ба хамаадалай залгалтануудые абадаг . Тухай гэжэ үгэ зүйгэй , үйлын падежнүүдэй залгалтануудые абадаг ( тухайда , тухайе , тухайдам , тухайдаш , тухайдань , тухайдаа , тухайень г.м .). Соо гэжэ үгэ зэбсэгэй ба гаралай падежнүүдэй , ɵ ɵ ртэ ба нюурта хамаадалай залгалтануудые абадаг ( соогуур , соо h оо , соогуурни , соо h оом г.м .)
Байрын (пространственные) дахуул үгэнүүд : саана , наана , хажууда , урда , дээрэ , доро , соо , өөдэ , руу , тээшэ , хойно , шадар , тушаа , хүрэтэр . Жэшээнь , Нютагнай Онон голой саана байдаг . Энэ нютагай наана ямар тосхон байдаг бэ? Гэрэй хажууда уулзая . Һурагшадай хойно багшань ябана . Гэрэй урда машина зогсоно .
Дээрэ гэжэ дахуул үгэ нэгэ юумэнэй нүгөөдынгөө дээдэ тээ байhан харилсаа харуулна . Жэшээнь : Газар дээрэ гарбалгүй , yhaн дээрэ удхагүй . ( Оньhон үгэ ) Дээрэ гэжэ дахуул үгэ - гүүр аффикс абаад , нэгэ юумэнэй нүгөөдынгөө дээгүүр хүдэлжэ ябаhан гү , али олон юумэн дээгүүр байhан харилсаа харуулдаг . Жэшээнь : Газар дээгүүр мүлхинэ . Гэрнүүд дээгүүр хүхэ утаан ууяна .
Доро гэжэ дахуул үгэ хоёр юумэнэй нэгэниинь нүгөөдэ дороо байhан харилсаа харуулдаг . Жэшээнь : Тэрэ сонхо доро стулнууд сомоотой . Ута хүүргэ доогуур гарахадаа , Дамба hонирхолтойгоор хараба .
Соо гэhэн дахуул үгэ нэгэ юумэн нүгөөдэ соогоо байна гэhэн харилсаа харуулна . Жэшээнь : Басагад амбаар соо орожо , хулгана намнаба . Уданшьегүй эдэнэр нарhа модотой ой соогуур дугшуулжа , элhэтэй харгыгаар дабаа дабана . (Ч. Цыдендамбаев) Энэ үгэ гаралай падеждэ байхадаа ( сооhоо ) бэеэ дааhан компонентын тэмдэглэhэн юумэн coohoo ондоо юумэн бултайна гү , гарана гү гэжэ харуулна . Жэшээнь : Ямаан стол доро байhан гүрэмэл хайрсаг coohoo ногоонууд набшаhа абаад эдинэ . (Ч. Цыдендамбаев)
Өөдэ гэжэ дахуул үгэ өөдөө гараhан зүг шэг тэмдэглэнэ . Тиихэдээ гол компонентын тэмдэглэhэн юумэн өөдэ ондоо юумэн гарана гэжэ харуулна . Жэшээнь : Самолёт өөдэ ниидэхэ арга байбагүй . Руу гэжэ дахуул үгэ хадаа доошоо ороhон , зосоонь ороhон гү , али нэгэ юумэндэ дүтэлhэн зүг шэг харуулдаг . Жэшээнь : Хангай хадын нюрга руу харсага шэнгеэр дүүлинэ . (Ц. Зарбуев ) Намарай модо тулаад , hалхи руу харан зогсоно . ( Ж. Балданжабон )
Тээшэ гэжэ дахуул үгэ гол компонентын тэмдэглэhэн юумэн тээшэ үйлын тэгүүлhые харуулна . Жэшээнь : Хото тээшэ Дабаа үбгэн машинаар ябаба . Энэ дахуул үгэ гаралай падеждэ байхадаа ( тээhээ ) hөөргөө тэгүүлhэн ябаса харуулна , юумэн тээшэ бэшэ , юумэнhээ холодон тэгүүлhэн ябаса харуулна . Жэшээнь : Урда тээhээ хүйтээр hэбшээлхэ . (Д-Д. Дугаров )
Тушаа гэжэ дахуул үгэ энээнэй урда тээхи « тээшэ » гээшэтэй дүтэрхы удхатай . Жэшээнь : Тусгаар hаяхан баригдаhан хоёр үбhэн отогой үүдэн тушаа голложо , ошотой ехэ түүдэг гал соробхин улаабхилна . (X. Намсараев )
Шадар гэжэ дахуул үгэ нэгэ юумэнэй нүгөөдөөрөө дүтэ байhан харилсаа харуулдаг . Жэшээнь : Мэнэ hаяхан шулуун хүмэг шадар байhан модод жэжэ томогүй үгы болошонхой ... (Д. Батожабай ) Хүрэтэр гэжэ дахуул үгэ хадаа ябасын хизаарлалга харуулна . Жэшээнь : Yертэ Сэлэнгын уhан дүтэ шадарай хада гүбөө хүрэтэр халишоо .
Сагай (временные) дахуул үгэнүүд : соо , хойно , урда . Жэшээнь : Минута соо хэды үгэ уншадагбши ? Эгэшэ жэл соо Англида байгаа . Энээнhээ хойно газаа дулаараа . Дайнай урда нютагнай Калининай нэрэмжэтэ колхоз байгаа .
Зорилгын (целевые) дахуул үгэнүүд : түлөө , тула . Жэшээнь , Манай олон нютагаархин илалтын түлөө ами наhаяа хайрлангүй тэмсээ . Хото ошохын тула ажалаа дүүргэхэ хэрэгтэй .
Сасуулгын (сравнительные) дахуул үгэнүүд : шэнээн , шэнги , мэтэ , орходоо , болбол , хадаа , гээшэ . Жэшээнь , Шоно шэнги нохой ой соо хараабди . Бээлэй оёходо бэлэн шэнги . Улаан-Үдэ гээшэ манай республикын ниислэл хото .
Дахуул үгэнүүд өөhэдөө зохилдодогшьегүй , хамаададагшьегүй , харин тэдэнэй зариманиинь урдахи үгынгөө зохилдолой ба хамаадалай залгалтануудые абадаг . Тухай гэжэ үгэ зүйгэй , үйлын падежнүүдэй залгалтануудые абадаг ( тухайда , тухайе , тухайдам , тухайдаш , тухайдань , тухайдаа , тухайень г.м .). Соо гэжэ үгэ зэбсэгэй ба гаралай падежнүүдэй , өөртэ ба нюурта хамаадалай залгалтануудые абадаг ( соогуур , сооhоо , соогуурни , сооhоом г.м .).
Дахуул үгэнүүд хадаа анхан ба гараhан байдаг . 1) Дайбар үгэнүүд дахуул үгэ болоходоо , ондоо үгэнүүдэй падежтэй тааралдан , өөрөө бэеэ даанги байдалаа алдажа , ушарлагша болохоёо болишоно : Самолёт дээгүүр ниидэнэ гэhэн мэдүүлэл соо дээгуур гэжэ үгэ дайбар үгэ , ушарлагша байна . Стол дээгүүр номууд хэбтэнэ гэhэн мэдүүлэл соо дээгүүр гэжэ үгэ — дахуул үгэ байна , энэ хадаа мэдүүлэлэй гэшүүн болоногүй .
Болбол гэжэ дахуул үгэ мүн энэ формын деепричастиhаа болобол юугээрээ илгаатайб гэхэдэ : а) деепричасти үйлэ үгын hууриин hүүлэй түргэн аялгантаяа байха ( болобол ), дахуул үгэ хадаа дундаа л хашалганай удаа түргэн аялгангүй байха ( болбол ); б) деепричасти хойноо хамаадалай залгалтатай байжа болоно ( болоболни , болоболынь , болоторшни , болотороо г. м.), дахуул үгэ хамаадалай залгалтагүй байха ; в) деепричасти юумэнэй үйлэ харуулжа , ушарлагша байха ( Багша болобол , таараха байнаш ), дахуул үгэ нэрлүүлэгшые дахажа , мэдүүлэлэй гэшүүн болохогүй ( Багша болбол үхибүүдые hургана ).
Дахуул үгын морфологическа шүүлбэри : 1. Дахуул үгэ 2. Илгарал 3. Хубилалта 4. Зүйр үгэ . Жэшээнь : Дулма кукуруза coohoo гаража, нүхэдэйнгээ ошоhон тээшэ хараашалан зогсобо . Coohoo 1. coo 2. дахуул үгэ 3. байрын 4. гаралай падеж 5. зүйр үгэ үгы .
Холболто . Холболтонуудай илгарал . Υгэнүүдые ба мэдүүлэлнүүдые холбохын тула хэрэглэгдэдэг туhалагша үгэнүүдые холболтонууд гэдэг . Холболтонууд хубилдаггүй , мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй . Нэгэ үгэhөө бүридэhэн холболтые юрын гэдэг : ба, теэд , аад , али, харин , зүгөөр г.м . Хоёр үгэhөө бүридэhэн холболтые бүридэмэл гэдэг : гү , али; хэрбээ — hаа г.м . Холболтонууд ниилэлдүүлhэн (сочинительные) ба дахалдуулhан (подчинительные) гэжэ хубаардаг .
Ниилэлдүүлhэн холболтонууд мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүдые ба нэгэ түрэл мэдүүлэлнүүдые холбодог . Ниилэлдүүлhэн холболтонууд холбоhон , зүрилдүүлhэн , илгаhан , hубариhан , зэргэсэhэн гэжэ илгардаг .
Холбоhон (соединительные) холболтонууд тоолоhон харилсаа харуулна : ба, болон . Жэшээнь : Басагад ба хүбүүд булта кинодо ошохо болобо . Трактористнууд , комбайнернууд болон шофёрнууд харюусалгата ажалдаа шармайн оронод .
Зүрилдэhэн (противительные) холболтонууд үгэнүүдэйшье , сложно мэдүүлэлэйшье хубинуудай зүрилдэhые харуулдаг : харин , зүгөөр , теэд , аад . Жэшээнь : Хүлгүй аад , ябадаг , нюдэгүй аад , уйладаг , hара халхалдаг , hалхинhаа айдаг ( таабари ). Дандар мориндо дуратай , теэд гэртэхиниинь ульгам морёо унуулха дурагүй байдаг . Би зорилгоёо заабол дүүргэхые оролдохоб , зүгөөр минии замда илагдашагүй аюул дайралдажа болохо . Сэсэг суглуулхада бэлэн , харин тэдэниие баглаа сэсэг болгохонь хүндэ . Тэрэ бүдүүн аад , хөөрхэн хүбүүн .
Илгаhан (разделительные) холболтонууд хадаа нэгэниинь нүгөөдэеэ түрижэрхихэ харилсаа харуулдаг : гү , али, гү-гү . Жэшээнь : Ошохом гү , болихом гү ? Энэ дэбтэр Бадмын гү , али шинии гү ?
Һубариhан (последовательные) холболтонууд үйлэнүүдэй hубарилдаhан харилсаа харуулна : тиигээд , тиин . Жэшээнь : Багша гайхан татаба , тиигээд hурагшадайнгаа асарhан юумынь абажа задалба . Тэнгэри бүрхэнэ , сахилгаан сахина , тиин аадар адхаржа эхилбэ .
Зэргэсэhэн холболтонууд нэгэ сагта болохо харилсаа харуулна : тиихэдэ , тиигэжэ байтар , тиихэтэйнь адли ( хамта ) . Жэшээнь : Нараншье гараба , тиихэдэнь бидэ моридоо эмээллэбэбди . Хонохошье болобо , тиихэтэйнь адли газаашаа гүйлдэбэбди .
Дахалдуулhан (подчинительные) холболтонууд бэеэ даhан обородые ба нүхэсэл мэдүүлэлнүүдые холбоно . Дахалдаhан холболтонууд олон янзын харилсаа харуулдаг .
1) Yйлэдүүлэгшын харилсаа (изъяснительные) харуулна : гэжэ . Жэшээнь : Бидэ мүнөө танhаа айха hүрдэхэ гэжэ ерээгүй , харин нэгэ хэды үгэ айладхаха гэжэ үгытэй ядуу албатанартнай эдэ hүгэдэжэ мүргэжэ байна гээшэбди . (X. Намсараев ) 2) Элирхэйлэлгын харилсаа (определительные) харуулдаг : гэhэн . Жэшээнь : Нима энэ поездые байлгажа , гансахан лэ японецуудые ябагадуулха гэhэн шиидхэбэри абаа бэшэ , харин энэ хүүргэ дээрэhээ японско эшелониие хүмэрюулхэ гэжэ шиидэhэн байгаа . (Ж. Тумунов ) 3) Сасуулгын харилсаа (сравнительные) харуулна : гэhэндэл . Жэшээнь : Нарын hүлэмхи хүхэ гэрэлhээ дутахагүй гэhэндэл , гал хүхюугээр хүүен носожо , арбан тээшэнь алтан ошоёо сасаргана . (Б. Мунгонов )
4) Болзоогой харилсаа (условные) харуулна : гэбэл . Жэшээнь : Багша болохо гэбэл , бэеэ баряад , номоо hайсаар үзэ . 5) Шалтагаанай харилсаа (причинные) харуулна : юундэб гэхэдэ . Жэшээнь : Ажалаа хэжэ hypa , юундэб гэхэдэ багша хүн — ударидагша гээшэ ха юм . 6) Хойшолонгой харилсаа (пояснительные) харуулна : тиимэhээ . Жэшээнь : Тэрэ фирмэдэ ажал хүдэлмэринь hайнаар табигданхай , тиимэhээ ажалшадань үбдэдэггүй .
Эдэ холболтонуудhаа гадуур сложно мэдүүлэлэй хубинуудые холбохо үүргэ дүүргэдэг бэеэ дааhан үгэнүүд ( түлөөнэй ба дайбар үгэнүүд ) байдаг . Тэдээние холболто үгэнүүд гэдэг : хэн-тэрэ , юун-тэрэ , ямар бэ — тиимэ , хэзээ — тиихэдэ , хаана — тэндэ , хайшаа - тиишээ , хаанаhаа — тэндэhээ , хаагуур — тэрээгүүр , хэды — тэды г.м . Жэшээнь : Хүдэлмэришэн , таряашан арадта хэн харгы заагаа hэм , тэрэ тэндэ гэрэлтэнэл . (Х. Намсараев ) Намдаг баян хайшань заранаб , тиишэнь Аламжа арсалдахагүй ошодог бэлэй . (Д. Батожабай ).
Холболтонуудай морфологическа шүүлбэри : 1. Холболто 2. Анхан ба гараhан hуури 3. Илгарал Жэшээнь : Хабарай үдэр жэлые тэжээдэг гэжэ зон хэлсэдэг . Эрхүүдэ саhан ороо гэлсэнэ , харин Улаан-Yдэдэ дулаан байна . Гэжэ Харин 1. гэжэ 1.харин 2. гapahaн 2. анхан 3. дахалдуулhан 3. ниилэлдүүлhэн ( үйлэдүүлэгшын харилсаа ) ( зүрилдүүлhэн ).
Зүйр үгэ (Частица). Зүйр үгэнүүдэй илгарал Алибаа үгэнүүдтэ , мэдүүлэлнүүдтэ элдэб удха оруулдаг туhалагша үгэнүүдые зүйр үгэнүүд гэдэг . Жэшээнь : Энэ хэн бэ ? Тэрэшни модон лэ . Ардан алгана баряа hэн .
Удха шанараараа ба үүргээрээ зүйр үгэнүүд иимэнүүд байдаг : нюурай , асуудалай , буруушаа h ан, өөрсэгүйн , удхын сохилтын , тухайл h ан, болзоогой , хүсэлэлгэ харуулhан .
1. Нюурай ( личные) - ( - би (-б, -м) –бди (- мди , - бибди ), -ши (-ш), -т ). Жэшээнь : Би оюутан би . Бидэ оюутад бди . Ши оюутан ш . Та оюутан т . Залуудаа Шэнэhэтын нуурта нилээд губшуурта ябаhан хүн би . (Ц. Номтоев ) Бишье бaha бусаха м . Ямар золтой уулзашаба гээшэби бди . Бороотой харанхы hүни дайсанай дзот тээшэ аалиханаар мүлхинэ мди . Ши, Намдаг , манай нютагта ерэhээр ехэ удааншье болоогүй haa , нютагай зоной hанаанда таараhан сарюун хүбүүн ши . Зай , хаана hуудагб та , — гэжэ уриханаар дурадхаба .
2. асуудалай (вопросительные) – ( гү , бэ, аал , алтай , ааб , бы ). Бэ зүйр үгэ хэлэгшэдэ табиhан асуудал соо , хэлэгшые нэрлүүлэгшэhээ илгахын тула хэрэглэгдэнэ , тиимэhээ хэлэгшын зүйр үгэ гэжэ нэрлэмээр . Жэшээнь : Танай нэрэ хэн бэ ? Зай , ямар бэ ? — гэжэ Люба асууна . Асууhан зүйр үгэнүүд : гү , hэжэглэн асууhан : аал . Жэшээнь : Арданмнай эжыгээ танихаа болишоо гээшэ гү ? Теэд мииншье иигэжэ hууха гээшэ ёhотой жаргал бэшэ аал ?
3. буруушааhан (отрицательные) – ( бү , – гүй , - дүй ): Буруушааhан зүйр үгэнүүд : - үгы (- гүй ), - үды (- дүй ), бү , бэшэ , үлэ , эсэ . Жэшээнь : Гансал хүнэй нангин сэдьхэл , найдалые нэгэтэшье бү мэхэлээрэйгты . (К. Цыденов ). Эндэ ном гүй байба .
4 . удхын сохилтын (выделительная) – ( лэ (-л) ): Амитад гэхэдэ — хорхой шумуул лэ юм . Удхын сохилтын лэ зүйр үгэ мэдүүлэл соохи үгын , холбуулалай , мэдүүлэлэй хубиин гү , али бүхэли мэдүүлэлэй удхые илган сохилтотой болгоно . Жэшээнь : Энэнь лэ хэрэгтэй байгаа . Ээ , энэш манай хүршэ Бадмын хүбүүн лэ , Оюун , танилсагты .
5 . тухайлhан (предположительные) - ( бэзэ , аабза , ха ) Жэшээнь : Толгойнь хүдэлшөө бэшэ аабза ? (Д.-Д. Дугаров ) Тиимэ хадань айл аймагhаа таhаржа , гэрээ энэ гүбээгэй оройдо асаржа табихадань , нютагай зон балайшье гайхаагүй юм аабза . ( Ц. Шагжин ) Тэдэнэр ерээ ха. Магадлалга харуулhан бэзэ зүйр үгэ . Жэшээнь : Шамда айхабтар бэрхэ юумэ болоод байна гээшэ даа , басаганшни ямар нэгэн газарта байгаал юм бэзэ . (X. Намсараев )
6 . баталhан (утвердительные) - ( шуу , бшуу , зай , заа , даа , юм , мун , бэлэй , hэмнэй , hэн ). Жэшээнь : Би шамда хэлээ hэм шууб . (Ц. Номтоев ) Хабар дулаан боложо , хүхэ ногоон ургажа , хүхы шубуун донгодожо байна даа ... (Н. Балданжабон ) Иимэ урилдаанда бага наhанайнгаа бүлэг соо Анисим ходо түрүүшын hууринуудые эзэлэгшэ бэлэй . (Б. Мунгонов )
7 . Болзоогой hаа зүйр үгэ . Жэшээнь : Хэрбээ өөрөө хараагүй haa , би өөрөөшье бусадай хэлэндэ этигэдэггүйб . (Ч. Цыдендамбаев) Дуулаха haa , дуулажа , уйлаха haa , уйлажа hуугыш ,— гэбэ тэрэ бэринь . ( Yльгэр ) 8 . Хүсэлэлгэ харуулhан hай зүйр үгэ . Жэшээнь : Ой-ёо-ёо , мэдэгшэ hаа ! — гэжэ абяагүй болон hуушаба . (Ц. Шагжин )
Нэгэ мэдүүлэл соо хэдэн зүйр үгэнүүд зэргэлжэ ородог . Тиихэдээ тэдэнэй зарим нэгэнэй удха бага сага хубилдаг . Жэшээнь : Хүндэ туhалха хэрэгтэй юм бэшэ гү ? (Ц. Шагжин ) Хүнэй мэдэхээр газарта бэшэ юм бэзэ ? (Ц. Шагжин ) Шадамар ( хүнэй нэрэ ) барлагайхи газаагаа ган гэхэ нохойгүй , газар гэшхэхэ малгүй юм hэн ха . ( Yльгэр ) Олоороо зэргэлhэн зүйр үгэнүүд hуурияал hэлгэжэ байжа hубаридаг . Тиихэ бүри удхань хубилна : hэн ха юм , юм hэн ха, hэн юм ха г. м.
Зүйр үгэнүүдэй морфологическа шүүлбэри : 1. Зүйр үгэ 2. Анхан ба гараhан hуури 3. Илгарал Жэшээнь : Yгтэхэ эрдэм үгтэнэ бэзэ нэгэтэ . Бэзэ 1. бэзэ 2. анхан 3. тухайлhан .
Тусхай хэлэлгын хубинууд (Вспомогательные части речи)
Тусхай хэлэлгын хубинууд (Вспомогательные части речи) Тусхай хэлэлгын хубинууд гэжэ аянгалhан үгэ абяа дууряаhан үгэ хоёр тоологдоно . Аянгалhан үгэнүүд мэдэрэл тэмдэглэдэггүй , харин харуулдаг . Грамматическа түхэл гэжэ байдаггүй . Мэдүүлэл соо үгэнүүдтэеэ грамматическа холбоогүй , амяарханаа гү , али мэдүүлэлэй газаа тээ байдаг . Аянгалhан үгэнүүд хадаа мэдүүлэлтэеэ удхаараа холбоотой , мэдүүлэлээ уран хурса болгодог . Абяа дууряаhан үгэ абяа нэрлэдэггүй , харин дууряадаг .
Аянгалhан үгэ (Междометие) Алибаа мэдэрэл ба сэдьхэлэй байдал харуулhан үгэнүүдые аянгалhан үгэнүүд гэдэг . Аянгалhан үгэнүүд хубилдаггүй — зохилдодоггүй , хамаададаггүй , найралдадаггүй . Аянгалhан үгэнүүд мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй , мэдүүлэл соохи үгэнүүдтэй ямаршье грамматически холбоогүй , харин удхаараа , аянгаараа холбоотой юм .
Аянгалhан үгэнүүд иимэнууд байдаг : Мэдэрэл харуулhан аянгалhан үгэнүүд : шаналалга , гэмшэл , халагдал : халаг , ай, ээ , зайлуул , халам халаг . Жэшээнь : Ай зайлуул ! Уран- Гуа мүн гүш ? (Н. Балдано ) Халаг ! Буудажа үрдибэгүйб ! халуун хүйтэниие : халхай , тэ-ты. Жэшээнь : Халхай ! Яагаа халуун уhан гээшэб ! Тэ-ты! Ямар шэмэрүүн хүйтэн үдэр болобо гээшэб ! (Н. Балдано ) гайхал : hүү , hүй , пей, үү , татай . Жэшээнь : Һүү ! Харыт даа : тэрээ тэрэ хонгор добын оройдо хорин табан тарбаган урилдажа ябанал , хурса хурса халюун үhэтэй хурдан шарань түрүүлээд харайна ! (Ц. Шагжин ) Татай , гайха ! (Н. Балдано ) Yү ! Балбар , хаанаhаа иимэ гоё дэгэлтэй болобош ? урма хухаруулга , сүхэрэлгэ : ах-ха даа , ай даа , оо -ё даа . Жэшээнь : Ах-ха даа саашаа , тиимэл болохо хадаа болоо юм ааб даа ! ( Х. Намсараев ) Оо -ё даа , халуудабаб . Ай даа ! Яагаа хүндэ хүн гээшэбши даа !
Аянгалhан үгэнүүд иимэнууд байдаг : Мэдэрэл харуулhан аянгалhан үгэнүүд : үбдэлгэ : ё- ёо , а- ёо - ёо , ёо - ёх -хо . Жэшээнь : А- ёо - ёо !... Тархи гээшэмни дэлбэрхээ байна . (Н. Балдано ) Ай! Ёо - ёх -хо ! Одоол аргамни барагдаба даа , — гэжэ дуугараад , газарта hалд hyyшaнa . (X. Намсараев ) hайшаалга , баярлалга : о-о, hүү , ураа , ухай, гоё даа . Жэшээнь : О-о , харыт Хан- уула !— гэжэ Булад хашхаржархиба . (Д. Батожабай ) Уррра -а , хэрэгнай одоолшье бүтэбэ . Бүхы дэлхэйн хүдэлмэришэ хүнүүд гар гараа барилсахабди ! Гоё даа , гоё ! (Б. Мунгонов )
2. Идхалга харуулhан аянгалhан үгэнүүд захирhан , баалаhан , хориhон удха дамжуулдаг . Тиихэдээ хүндэ хандажа хэлэhэн , мүн малда , амитанда хандажа хэлэhэн байдаг . Хүндэ хандахадаа , иимэнууд аянгалhан үгэнүүд хэрэглэгдэдэг : маа , дуугай , урагшаа : Эбтэйгээр , урагшаа ! Маа , энээниие Доржо абгайда хэлээрэй . Дуугай , дуугай , юу эндэ уйлажа байха юм . Малда , амитанда хандахадаа , иимэ аянгалhан үгэнүүд хэрэглэгдэдэг : hылоо , ноо , др -р-р, ш-ш-ш, тадь , haa , hэшэ , hог-hог , сыдь . Жэшээнь : Тэргэдэ оруулhан мори түргѳѳр ябуулхын тула hылоо , ноо гэдэг . Байлгахын тула др -р-р гэдэг . Мориной уhалжа үгэнгүй байхадань , ш-ш-ш гэхэдэ уудаг . Хони ябуулхын тула тадь гэдэг , байлгахын тула холой гэдэг . Үхэр ябуулхын тула hэшэ гэдэг , байлгахын тула haa гэдэг . Тэмээ хэбтүүлхэдээ , hог- hог гэдэг . Нохой үлдэхэдөө , сыдь гэдэг .
3. Мэдэрэлгэ харуулhан аянгалhан үгэнүүд : амар сайн , мэндээ , мэндэ амар , сайн , амар сайн , сайн байна , баяртай , уулзатараа баяртай , хүлисэгты , ээ , hэй , hой , алло. Жэшээнь : Амар сайн , Дамба ахай. Баяртай ! Дахин ерэхэ байхабди . Ээ ! ... Шимни Базар Бардуевай хүбүүн hэмнайш . (Н. Балдано ) Мэндэ -э! Хаанаhаа бусажа ябанабта ? Һээ -эй , хүбүүд , ябагты -ы наашаа !
Аянгалhан үгэнүүдэй морфологическа шүүлбэри : 1. Аянгалhан үгэ 2. Анхан ба гараhан hуури 3. Илгарал Жэшээнь : Yү , яагаа hайхан дуун гээшэб ! Фүү ! Ямар муухай юумэн гээшэб . Yү Фүү 1. Үү 1. Фүү 2. анхан 2. анхан 3. гайхал 3. жэрхэлгэ
Абяа дуряаhан үгэ (Звукоподражательное слово) Алибаа гэрэй амитадай ( мөө-мөө , мяу-мяу, hаб-hаб , чир-чир , ку-ку, кря-кря, тяф-тяф г.м . ), хүнэй (ха-ха-ха, хи-хи-хи, бу-бу г.м . ), юумэнэй (динь-динь, тик-так, хан-хан, хон-хон, тар-тар, бам-бам г.м . ) абяа тэмдэглэhэн үгэнүүдые абяа дууряаhан үгэнүүд гэдэг . Жэшээнь : Тус-няс , түмэр анзаhа дабтанаб , тас-няс , таха , hүхэ шэрэнэб . (Ч. Цыдендамбаев) Абяа дууряаhан үгэнүүд хубилдаггүй . Хойноо « гэхэ » гэжэ туhалагша үгэ абажа , суг үгэ бии болгодог . Өөрөө суг үгынгөө гол хубинь болодог , харин туhалагша үгэнь глаголой бүхы залгалтануудые абажа , бусад үгэнүүдээр холболдодог : ян тан гэнэ , ян тан гэhэн , ян тан гэгшэ , ян тан гэдэг , ян тан гэжэ г. м. Тиимэhээ абяа дууряаhан үгэнүүд суг үгын бүридэл соо хубилдаг ( найралдадаг ) үгэнүүд болоно .
Иимэ абяа дууряаhан үгэнүүдэй дабтагдажа хэлэгдэhэн байгаа хадань , дундань дефис табигдадаг . Мэдэрэл тэмдэглэhэн абяа дууряаhан үгэнүүдэй hүүлдэ запятой табидаг . Тон шанга интонацитайгаар хэлэгдэhэн абяа дууряаhан үгэнүүдэй hүүлээр шангадхаhан тэмдэг табидаг . Грамматическа шэнжээрээ абяа дууряаhан үгэнүүд аянгалhан үгэнүүдтэ дүтэшье hаа , илгаань юун болоноб гэхэдэ , мэдүүлэл соо тэдэ гэшүүн боложо болохо : Пор-пор гэгшэнь поршонхо байбал . Тур-тар гэhэн юумэн дүтэлhөөр ерэбэ . Харыш , мяу-мяу хэбтэнэ !
Абяа дуряаhан үгэнүүдэй илгарал Хүнэй гаргаhан абяануудые hажаалга : пян-пян гэнэ , пул-пал, сад- няд гэнэ ( бадашахадань ) , дон-дон, дун-дун , пас-пас, пян-пян , пял-пял, нял-нял , пал-пал, пал-пул, няр-няр , няд-тад , ёр-ёр, сад- няд , тад-няд , паар-паар , уг -маг, а-ха- ёхо , бар-бур, бур-бар, саб-саб , тал-мул, шэбир-hабир , шар- шур , иин-уун , hаае-hууе г. м. Жэшээнь : Газаа гэнтэ хэдэн хүнэй шанга шангаар дуугаралсаха , тэдэнэй дунда бүдүүн хашамал хоолойтой хүнэй паар-паар энеэхэ дуулдана . (X. Намсараев )
Абяа дуряаhан үгэнүүдэй илгарал Амитанай гаргаhан абяануудые hажаалга : маа , мөө , ииhөө , hаб-hаб , ган-ган , ган-гун , пиис-пиис , пир-пир, пор-пор, гуг-гууг , грииг-грюуг , хор-хор, куу-куу , шал- шол , шиис-шиис г. м. Жэшээнь : Хаа-яа томо шааруулай шаар-шаар гэhэн хажар хурсa абяан тээ дээхэнүүр соностоод , үгы болошоно . (Д. Улзытуев .)
Амиды юумэнэй ябахадаа , хүдэлхэдөө гаргаhан абяануудые hажаалга : шар-шар гэнэ , hар-hар гэнэ , түб-түб гэнэ ( мориной ябахада ), пял-пял, пяс-пяс , пил-пил, нис-нис , түс-түс , түг-түг , түб-түб , тоб-тоб , хус-хус г. м. Жэшээнь : Моридойнь хүл доогуур пял-шал гэнэ . Моритой хүн саашаа түбэр-түбэр гэhээр дуулдахагүй болошоо hэн . (X. Намсараев ) Хитагар эрмэгтэй , богонихон түриитэй монгол гуталаараа тac-тac шала наншан хатараад абана . (Д. Батожабай )
Хүнэй ажаябуулга соогоо гаргаhан абяануудые hажаалга : пус-пус , түр-няр , түр -тар, лус-лус , тар-тар, түр-түр , тон-тон, тор-тор, түс-түс , тоб-тоб , хүс-хүс , хар-хар , хос-хос г. м. Жэшээнь : Саада эрьедэ гаража ябаhан тракторай хойнохононь хүүргэ тад-няд гэшэбэ . ( С. Ангабаев ) Нэгэ хэды болоод байхада , гэр соо наяраан гаража, тулга дээрэхи тогооной хон- ён ханхинаха абяан дуулдаба . (Ж. Тумунов ) Буунь шэхээрээ пурд гэжэ хаяад hүрэбэгүй . (X. Намсараев ) Шулууниинь арай дуулдама шолд гэhэн абяатайгаар уhа уруу оробо .
Байгаалиин гаргаhан абяануудые hажаалга : тас-няс гэнэ ( залинай буухада ), hэб-hаб гэнэ ( hэбшээ hалхинда ), шолд-шолд гэнэ ( дуhал ), шур-шур гэнэ ( нариихан горхоной урдаха абяан ), түс-няс гэнэ ( долгиной хабсагайн шулуу мүргэхэ абяан ), тор-тор гэнэ ( жэжэхэн шулуунуудай хада руу унаха абяан ), яс- тас гэхэ ( мүльhэнэй гантаха абяан ), hэр-hар гэнэ ( аалихан hэбшээндэ набшаhанай гаргадаг абяан ). Жэшээнь : Халуун h алхинай зүүн урдаhаа hэб-hаб гэхэлээр шатаhан үбhэ ногооной үнэр анхилагдахадал гэнэ . (Ж. Балданжабон ) Хирэ болоод лэ сахилгаална , тэнгэриин дуун тад-няд гэнэ . (Б. Санжин ) Игаабари газарта саhаншье хайлажа , гэрэй оройhоо шалд-шолд байса дуhална .
Абяаа дууряаhан үгэнүүдhээ шэнэ үгэнүүдэй гаралга Буряад хэлэндэ дууряаhан үгэнүүд шэнэ үгэнүүдые гаргадаг үндэhэнүүд болодог . 1. Ган-ган : гангинаха — гангинаан — гангиналдаха — гангиналдаан — гангинаса . 2. Маа : маараха — маараан — мааралдаха — мааралдаан — мааралдуулха . 3. Мөө : мөөрэхэ — мөөрөөн — мөөрэлдэхэ — мөөрэлдөөн — мөөрэлдүүлхэ . 4. Пир-пир: пиршаганаха — пиршаганаан — пиршаганалдаха — пиршаганаса . 5. Пүр-пүр : пүршэгэнэхэ — пүршэгэнөөн — пүршэгэнэлдэхэ — пүршэгэнэлдөөн .
Абяа дуряаhан үгэнүүдэй морфологическа шүүлбэри : 1. Абяа дуряаhан үгэ 2. Анхан ба гараhан hуури 3. Илгарал Жэшээнь : Дабирхайда аhаhан гал няжаганажа , пяд-пяд сасаргана . Пяд-пяд 1. пяд-пяд 2. гараhан 3. байгаалиин үзэгдэлэй абяан 4. бүридэмэл
Даабари 1. Дахуул үгэнүүдые дайбар үгэнүүдhээ илгагты , падеж болон хамаадалыень заагты . Хонхын болохотой адли багша орожо ерэбэ . Дулма намтай адли номтой болобо . Хэшээлэй hүүлээр гэртээ харибабди . Манай нохойн hүүлдэ хүрэхэдэ ехэ сухалдадаг юм . Boкзал хүрэхэтэймнай сасуу поезд ябашаба . Манай хүршын хүбүүн намтай сасуу . Хада өөдэ халуунда гарахань бэрхэтэй . Доогуурнай гол урдана . Ой модон соогуур дуу хүгжэмэй абяан зэдэлбэ . Хон-хон дуутай , хондолой дээрээ дэгээтэй . Һургаалтай хүн толон соо ябаха , hургаалгүй хүн манан соо ябаха . Нуур дээрэ нугаhан hайхан , нютаг дунда номтой hайхан .
Даабари 2. Yгтэhэн мэдүүлэлнүүд соо дахуул үгэнүүдые илгаад , тэрэнэй морфологическа шүүлбэри хэгты . Малгай оёходо бэлэн шэнги . Айдар столой саана эдеэлжэ hyyxa зуураа , гэр соогуурнь хараашална : гэрэйнь баруун хойто буланда хуушанай хэлбэриин хүрин шэрэтэй шэрээ байhан аад , өөрынь гэртэхи мэтэ , бурхан тахилшье үгы , харин тэрэнэй орондо шарлажа байhан “ Эхэ ороной үглөөгүүр ” гэжэ ехэ зураг , хажуудань hурагшадай абажа ябадаг хулхагар хара сүүмхэ үлгөөтэй байна .
Даабари 3. Доро үгтэhэн үгэнүүдые хэрэглэжэ , удхаараа таараха холболто ба холболто үгэнүүдые табигты . ... өөрынгөө саашанхи ябадал тухай hайнаар бодомжолдог бэ, ... зүбөөр мэргэжэлээ шэлэхэ . (Ц. Номтоев ) Хүлөө газарта гэшхэхэдээ , ямар нэгэн хүбэн дээрэ табиhандал абяагүй гэхэ ... оройдоо газарта хүрэнгүй , агаарта дээрэ үлэшэнэ гэжэ hанахаар байба . (Ц. Галанов) Һаяхан бишыхан саhан opohoн ... хайлашоо . (Б. Мунгонов ) Миин ганса үнгөөр ногоорно бэшэ , ... үнгэ бүреэр хургытан ногоорно . (Ц. Дон) Хэрэглэгдэхэ үгэнүүд : аад , гээд , харин , хэн-тэрэ .
Даабари 4. Холболтонуудыень олоод , ямар үгэнүүдэй гү , али мэдүүлэлнүүдэй тэдээгээр холболдоhыень заагты . Эдэ ямар холболтонууд бэ: ниилэлдүүлhэн гү , али дахалдуулhан гү гэжэ тодорхойлогты . Дондог бүхэли үдэр агнаба , теэд нэгэшье ан тэрээндэ дайралдабагүй . Сэсэгмаа үдэшэлэн кинодо ошохобди гэhэн аад , манайда ерэбэгүй . Уран зохёолшо Жамсо Тумунов дайшалхы габьяа гаргаhанайнгаа түлөө 1-дэхи ба 2-дохи шатын ордёнуудаар шагнагдаhан байна . Шабарта hууhан машинаяа түлхеэд үзэнэбди , теэд тэрэмнай багаханааршье хүдэлнэгүй . Малайнгаа hайн ондо ороо хадань , колхознай мяха гүрэндэ тушааха түсэбөө дүүргэхэ бэзэ . «Би ябахам гү , али байхам гү ?».
Даабари 5. Эдэ мэдүүлэлнүүдынь хэлэгдэhэн соонь , буруу бэшээтэй зүйр үгэнүүдыень бусад мэдүүлэлэй гэшүүдhээ илгажа бэшэгты . Ажабайдалда хэзээнэйл бэрхэшээлнүүд дайралдаад байдагhаабдаа (А. Жамбалон ). Ах, намартаа сэсэглэhэн тэрэнгиин хангал унхидажа үзэбэл , ямар гоё гээшэhэм (Р. Белоглазова) Мүнөө саарhан дээрэ ямар болобо хабдаа (Ц. Галанов). Энэмнай гайхалтай ехэ юумэгээшэгүбэ (Ц. Дамдинжапов ).
Даабари 6. Буулгажа бэшэхэдээ , хаалта соо үгтэhэн зүйр үгэнүүдые хэрэгтэй ушартань урда тээхи үгэтэйнь хамта , таарахагүй байгаа hаань , тусгаар бэшэгты . Ерэхэ (-л, даа ), байгаа ( бэлэй ), хэн асуугаа (-б), хэн (бэ), модон ( бшуу , шуу ), дуулаа (- дүй ), hайн (- шье ), үндэр ( hэн гү ), бэлэн (-бди), таанар hурагшад (-та), адуун ( лэ ), ши хэм (-ши), yha (- гүй ), бэлэй (-бди), үетэнэй (- шье ), дүүрээ ( алтай ), дууhаа ( аабза ), байба ( гү , даа ), хэн буудаа (-б), бү ( дуугарыш ), хараа ( hэн гү ), ошоо ( хаяа ), хэлээ ( бшууб ), үндэр (- шье ), дүүрээ ( бэзэ ).
Даабари 7. Yгтэhэн мэдүүлэлнүүд соо аянгалhан үгэнүүдые илгаад , тэдэнэй морфологическа шүүлбэри хэгты . Ай, бурхан даа ! Хаанаhаа гансатын гансые оложо , гай тодхор дайраба гээшэб ! (Ц. Шагжин ) Ура! Ура! — гэжэ Дугар Гармаев альгаа ташан баясана . (Ч. Цыдендамбаев) Ой! гэhэн сошормог абяан . (Ц. Галанов) Фүү … Манай байхадашье хэлсыт ! (Ч. Цыдендамбаев)
Даабари 8. Yгтэhэн мэдүүлэлнүүд соо абяа дууряаhан үгэнүүдые илгаад , тэдэнэй морфологическа шүүлбэри хэгты . Теэд лэ гэб гэнтэ нэгэ юумэн газаань шаад гэбэ . (Ч. Цыдендамбаев) Аян замдаа зориhон түрүүшын галуудай гаан-гуун гэhэн гангинаан минии сээжэ зүрхые эжэгүй шэмшэрүүлдэг . (Ц.-Д. Хамаев ) Зоной дундуур hабир-шэбир дуугаралдаан дуулдана . (Ж. Балданжабон )
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Алибаа юумэ , шанар , тэмдэг , тоо , үйлэ гэхэ мэтэ үгэнүүдэй орондо хэрэглэгдэжэ , тэдээниие заажа , хэн ? юун ? ямар ? хэды ? хэдэн ? яаха ? хаана ? г.м. асуудалнуудта харюусадаг , түхэлөөрөө нэрэ болон үйлэ үгэнүүдэй тоо , зохилдол , хамаадал , найралдалаар хубилдаг , мэдүүлэл соо ямаршье гэшүүн болодог бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие түлөөнэй үгэ гэнэ . Удхаараа юумэнэй , тэмдэгэй , тоогой нэрэнүүдэй, үйлэ, дайбар үгэнүүдэй орондо хэрэглэгдэнэ .
Түлөөнэй үгынүүд иимэ илгаатай : 1) н юурай (личные): би , ши, тэрэ , бидэ , бидэнэр , та, таанар , тэдэ , тэдэнэр ; 2) h өөргэтэhэн (возвратные): өөрөө , өөһэдөө ; 3) з ааһан (указательные): энэ , тэрэ , эдэ , эдэнэр , тэдэ , тэдэнэр , иимэ , тиимэ , эды , тэды ; 4) а сууһан (вопросительные): хэн ?, юун ?, хэд ?, юуд ? юунууд ?, ямар ?, хэр ?, хэды ?, хэдыдэхи ?, али?, яаха ?; 5) х амтадхаһан ( обобщительные ): бγгэдэ , булта , баран, бγхы, бγхэ, бγхэн, бγри, хамаг ; 6) тодо бэшэ (неопределенные): хэн нэгэн , юу хээн , ямар нэгэн , али нэгэн , алибаа , хэдэн , хэды , яаха хээхэ ; 7) и лгаһан (выделительные): бэшэн , бусад ; 8) үйлэ үгэнүүдые зааhан (глагольные): иигэхэ , тиигэхэ ; 9) дайбар үгэнүүдые зааhан (наречные) : иишээ , тиишээ .
Түлөөнэй үгынүүд зохилдолоор , хамаадалаар хубилдаг . Бусад хэлэлгын хубинуудта ороходоо түлөөнэй үгэнүүд өөрын илгаатайгаар зохилдодог . Зарим түлөөнэй үгэнүүд хазагай падежнүүдтэ hууряараа hэлгэдэг . Жэшээнь : би , минии , намда .
Зохилдодог түлөөнэй үгэнүүд али нэгэн нюурта гү , али өөртэ хамаатай байжа , падежнэ залгалтанууд дээрээ үшөө нюурнуудта ба өөртэ хамаадалай али нэгэн залгалта юумэнэй нэрэ , тэмдэгэй нэрэ , тоогой нэрэ шэнгеэр абажа шадана . Жэшээнь : тэрээн h ээ шни , намда тнай , тэрээнэй нгээ .
!!!!! 1 . Нэгэдэхи нюурай түлөөнэй үгэнүүд нэгэдэхи нюурта хамаадалай , хоёрдохи нюурай түлөөнэй үгэнүүд хоёрдохи нюурта хамаадалай залгалтануудые абадаггүй , гурбадахи нюурай түлөөнэй үгэнүүд алишье нюурта хамаадажа шадана . !!!!!! 2 . өөр , өөhэд гэжэ түлөөнэй үгэнүүд нэрын падеждэ хамаадалнуудай залгалта абадаггүй , косвенно падежнүүдтэ байхадаа , нюурнуудта ба өөртэ хамаадалнуудай залгалтануудые абана . !!!!!! 3 . Хубилдаггүй түлөөнэй үгэнүүд ( туд , хуу , алибаа ) нюурнуудташье , өөртэшье хамаадалай залгалта абадаггүй .
Түлөөнэй үгэнүүдэй найралдал (спряжение)
Нюур Ганса Олон Жэшээ 1-дэхи - hуу (- hүү ) - - я (-е, -ё) - иигэ-hүү, тиигэ-hүү, иигэ-е , тиигэ-е 2-дохи залгалтагүй -гты иигэ , тиигэ , иигэ-гты , тиигэ-гты - ыш (- ииш , - гыш ) - ыт (- иит , - гыт ) ииг-ыш , тииг-ыш ииг-ыт , тииг-ыт - аарай , - ээрэй , - оорой (- яарай , - ёорой , - еэрэй , - гаарай , - гээрэй , - гоорой ) - гты ииг-ээрэй , тииг-ээрэй , иигэрэй-гты , тиигэрэй-гты 3-дахи -г иигэ-г , тиигэ-г - уужа , -үүжэ (- юужа , - гуужа , -гүүжэ ) ииг-үүжа , тииг-үүжэ - hай (- hэй , - hой ) иигэ-hэй , тиигэ-hэй
Иихэ , тиихэ гэжэ үгэнүүдые ямаршье үйлэ үгэнүүдэй орондо хэрэглэжэ болоно . Дүтын үйлын орондо иихэ гэжэ үгэ хэрэглэгдэдэг , саана болоhон үйлын орондо тиихэ гэжэ үгэ хэрэглэгдэдэг . Яаха ? гэhэн асуудалда харюусадаг . Энэ асуудал заримдаа үйлэдэлгын түлөөнэй үгэдэ адляар хэрэглэгдэдэг . Яахаяа , яажархёод , номоо үзэе . Үйлэ үгэ бүхы түхэлнүүдээр хубилдаг : иигэhүү, тиигэhүү, иигэ , тиигэ , иигэг , тиигэг , иигээ , тиигээ , иигэhэн , тиигэhэн , иигээд , тиигээд , иигэжэ , тиигэжэ г.м.
Түлөөнэй үгэнүүдэй морфологическа шүүлбэри
Түлөөнэй үгэнүүдые шүүлбэри хэхэдээ , иимэ гуримаар хэхэ : 1. түлөөнэй үгэ ( түл . ү.), 2. илгарал ( нюурай (н.), hөөргэтэhэн ( hөөрг .), зааһан ( зааh .), асууһан ( асууh .), хамтадхаһан ( хамт .), тодо бэшэ ( т.б .), илгаһан ( илг .), үйлэ үгэнүүдые зааhан ( үйл.ү.з .), дайбар үгэнүүдые зааhан ( дайб.ү.з .)), 3. зохилдол , 4. хамаадал , 5. найралдал . Жэшээнь : Би шамтай бэлэг эльгээхэб . би — түл.н ., н., 1-дэхи н.
Түлөөнэй үгэнүүдэй синтаксическа үүргэ Түлөөнэй үгэнүүд ондоо үгын орондо хэрэглэгдэдэг хадаа , тэрэ үгэнүүдтэеэ адли түхэлөөрөө нэрэ болон үйлэ үгэнүүдэй тоо , зохилдол , хамаадал , найралдалаар хубилдаг гэшүүн болодог . Жэшээнь , нюурай түлөөнэй үгэнүүд юумэнэй нэрэдэ адли нэрлүүлэгшэ болон нэмэлтэ , мүн бусадшье гэшүүд болодог . Жэшээнь : Булта Улаан-Үдэ ошохомнай . Тэрэниие харахаа hананаб .
Практическа даабаринууд Даабари 1 . Түлөөнэй үгэнүүдыень олоод , илгааень , мүн ямар хэлэлгын хубиин орондо хэрэглэгдээб гэжэ заагты . Энэ hүни Ольховатка hуурин орожо , өөрынгөө холын түрэл болохо Савка абгындаа хүрэхэ гэжэ шиидэбэ . Үдэшын боро хараанаар Степанай орожо ерэхэдэ , Савка абгань ехэ баярлажа , хамаг юумэеэ хуу өөрөө столдо табиба . Гэбэшье тэдэнэй столдо hуужа үрдеэгүй байтар , гэнтэ үүдэн нээгдэжэ , наhатайшаг хүн орожо ерэбэ . – Сайн ! — гээд , тэрэ хүн Степаниие амаршалба . Степан бодошобо . – Энэ хэн гээшэб ? — гэжэ Савкаhаа аалихан асууба . – Староста...— гээд тэрэнь шэбэнэбэ . – Байза , та намайе танинагүй алтайт ? — гэбэ староста. В . Горбатов
Даабари 2 . Буулгажа бэшэхэдээ , нюурай түлөөнэй үгэнүүдтэ таараха падежнэ залгалтануудые бэшэгты . Ой сооhоо ( би ) угтаба . Содном (та) ангида hурадаг . Ши ( би ) ерэхэ болобош . Энэ ( бидэ ) hургуулиин байшан .
Гэрэй даабари Шалгалтын асуудалнууд 1 . Ямар хэлэлгын хубиие түлөөнэй үгэ гэдэг бэ? 2. Түлөөнэй үгэнүүд удхынгаа талаар ямар илгаатайб ? 3. Ямар түлөөнэй үгэнүүд тоогоор хубилдаг бэ? Жэшээнүүд дээрэ харуулагты . 4. Түлөөнэй үгэнүүд ямар хэлэлгын хуби шэнгеэр зохилдодог бэ? Жэшээ дээрэ харуулха . 5. Түлөөнэй үгэнүүд хамаададаг , найралдадаг гү ? Жэшээнүүд дээрэ харуулагты . 6. Түлөөнэй үгэнүүд мэдүүлэл соо ямар синтаксическа үүргэ дүүргэнэб ?
Даабари 3 . Түлөөнэй үгэнүүдые олоод , морфологическа шүүлбэри хэгты . Манай басаган , танай хүбүүн хоёр хани халуунаар бэшэг бэшэлсэдэг . Иигэхэ , тиигэхэ ёhотойбди гэжэ байжал заабарилха , ноёрхохо дуратай хүн агша . Даабари 4. Буруушааhан –гүй зүйр үгэтэй түлөөнэй үгэнүүдтэйгээр мэдүүлэлнүүдые зохёогты . Тэрээнгүй , шамгүй , бидэнгүй , таанаргүй , эдэнгүй .
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Алибаа юумэнэй шанар , тэмдэг , шэнжэ нэрлэжэ , ямар ? гэhэн асуудалда харюусадаг , өөрынгөө сэхэ удхаараа хэрэглэгдэхэдээ зохилдодогшьегүй, хамаададагшьегүй, үүргээрээ мэдүүлэл соо ехэнхидээ элирхэйлэгшэ болодог бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие тэмдэгэй нэрэ гэнэ . Жэшээнь : Хара ( ямар ?) морииень баригты .
Тэмдэгэй нэрэнүүд удхаараа шанарта ба харилсаата гэжэ илгарна . Шанарта (качественные) тэмдэгэй нэрэнүүд алибаа юумэндэ анханhаа бии байhан шанар тэмдэг харуулдаг : сагаан , улаан , ехэ , бага, сэсэн г.м . Харилсаата (относительные) тэмдэгэй нэрэнүүд ямар нэгэн юумэндэ ( саhата газар ), үйлэдэ ( оёмол дэгэл ), байрада ( тэндэхи байра ), сагта ( урзанда жэл ) хабаатай шанар шэнжэ харуулдаг .
Шанарта тэмдэгэй нэрэнүүд гурбан зэргэнүүдтэй байдаг : а) Юрэнхы зэргын шанар (положительная степень) анхан болон гараhан hууряараа шанарай зэргэдэ хубилаагүй тэмдэгэй нэрэнүүд . Жэшээнь : набтар , хүйтэн , сагаан . б) Сасуулhан зэргын шанар (сравнительная степень) хадаа юрэнхы зэргэтэй сасуулжа илгаруулдаг . Залгабаринуудынь : -шаг, - шэг , - шог , - бтар - бтэр , - бтор г.м . Жэшээнь : набтаршаг , хүйтэншэг , шураншаг . в) Үлүүлhэн зэргын шанар (превосходная степень) тэмдэглэhэн гү , али тон, эгээ , угаа , маша, дан, дэн г.м . шангадхаhан үгэнүүдээр , саб , xaб , уб , аб , нэб , шаб , хүб , шэб , ноб г.м . дабтан шангадхаhан үгэнүүдээр тэмдэгэй нэрэнүүд тодорхойлогдоходоо , юрын зэргэhээ үлүү шанар тэмдэглэhэн удхатай болодог : хаб хара , угаа дулаан , дан ехэ , угаа сэсэн г.м .
Шанарта тэмдэгэй нэрэнүүд зохилдодог , хамаададаг . Тиимэhээ юумэтүүлhэн тэмдэгэй нэрэнүүд юумэнэй нэрын орондо хэрэглэгдэдэг : Урилдаhан моридой сагааниинь түрүүлээд ябана . Зарим ушарта падежэй , хамаадалай залгалташьегүй , нэрын падеждэ байhан тэмдэгэй нэрэнүүд юумэнэй нэрын орондо хэрэглэгдэдэг : Хүнэй эреэн зосоогоо , могойн эреэн газаагаа .
Тэмдэгэй нэрэнүүдэй бии бололго
Тэмдэгэй нэрэнүүд залгабаринуудай хүсөөр ямаршье хэлэлгын хубинуудhаа гарадаг . 1. Юумэнэй нэрэhээ : -та (-тэ, -то) : саhа -та, гэрэл -тэ, түүхэ -тэ, модо -то г.м . - шэ (- ша , - шо ): хүндэ-шэ , ажал-ша , хэрүүл-шэ г.м . - шуу (- шүү ): шубуун-шуу , тэмээн-шүү г.м . - бхи : саhа-бхи , уhа-бхи г.м . -тай (- тэй , -той): омог -той, зүрхэ-тэй г.м . - лиг: модо -лиг, уhа -лиг, мяха -лиг г.м . - гүй : этигэл-гүй , ажал-гүй , зол- гүй г.м .
2 . Тэмдэгэй нэрэhээ : - нхы : хара-нхы , бүрэ-нхы г.м . - нхи : ехэ-нхи , оло-нхи г.м . - мсуу : гоё-мсуу г.м . - хан, -хон, - хэн : сагаа -хан , набтар -хан, бэлтэгэр-хэн г.м .
3 . Үйлэ үгэһөө : -лиг: сэнгэ -лиг, г.м . -маг (- мэг , -мог): хуур -маг, таа -маг, холи-мог г.м . - мхай (- мхой , - мхэй ): сошо-мхой , ай- мхай , г.м . -мал (- мэл , -мол): малта -мал, нэхэ-мэл , сохи-мол г.м . - мар (-мэр, -мор): шада-мар г.м . - уул : зайг-уул , ер- уул г.м . -хай (- хэй , - хой ): бутар-хай, түүр-хэй г.м . -г : сэлмэ -г, омогорхо -г, саhа -г г.м . - уу (- үү , - юу ): яд- уу , ээр-үү , хүх-юу , мэгд-үү г.м . - уур (- үүр , - юур ): тул-юур , хяh-уур , годигон-уур . 4 . Дайбар үгэhөө : - хи : урда -хи, дээрэ -хи г.м .
Тэмдэгэй нэрэнүүдэй морфологическа шүүлбэри
Тэмдэгэй нэрэдэ морфологическа шүүлбэри хэхэдээ , иимэ гуримаар хэхэ : 1. тэмдэгэй нэрэ ( тэмд . н.), 2. анхан гү , али гapahaн hуури (a. h.; г. h.). 3. шанарта гү , али харилсаата ( шанар .; харилс .), 4. шанарай юрэнхы , сасуулhан , үлүүлhэн ( юрэн ; сасуул ., үлүүл .), 5. юумэтүүлhэн тэмдэгэй нэрэдэ зохилдолой ба хамаадалай залгалтанууд . Тоо . Жэшээнь : Үргэн хүхэ нугада зүгынүүд тойрон эрьен ниидэнэ . үргэн — тэмд.н ., үргэн — а.h ., шанар ., юрэн .
Тэмдэгэй нэрэнүүдэй синтаксическа үүргэ Тэмдэгэй нэрэнүүд ямаршье мэдүүлэлэй гэшүүд болодог : 1. нэрлүүлэгшэ ( Үндэрынь түрүүлбэ , набтарынь үлэбэ ); 2. хэлэгшэ ( Энэ хутага хурса ); 3. нэмэлтэ ( Харыень хазаарла , алагыень орхи ); 4. ушарлагша ( Сэбэр хэлэнэ ); 5. элирхэйлэгшэ ( модото хада , арюун тала ).
Практическа даабаринууд Даабари 1. Уншаад , шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүдыень түүжэ бэшээд , ямap шанар тэмдэглэhыень заагты . Манай нютагта уляаhата , шулуута , аршаанта , обоото хүндынүүд зэргэлэн оршодог . Жаргалта колхоз эсэгэтэйш , жабхаланта орон эхэтэйш , алтан таряан алдартайш , арад зондоо хүндэтэйш . (X. Намсараев ) Баha тэндэ үндэр улаагша үнеэд ерэхэ намарые угтажа , ехэ баяраар үүгэнэн , улаан шаргал уурагаа таргахан харахан буруудтаа табин таашаан хүхүүлнэ . (X. Намсараев )
Даабари 3. Доро үгтэhэн тэмдэгэй нэрэнүүдые сасуулhан , үлүүлhэн шанарай зэргэнүүдэй түхэлдэ табигты . Сэсэн , hонор , зээрдэ , муухай , үдхэн, hайн , шэнэ , хүйтэн, үргэн, сагаан , хүсэтэй, зөөлэн, ногоон , ехэ . Даабари 6. Тэмдэгэй нэрэнүүдые морфологическа шүүлбэри хэгты . Шадамар , мүнөөхи, үндэршэгөөрнь, бэрхыемнай , набтарhаань , сэсэрхуу , бүдүүнтэйнь.
Гэрэй даабари Шалгалтын асуудалнууд 1. Ямар хэлэлгын хубиие тэмдэгэй нэрэ гэдэг бэ? 2. Тэмдэгэй нэрэнүүд манай хэлэлгэдэ ямар удха шанартайб ? Тэрэнэй илгарал . Жэшээнүүдээр баримталагты . 3. Ямар хэлэлгын хубинуудhаа тэмдэгэй нэрэнүүд гарадаг бэ? Жэшээнүүдээр баримталан , залгабаринуудыень нэрлэгты . 4. Тэмдэгэй нэрын зохилдол ба хамаадал . Жэшээнүүд дээрэ харуулха . 5. Тэмдэгэй нэрын синтаксическа үүргэ .
Даабари 1 . Доро үгтэhэн тэмдэгэй нэрэнүүдые сасуулhан , үлүүлhэн шанарай зэргэнүүдэй түхэлдэ табигты . Хахархай , элүүр, дохолон , бардам, бүрхэг, эреэн , соохор , буруу , шэрүүн, эрид , хэсүү, дадамгай , тэнэг , сэбэр , hохор , ухаансар . Даабари 2. Тэмдэгэй нэрэнүүдые морфологическа шүүлбэри хэгты . Тиимэрхүү, гоёмсуу , шэнэшэгhээнь , сэсэрхуу . Даабари 3. Доро үгтэhэн тэмдэгэй нэрэнүүдые хэрэглэжэ , хүн тухай уран гоёор хөөрэгты . Залуу , хүгшэн, үндэр, набтархан , эдир , томоотой , хүхюутэй, бэрхэ , hайн , ухаатай , аалин , нариихан , бүдүүн, сагаан , сэбэр .
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Алибаа үйлэ ба байдал тэмдэглэдэг , юу хэнэб ? яанаб ? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг , түлэб ( видо-временные формы), саг, түхэл ( наклонение ) , залог, нюур , тоо гэжэ грамматическа категоринуудтай , мэд үү дэл соо ехэнхидээ хэлэгшэ болодог бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие үйлэ үгэ гэдэг . Жэшээнь : ошохо , ябаха — үйлэ тэмдэглэнэ , hууна , хэбтэнэ — байдал тэмдэглэнэ .
Алибаа үйлэ ба байдал тэмдэглэдэг , юу хэнэб ? яанаб ? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие үйлэ үгэ гэдэг ( лексическэ удхань ). Жэшээнь : ошохо , ябаха — үйлэ тэмдэглэнэ , hууна , хэбтэнэ — байдал тэмдэглэнэ . Морфологическа шэнжэнь : Үйлэ үгэ грамматическа категоринуудтай : түлэб ( видо -временные формы), саг, түхэл ( наклонение ) , залог, нюур , тоо . Синтаксическа үүргэнь : Мэдүүлэл соо үйлэ үгэ ехэнхидээ хэлэгшэ болодог ( Алдар ошобо ) . Мүн тиихэдэ нэрлүүлэгшэшье ( Һураха гээшэ үндэhэн hуури юм ) , элирхэйлэгшэшье ( Ябаhан хүн яhа зууха ), ушарлагшашье ( Модон дээрэ абиржа гараба ), нэмэлтэшье ( Мэдээжэ багшын хөөрэхые шагнабабди ).
Үйлэ үгэнүүд амяараа ба суг гэжэ илгардаг . Ганса үгэhөө бүридэhэн үйлэ үгые амяараа үйлэ үгэ ( бэшэнэ , харайна , ябана , h ууна , харана г.м .) Хоёр-гурбан үгэhөө бүридэжэ , нэгэ үйлэ тэмдэглэдэг үйлэ үгые суг үйлэ үгэ гэдэг ( сэбэрлэжэ байна , зуража байба , харадаг болоhон байба г.м .).
Үйлэ үгэнүүд шэглэhэн ба шэглээгүй гэжэ илгардаг . Үйлын падеждэ байжа , хэниие ? юуе ? юу ? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг сэхэ нэмэлтэтэй үйлэ үгые шэглэhэн ( переходно ) гэдэг . Жэшээнь : хилээмэ бариха , дэгэл оёхо , үбhэ хуряаха , таряа сохихо . Үйлын үйлэдэгшэдэ сэхэ тудалдаагүй hаань шэглээгүй ( переходно бэшэ ) үйлэ үгэ гэдэг . Жэшээнь : Ажалдаа ошохо , хотоhоо ерэхэ , самолёдоор ниидэхэ .
Практическа даабари Даабари 1. Үйлэ үгэнүүдые шэглэhэн ба шэглээгүй гэhэн хоёр бүлэг болгон бэшэгты . Түлеэ хахала , сэтгүүл унша , стул дээрэ hуу , тоо нэмэ , зураг зура , найруулга бэшэ , самса оё , нохой h оо ай , намайе магта , мэдэ , үглөөдэр буса , энээниие абара , тиишээ гүй , бээлэй бари , наашаа ерэ , пулаад боо , хэб дара , хибэс дэлгэ , кино хара , энээндэ няалда , зурагаар hайхашаа , абые угта , басагаяа hахи , эндэ хүдэлэ .
Анхан ба гараhан үйлэ үгэнүүд гэжэ байдаг . Ямаршье ондо үгэhөө бии болоогүй үйлэ үгые анхан гэнэ . Жэшээнь : hyy , бай, яба , гүй , ошо г.м . Ондоо үгэнүүдhээ залгабаринуудай хүсөөр бии болоhон үйлэ үгые гapahaн гэдэг . Үйлэ үгэнүүд бүхы бэеэ дааhан хэлэлгын хубинуудhаа залгабаринуудай хүсөөр гарана . Жэшээнь : уhала , mohoдo , нэгэдэ , гаралса , баяжа , түргэлэ г.м . Хоёрhоо дээшэ үетэй үйлэ үгын hуурида залгалтануудые нэмэхэдэ , туд hууриин hүүлэй түргэн а, о, э аялганууд урда тээгээ р, л хашалгануудтай hаа , унадаг , эдэ хоёрhоо бэшэ хашалгануудтай haa унадаггүй . Жэшээнь : асар а — асарба , хатар а — хатарба , бэшэ — бэшэбэ , хара — хараба г.м .
Буряад хэлэнэй үйлэ үгэнүүд бии болоходоо , ямар нэгэн залогой түхэлтэйгээр гарадаг . Yйлын хадаа үйлэдэгшэ ( субъектдэ ) ба үйлэдүүлэгшэдэ ( объектдэ ) хабаадалгые үйлэ үгын түхэлѳѳр харуулха ё h ые залог гэдэг . Залоги – это такая грамматическая категория глагола, которая выражает отношения действия к субъекту (деятелю) и объекту (предмету, над которым действие производится). Жэшээнь : Баатар Дугарые бариба . Баатар Дугарые бари лса ба . Баатар Дугарта бари гда ба . Баатар Дугартай бари лда ба . Эдэ мэдүүлэлнүүдэй хоорондохи илгаань гансал залогой илгаанууд h аа болоно .
Буряад хэлэнэй залогууд залгабаринуудай хүсөөр үйлэ үгэнүүдые бии болгодог . Үйлэ үгэнүүд зургаан залогтой : бодото , hөөргэтэhэн , хүлеэгдэhэн , идхаhан , хамтадхаhан ба угталдуулhан .
1. Бодото залогой онсо илгаань гэхэдэ , үйлэдэгшын ( субъектын ) хэ h эн үйлэ үйлэдүүлэгшэдэ ( объектдэ ) сэхэ шэглүүл h эн байдаг : Y хэршэмнай үб h э сабшана . Бодото залог анхан hуурингаа түхэлөөр гү , али –на, -ла, -шала, - шаа , -да, - са залгабаринуудай хүсөөр гарадаг : hуу — hуу - на , заа — заа - на , аба — аба - на , бай — бай- на , hайн — hай - шала , буруу — буруу- шаа , альган — альга - да , баян — бая- са , амтан — амта - ла г.м .). Жэшээнь : Ши эндэ hуу . Тэрэ эндэ hууна . Һайн хүдэлэ . Тэрэ hайн хүдэлнэ .
2. Һөөргэтэhэн залогой үгэнүүд үйлэнь үйлэдэгшэ нюурта hөөргэнь шэглүүлэгдэнэ , –та (-тэ, -то), - ра (- рэ , - ро ), -да (-дэ, -до), - жа (- жэ , - жо ), - рха (- рхэ , - рхо ), - ша (- шэ , - шо ) залгабаринуудай хүсөөр бии болоно : шуурган — шуурга -та, улаан — улаа-ра , шабар – шабар -да, ган — ган -да, зориг — зориг-жо , наhан — наhа-жа , hайн — hай-рха , сэсэн — сэсэ-рхэ , гурим — гурим-ша , амтан — амта-ша . Жэшээнь : Онон мүрэн долгёороо яла р на . Тэдэ тэндэ гэрэл тэ нэ . Тэрэ ухаан зүрхыень урма ш уулаа .
Бодото , hөөргэтэhэн залгабаринуудай хүсөөр үйлэ үгэнүүд ондоо хэлэлгын хубинуудhаа гарадаг . Эдэ залгабаринуудые залгахада , нэрэнүүдэй hүүлэй тогтууригүй н хашалган унадаг ( дулаан — дулаа-раа , айлшан — айлша -ла г.м .) Уран — ур -ла, дуран — дур -ла, үлэн — үл -дэ, бэлэн — бэл -дэ, хорон — хор-до, хор- ло гэжэ үгэнүүдтэ тогтууригүй н урда тээхи түргэн аялгантаяа унадаг . Үгэнүүдтэ –та (-тэ, -то), -да (-дэ, -до), -ла (- лэ , - ло ) залгабаринуудые залгахада , урдаа л, р, хашалгантай түргэн а, о, э аялганууд унадаг : хирэ — хир -тэ, шэрэ — шэр -дэ, байра — байр -ла г.м .
3. Хүлеэгдэhэн залогой илгаань , грамматическа нэрлүүлэгшын тэмдэглэ h эн юумэниинь үйлын үйлэдүүлэгшэ (объект) болоно , грамматическа нэмэлтын тэмдэглэ h эн юумэн үйлэдэгшэнь (субъект) болоно . Хүлеэгдэhэн залог –та (-тэ, -то), -да (-дэ, -до), - гда (- гдэ , - гдо ) залгабаринуудай хүсөөр бии болоно : хүрэ — хүр -тэ, оро — ор-то, диилэ — диил -дэ, оло — ол -до, таби — таби- гда , шэдэ — шэдэ-гдэ , сохи — сохи- гдо . Жэшээнь : Баатар Баярмаада бари гда ба . Энэ мэдүүлэл соо Баатар – нэрлүүлэгшэ , үйлын үйлэдүүлэгшэ ( объект). Баярмаада – нэмэлтэ , үйлын үйлэдэгшэ (субъект).
4. Идхаhан залогой онсо илгаань , нэгэ үйлэдэгшэнь нүгөөдөөрөө үйлэ дүүргүүлнэ : Баатар Баярмаае яб уул ба . Идхаhан залог – лга (- лгэ , - лго ), -га (-гэ, -го), - аа (- ээ , - оо , - яа , - ёо , - еэ ), -ха (- хэ , -хо), - уула (- үүлэ , - юула ) залгабаринуудтай : бай — бай- лга , хүлеэ — хүлеэ-лгэ , боло - бо-лго , хүрэ — хүр -гэ, хата — хат- аа , замха — замх-аа , нэгэдэ — нэгэд-хэ , сада — сад-ха, ойлго — ойлг-уула , захи — зах-юула г.м . Жэшээнь : Тэдэмнай телефоноор дуу лга а . Багашуул зохёолой гол удхые арайхан дамж уул на .
5. Хамтадхаhан залогой онсо илгаань , грамматическа нэмэлтын тэмдэглэ h эн юумэн үйлэ дүүргэнэ , грамматическа нэрлүүлэгшын тэмдэглэ h эн юумэн тэрэ үйлэ хамта дүүргэлсэнэ : Баатар Баярмаатаяа хонидоо бари лса на . Баярмаатаяа – нэмэлтэ , үйлэ дүүргэнэ . Баатар – нэрлүүлэгшэ , үйлэ хамта дүүргэлсэнэ . Хамтадхаhан зало г гансал – лса (- лсэ , - лсо ) залгабариин хүсөөр үйлэ үгэ h ѳѳ бии болодог : унша — унша-лса , гарга — гарга-лса , ури — ури-лса , оро — оро-лсо г.м .
6 . Угталдуулhан залогой онсо илгаань , үйлэ дүүргэжэ бай h ан үйлэдэгшэдэй ( субъектн ү үдэй ) нэгэниинь нүг ɵɵ дынг ɵɵ үйлэдүүлэгшэ (объект) болоно . Жэшээнь : Аха дүү хоёр бүхэли үдэрт ɵɵ шааса лда на . Ахань шаахадаа , үйлэдэгшэ (субъект ) болоно , дүүнь шаалгахадаа , үйлэдүүлэгшэ (объект ), хоюулан үйлэдүүлэгшэнүүд болоно . Угталдуул h ан залог – лда (- лдэ , - лдо ) залгабарин хүсөөр гарадаг : бари — бари-лда , хөөрэ — хөөрэ-лдэ г.м .
Практическа даабари Даабари 6. Yгтэhэн үйлэ үгэнүүдhээ элдэб залгабаринуудай хүсөөр үйлэ үгэнүүдэй гараhан hууринуудые бии болгожо бэшэгты . Хүрэ , ажал , hонин , хари, хатар , дуун , бэшэг , адха , шорой , шэрэ , сэсэн , ухаан .
Үйлэ үгын түхэлнүүд (Категория наклонения глагола)
Мэдүүлэл соо ороходоо үйлэ үгэнүүд элдэб залгалтануудые абадаг . Тэдэ үйлэ үгэнүүд дүрбэн бүлэгтэ хубаардаг : мэдүүлhэн, хандаhан , причастна болон деепричастна түхэлнүүд . Формы наклонения показывают, как говорящий рассматривает действие по отношению к действительности.
Мэдүүлhэн түхэл (Изъявительное наклонение ) Мэдүүлhэн түхэл үйлын боложо байhан саг харуулдаг : Мүнөө саг мүнөө боложо байhан үйлэ байдал тэмдэглэнэ , -на, -но, - нэ залгалтануудые абадаг . Жэшээнь : Дандар гурбадахи шатада hypa нa ). Үнгэржэ байhан саг, үнгэрhэн саг боложо дүүрэhэн үйлэ байдал тэмдэглэнэ . Залгалтань : - бa , - бо , -бэ, - aa , - oo , - ээ . Жэшээнь : Хэшээл эхил бэ . Хэшээл эхил ээ . Ерээдүй сагай үйлэ үгэ хэлэгдэжэ байhан үehөө хойшо болохо үйлэ тэмдэглэдэг , - xa , - xo , - хэ залгалтатай . Жэшээнь : Манай басаган Москва хото ошо хо . Сэбэг «Океан» гэжэ лагерьта амар ха ).
Хандаhaн түхэл (Повелительное наклонение ) Хандаhан түхэл 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи нюурта хандуулhан захиралта , уряал , дурадхал , хүсэл , hэргылэлгэ ба гуйлта тэмдэглэдэг . Тиихэдээ гансашье , олоншье нюурта хандаhан байжа болодог . Ямар нэгэн нюурта хандаhаниинь , мүн тэрээн соо ганса гү , али олон нюурта хандаhаниинь тусгаар залгалтануудаар гү , али нюурай зүйр үгэнүүдээр харуулагдадаг :
Найралдал (спряжение) – это совокупность всех форм изменения глагола по лицам. Жэшээнь : унша h уу , уншае , унша , уншагты , уншыш , уншыт , уншаарай , уншаарайгты , уншаг , уншуужа , унша h ай.
Нюур Ганса Олон Жэшээ 1-дэхи - hуу (- hүү ) - - я (-е, -ё) - зура-hуу , ошо-hуу , ерэе , ябая , ошоё 2-дохи залгалтагүй -гты зура, зура-гты, ошо-гты - ыш (- ииш , - гыш ) - ыт (- иит , - гыт ) зур-ыш, бол-ииш, ош-ыш зур-ыт, бол-иит, ош-ыт -аарай, -ээрэй, -оорой (-яарай, -ёорой, -еэрэй, -гаарай, -гээрэй, -гоорой) - гты зур-аарай, бол-ёорой, ош-оорой, бэшээрэй-гты, зураарай-гты 3-дахи -г зура -г, боли-г, ошо -г -уужа, -үүжэ (-юужа, -гуужа, -гүүжэ) зур-уужа , бол- юужа , ош-уужа -hай (-hэй, -hой) зура-hай , бэшэ-hэй , ошо-hой
Хандаhан түхэлэй үйлэ үгэнүүд –б, -бди, -ш, -т г.м . нюурай зүйр үгэнүүдые абадаг ( зураhуу б , зурая бди , зураарай ш , зураарай т , зураhай т ). 1-дэхи , 2-дохи ганса нюурта байhан үйлэ үгэнүүд –бди, -т зүйр үгэнүүдые абаад , олон нюуртай болошодог ( ябаhуу — ябаhуу бди , ошорой — ошорой т г.м .) Мүн 3-дахи нюурта – уужа (- юужа , - гуужа ), - hай залгалтануудаар hүүлтэhэн үйлэ үгэнүүд –б, -бди зүйр үгэнүүдые абаад , 1-дэхи нюурта хандаhан удхатай болодог ( тэрэ ошуужа — би ошуужа б , бидэ ошуужа бди , тэрэ уншаhай — би уншаhай б , бидэ уншаhай бди ). Мүн – hай залгалтатай 3-дахи нюурай үйлэ үгэнүүд 2-дохи нюурай –ш, -т зүйр үгэнүүдые абаад , 2-дохи нюурай болошодог ( ябаhай — ябаhай ш , ябаhай т ) г.м .
Практическа даабаринууд Даабари 2. Хандаhан түхэлнүүдые олоод , нюурыень , тооень заагты . Буряад хэлэеэ hайнаар үзэе . Дэгэлээ шэнэhээнь гамна , нэрэ сэбэрhээнь гамна . Байгаалиингаа баялигые гамная . Газар дуулаг . Эндээ хэлсээд лэ дүүргэе . ( Х.Намсараев ) Мэдэхэшьегүйб , үшөө намайе hypгaxa hанаатай гүш ? Даабари 5. Доро үгтэhэн үйлэ үгэнүүдтэ ханда h ан ба мэдүүл h эн түхэлнүүдэйнь залгалтануудые нэмэгты ( найралдуулагты ). Шүүхэ , шүүгдэхэ , асарха , түлхихэ , орхихо , тамарха , үрэхэ , нээгдэхэ , омогорхохо , бариха , шэнэлхэ , мэдэрхэ , тэмсэхэ , дүтэлхэ .
Причастна түхэл (Причастная форма глагола ) Причасти хадаа юумэнэй ба тэмдэгэй нэрын шэнжэтэй глаголой түхэл юм : үйлэ тэмдэглэжэ , саг түлэб харуулхынгаа хажуугаар , нэрэ шэнги зохилдодог . Причастие – это особая форма глагола, которая обозначает признак предмета по действию и отвечает в основном на вопрос какой? ямар ? Жэшээнь : яба h ан басаган , ерэ нхэй юм , асар даг байгаа , ерэ гшэ бэлэй , ош оошо h амгад , бай гааша залуушуул г.м . Буряад хэлэндэ табан түхэлэй причастинууд бии :
Y нгэр h эн сагай причасти – h ан гэжэ залгабариин хүс ɵɵ р бии болодог . Хэлэлгын момент h ээ урид боло h он үйлэ тэмдэглэдэг : яба h ан, ошо h он, бай h ан . Энэ причасти хэлэгшын үүргэ дүүргэхэдээ , суг глаголой компонент болоод , хойноо ту h алагша глаголтой байдаг : Тэрэ Б адмын газаа яба h ан байба . Тэндэ зуу гаран гектар таряа таридаг бай h ан байна . Y нгэр h эн сагай причасти хэлэгшэ болоод байхадаа , хойноо предикативна частицатай байдаг : Тэрэнэй ерэхэ сагынь боло h он юм . Зарим ушарта элирхэйлэгшэ болоод ябана : Яба h ан эзэнээ ехээр айлгаба ха юм .
Y ни үнгэр h эн сагай причасти – нхай гэжэ залгабариин хүс ɵɵ р бии болодог . Хэлэлгын момент h ээ нилээд урид боло h он, боложо үнгэршэ h эн үйлэ тэмдэглэдэг : ябанхай , ошонхой , байнхай . Жэшээнь : Ой модон са h ан даха нэмэрэнхэй . Апрель h арын хүйтэн бууража эхилэнхэй h эн .
Ерээдүй сагай причасти –ха гэжэ залгабариин хүс ɵɵ р бии болодог . Хэлэлгын момент h ээ h үүлдэ болохо үйлэ тэмдэглэдэг : ябаха , ошохо , байха . -ха залгалтатай глаголнууд мэдүү h эн түхэлшье , причастишье байжа болодог . Причасти h аа , падежэй залгалтатай ( ябахын , ябахада ) гү , али нэрэ үгын урда ороод байдаг : ябаха басаган . Причасти h аа , хойноо предикативна частицатай : Гэрэйнгээ дэргэдэ огород тарихабди . Шамтай гараа h аамнай яаха ааб ? Причасти h аа , суг глаголой компонент болоод , урдаа ту h алагша глаголтой , хойноо частицитай байдаг : Тэрэ манда хэлээд ү гэхэ бшуу ? Мэдүү h эн түхэлэй h аа , мэдүүлэлэй хэлэгшэ байдаг , суг глаголой h ууринда оронгүй : Солбон саадэр ябаха .
Дабта h ан причасти – даг гэжэ залгабариин хүс ɵɵ р бии болодог . Хэдэн дахин боложо байдаг , дабтагдадаг үйлэ тэмдэглэдэг : ябадаг , ошодог , байдаг . Жэшээнь : Тэрэмнай нютаг h аа холо ябадаг байгаа . Сэсэгтэй сугтаа номоо харадаг , тэрэнь Дамбада заадаг болобо . Һурагшад h айн h урадаг . Шэнжын причасти – гша , - ааша гэжэ залгабариин хүс ɵɵ р бии болодог . Юрэл боложо байдаг үйлэ тэмдэглэдэг : дахалда гша , h ана гша , ер ээшэ , ош оошо . Жэшээнь : Цирк харааша хамаг олон зон h оо эшэнэ . Намда тэрэ хэлээшэ үгэнүүд h анагдана.Би хормой h оонь татажа ябаад дахалдагша бэлэйб .
Удаан аялганаар эхил h эн залгалта нэмэхэдэ , h ууриин h үүлэй түргэн аялган унадаг : бол о -болоошо , хар и - харяаша г.м . Уна h ан түргэн аялганай урда хатуу хашалганай байгаа h аа , аялганаар эхил h эн залгалтанууд тэрэ зандаа бэшэгдэдэг : хара-хар ааша , асара-асар ааша г.м . З ɵɵ лэн хашалганай байгаа h аань , - яаша болодог : тан и -тан яаша , бар и -бар яаша г.м . Хэрбэ удаан аялган ба дифтонгоор h үүлтэһэн h уури байгаа h аань , - гааша болодог : гүй-гүй г ɵɵ шэ , нээ-нээ гээшэ , бай- бай гааша г.м .
Причастинуудай зохилдол ба хамаадал Причасти юумэнэй нэрэ шэнги зохилдодог ба хамаададаг , мүн мэдүүлэл соо хэлэгшын үүргэ дүүргэдэг . Эдэнэй падежнэ ба хамаадалай залгалтануудые бэшэхэ дүрим юумэнэй нэрэдэ адли юм . Падеж Жэшээнүүд Н. ошодог ошоhон ошохо Х. ошодог -ой ошоhон -ой ошох-ын З. ошодог -то ошоhон -до ошохо -до Ү. ошодог-ые ошоhон-иие ошох-ые Зб. ошодог-оор ошоhон-оор ошох-оор Хм. ошодог -той ошоhон -той ошохо -той Г. ошодог-hоо ошоhон – hоо ошохо-hоо
Нэгэдэхи нюурта хамаадал Падеж Ганса нюур Олоной тоо Н. ошохомни ошохомнай Х. ошохымни ошохымнай З. ошоходомни ошоходомнай Ү. ошохыемни ошохыемнай Зб. ошохоорни ошохоорнай Хм. ошохотоймни ошохотоймнай Г. ошохоhоомни ошохоhоомнай
Хоёрдохи нюурта хамаадал Падеж Ганса нюур Олоной тоо Н. ошохошни ошохотнай Х. ошохышни ошохытнай З. ошоходошни ошоходотнай Ү. ошохыешни ошохыетнай Зб. ошохооршни ошохоортнай Хм. ошохотойшни ошохотойтнай Г. ошохоhоошни ошохоhоотнай
Гурбадахи нюурта хамаадал Падеж Ганса ба олон нюур Н. ошохонь ошогшонь ерэhэниинь Х. ошохынь ошогшынь ерэhэнэйнь З. ошоходонь ошогшодонь ерэhэндэнь Ү. ошохыень ошогшыень ерэhыень Зб. ошохоорнь ошогшоорнь ерэhээрнь Хм. ошохотойнь ошогшотойнь ерэhэнтэйнь Г. ошохоhоонь ошогшоhоонь ерэhэнhээнь
Өөртэ хамаадал Падеж Жэшээнүүд Н. гараха ерэhэн гарагша Х. гарахынгаа ерэhэнэйнгээ гарагшынгаа З. гарахадаа ерэhэндээ гарагшадаа Ү. гарахаяа ерэhэнээ гарагшаяа Зб. гарахаараа ерэhээрээ гарагшаараа Хм. гарахатайгаа ерэhэнтэйгээ гарагшатайгаа Г. гарахаhаан ерэhэнhээн гарагшаhаан
Деепричастна түхэл (Деепричастная форма глагола)
Гол үйлэдэ нэмэри үйлэ тэмдэглэн , ондоо үйлэ үгые эли тодо болгодог үйлэ үгын нэгэ түхэл янзые деепричасти гэдэг . Буряад хэлэндэ деепричастинууд түлэбэй ба ушарлалай гэжэ илгардаг . Түлэбэй деепричастинууд илгаhан , холбоhон , ниилэhэн , үргэлжэлhэн , зорилгын гэжэ илгардаг . Ушарлалай деепричастинууд болзоогой , уридшалhан , хизаарлаhан , зуурандын , шэлэhэн гэжэ илгардаг .
Илгаhан деепричасти удаадахи үйлэ үгынгөө үйлэhөө урид боложо дүүрэhэн үйлэ ба байдал харуулжа , - аад , - ээд , - оод (- яад , - еэд , - ёод , - гаад , - гээд , - гоод ) залгалтайгаар гарана : Тэрэниие таhа хүлеэд , морин дээрэ тэгнэжэ ганзагалаад , геологуудта бусаажа абаашахал байгаа , теэд Тогоошо шадахагүй хэбэртэй : толгойнь эрьеэд , бэень муу хэбэртэй . (Д.-Д. Дугаров ) Холбоhон деепричасти удаадахи үйлэ үгын тэмдэглэhэн үйлэтэй холбоотой аад , урда тээнь дүүрэhэн үйлэ ба байдал харуулжа , - жа (- жэ , - жо ) залгалтаар гарана : Үглөөгүүр саhан бударжа байба . (Ж. Тумунов )
Ниилэhэн деепричасти удаадахи үйлэ үгын тэмдэглэhэн үйлэтэй нэгэ доро боложо ниилэhэн үйлэ ба байдал харуулжа , -н залгалтаар гарадаг : Гэртээ ороходоо , энэ басагые одоолшье ажаглан хараба . (Ц.-Д. Хамаев ) Үргэлжэлhэн деепричасти удаадахи үйлэ үгын харуулhан үйлын урда тээ холболдоhон үргэлжэлhэн үйлэ харуулжа , - hаар (- hээр , - hор ) залгалтаар гарадаг : Энэ үдэр зургаатайхан Ошоршье үбгэжөөл тухай hанаhаар үнжэбэ . (Н. Цынгуев ) Зорилгын деепричасти удаадахи үйлэ үгын харуулhан үйлын дүүргэгдэхэ зорилго харуулжа , - хаа , - хээ , - хоо (- хаяа , - хэеэ , - хоёо ) залгалтаар гарадаг : Бусахаа ( бусахаяа ) болибо . Наадахаа ( наадахаяа ) ошобо . Ошохоо ( ошохоёо ) hананагүй .
Болзоогой деепричасти удаадахи үйлэ үгын харуулhан үйлэ ба байдалай дүүрэхэ услови , болзоо харуулжа , -бал (- бэл , -бол) залгалтаар гарадаг : Бороо hайса оробол , ургаса hайн ургаха . Уридшалhан деепричасти удаадахи үйлэ үгын харуулhан үйлын урда тээхэнэ дүүрэхэ үйлэ харуулжа , - мсаар (- мсээр , - мсоор ), - халаар (- хэлээр , - холоор ) залгалтануудаар гарадаг : Тамара Дашиевнагай самбар тээшэ эрьемсээр , дэбтэрыем харахал байха .(Ч. Цыдендамбаев)
Хизаарлаhан деепричасти удаадахи үйлэ үгын үйлын дүүрэхэ хизаар (саг, болзор ) харуулжа , -тар (- тэр , -тор) залгалтаар гарадаг : Ахань дүүгээ бархиртар гасаалба . Зуурандын деепричасти удаадахи үйлэ үгын харуулhан үйлые зуурандаа дүүргэхэ үйлэ харуулжа , - нгаа (- нгээ , - нгоо ) залгалтаар гарадаг : Абида Жанаевынь город ошохоёо болингоо болиhой даа . Шэлэhэн деепричасти удаадахи үйлэ үгын харуулhан үйлын урда тээ холболдоhон үргэлжэлhэн үйлэ харуулжа , - нхаар (- нхээр , - нхоор ) залгалтаар гарадаг : Эрхые hуранхаар , бэрхые hура .
Уридшалhан , үргэлжэлhэн , болзоогой , хизаарлаhан деепричастинууд нюурта ба өөртэ хамаададаг : ябамсаар ни , ябамсаар аа , ябахалаар шни , ябахалаар аа , ябаhаар аа , ябатар най , ябатар аа , ябабал тнай .
Үйлэ үгын түлэбүүд ( Видо -временные формы глагола)
Түлэбүүд үйлын ябасын гол шэнжэнүүдые харуулдаг . Буряад хэлэндэ дүрбэн түлэбүүд бии юм . Тэдэ причастиин болон деепричастиин залгалтануудаар гарадаг : Дүүргэhэн түлэб үйлын дүүргэлтэ харуулдаг , илгаhан деепричастяар (- аад , - ээд , - өөд , - оод ) гарадаг : Гэртээ гансаараа үлэшөөд hууна . Үргэлжэлhэн түлэб үйлын үргэлжэлжэ байhаниие харуулдаг , холбоhон деепричастяар (- жа , - жэ , - жо ) гарадаг : Буурал толгойтой үбгэн дархалжа hууба . Дабтаhан түлэб үйлын оло дахин дабтагдажа байhаниие харуулдаг , дабтаhан причастяар (- даг , - дэг , -дог ) гарадаг : Набша намаа соогуур үгы болодог байба . Болохо байhан түлэб болохо үйлэ харуулдаг , зорилгын деепричастяар (- хаа , - хээ , - хоо , - хяа , - хеэ , - хёо ) гарадаг : Та албанда ошохоо байнат .
Деепричастинуудай залгалтын аялганууд hубарилай ёhоор бэшэгдэдэг . Гансал шэлэhэн деепричастиин залгалта ямаршье үгэдэ хододоо аа -тайгаар бэшэгдэдэг : ябанхаар , хэлэнхаар , оёнхаар , бэшэнхаар г.м . Удаан аялганаар эхилhэн залгалта нэмэхэдэ , hууриин hүүлэй түргэн а, о, э аялганууд унадаг : ошо — ош оод , эсэ — эс ээд , яба — яб аад г.м .
Үйлэ үгэнүүдэй морфологическа шүүлбэри
Гүйсэд бэшэлгэ Хуряамжалhан бэшэлгэ Хэлэлгын хуби — оро глагол оро- гл. Глаголой анхан гү, али гара h ан hуури Глаголой янзанууд : а) Хандаhан наклонени 1) нэгэдэхи нюур 2) хоёрдохи нюур 3) гурбадахи нюур Жэшээнь : Ши хожом ороорой ханд. накл. 1-дэхи н. 2-дохи н. 3-дахи н. ороорой — глагол, анхан hууринь — оро , хандаhан наклонени , хоёрдохи нюур ороорой — гл., оро, ханд.накл., 2-дохи н. б) Саглуулhан ( мэдүүлhэн ) наклонени 1) Мүнөө сагай 2) Үнгэрhэн сагай 3) Ерээдүй сагай Жэшээ : Балдан hайнаар hypaнa . сагл . нак . мүн . с. үнг . с. ер. с. hурана — глагол, hууринь — hура саглуулhан наклонени, мүнөө сагай hурана — гл., hypа , сагл . н., мүн . с.
hурана — глагол, hууринь — hура саглуулhан наклонени , мүнөө сагай hурана — гл., hypа , сагл . н., мүн . с. в) Причасти пр. 1) Үнгэрһэн сагай 2) Үни үнгэрhэн сагай 3) Хүсэд үнгэрhэн сагай 4) Ерээдуй сагай 5) Дабтаһан 6) Шэнжын үнг . с. ү. үнг . с. х. үнг . с. ер. с. даб . шэн . Нюурта хамаадал нюур . хам. Өөртэ хамаадал өөр . хам. Жэшээнь : Городhoo гарахадамнай, наран орожо байба. Гарахадамнай — причасти, hууринь — гара , ерээдуй саг, зугэй падеж, нюурта хамаадал. Гарахадамнай — пр., гара , ер. с., з. п., нюур . хам.
г) Деепричасти 1) Илгаhан 2) Холбоhон 3) Ниилэhэн 4) Үргэлжэлhэн 5) Зорилгын 6) Болзоогой 7) Уридшалhан 8) Хизаарлаhан 9) Зуурандын 10) Шэлэhэн деепр . илг . холб . ниил . үрг . зор . бол. урид . хизаар . зуур . шэл . Жэшээнь : Багшаяа харахалаараа , Бата hyypuhaa бодошобо . Харахалаараа — деепричасти , hууринь — хара , уридшалhан , өөртэ хамаадал . Харахалаараа — деепр ., хара , урид ., өөр . хам.
Үйлэ үгэнүүдэй синтаксическа үүргэ Мэдүүлэл соо үйлэ үгэ ехэнхидээ хэлэгшэ болодог ( Алдар ошобо ) . Мүн тиихэдэ нэрлүүлэгшэшье ( Һураха гээшэ үндэhэн hуури юм ) , элирхэйлэгшэшье ( Ябаhан хүн яhа зууха ), ушарлагшашье ( Модон дээрэ абиржа гараба ), нэмэлтэшье ( Мэдээжэ багшын хөөрэхые шагнабабди ).
Практическа даабаринууд Даабари 7. Үйлэ үгэнүүдые морфологическа шүүлбэри хэгты . Нэгэдүүлэгты , баяжаг , нютагжанхайбди , багадууланхаараа , зохидшоогоод , ошолсоhой , хүүлүүжэн . Даабари 13. Доро үтэ h эн деепричастинуудта нюурта ба ɵɵ ртэ хамаадалай залгалтануудые нэмэгты . Ерэмсээр , ошохолоор , бари h аар , ябатар , наадабал . Даабари 14. Доро үтэ h эн причастинуудта хамаанай , зүгэй , хамтын падежнуудта зохилдуулагты . Уншадаг , байгааша , мэдэ h эн, ябанхай .
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Т үсэб Дахуулал тухай ойлгосо, дахуулалай байгуулга Дахуулалнуудай илгарал Дахуулалай шүүлбэри
Дахуулал тухай ойлгосо Хабаатай үгэдөө сэхэ мэдэлгүй причастяар гү, али деепричастяар гаргагдаһан дэлгэрэнгы ушарлагшые дахуулал гэнэ. Жэшээнь: Хабарай дунда һара гаража , дулаанай шэнжэ улам элеэр үзэгдэбэ. Үдэр ерэхэ бүри наран эртэ гаража , улам шангаар шарана . Тала дайдын, хада уулын үбэрэй саһан хайла хайлаһаар,/ һайрамай уһан таляан болон,/ эндэ тэндэһээ урдахадань,/ нуга сабшалан дээгүүр таран,/ үдэр бүри үргэдэжэ,/ харгы дээгүүр, жалгые уруудан бурьялһаар ,/ гол горхон руу булангиртан ороно. Хадын хормойгоор, тала гүбээгээр аажамаар бэлшэһэн, олон янзын һүрэг малнууд бэеэ тэниинхэй ,/ хур хагда, ургы ногоо шэншэлэн ябана. Эндэ урдахадань, бэлшэһэн, тэниинхэй причастинуудаар, гаража, хайлаһаар, болон, бурьялһаар г.м. деепричастинуудаар гаргагдаһан дэлгэрэнгы ушарлагшанууд байна.
причастяар гү, али деепричастяар гаргагдаһан дэлгэрэнгы ушарлагша хабаатай үгэдөө сэхэ мэдэлгүй Дахуулалай шэнжэнүүд
Дахуулалнууд Причастна дахуулалай илгарал Деепричастна дахуулалай илгарал Үнгэрһэн саг: -аа Холбоһон: -жа Үни үнгэрһэн саг: -нхай, -һан Ниилэһэн: -н Дабтаһан: -даг Илгаһан: -аад Шэнжын: -гша, -ааша Болзоогой: -бал Ерээдүй: -ха Хизаарлаһан: -тар Зорилгын: -хаяа Зуурандын: -нгаа Үргэлжэлһэн: -һаар Шэлэһэн: -нхаар Уридшалһан: -мсаар Удаалһан: -халаар Юрын – ( үйлэдэгшэгүй ): Хото ерэһээр , Жаргал нүхэдтэеэ уулзаба Бэеэ дааһан – ( үйлэдэгшэтэй ): Жаргалай хото ерэмсээр , нүхэдынь гансата сугларба
ДАХУУЛАЛНУУДАЙ БАЙГУУЛГА Байгуулгаараа дахуулалнууд причастяар болон деепричастяар гаргагдаһан хүтэлэгшэтэй (дахуулагшатай), мүн заримдаа нэрын гү, али хамаанай падеждэ байһан үйлэдэгшэтэй байдаг.
ДАХУУЛАЛНУУДАЙ БАЙГУУЛГА Дахуулал холбуулалда ороходоо, һураггүй ехээр бэеэ даажа, мэдүүлэлэй бүридэлдэ тусхай һуури эзэлдэг. Обородууд байгуулгаараа мэдүүлэлэй байгуулгада дүтэрхы байдаг: үйлэдэгшэтэй, хүтэлэгшэтэй (дахуулагшатай). Жэшээнь: Наран гаража,/ газаамнай дулаарба. Манай ерэхэдэ,/ гэртэ хэншье үгы байгаа.
Обородые бии болгоһон причасти гү, али деепричастиие хүтэлэгшэ (али дахуулагша) гэнэ. Наран гаража, газаамнай дулаарба. Манай ерэхэдэ, гэртэ хэншье үгы байгаа. Обородой хүтэлэгшэ (дахуулагша)
Нэрын гү, али хамаанай падеждэ байжа, обородой үйлэ бэелүүлэгшые обородой үйлэдэгшэ гэнэ. Наран гаража, газаамнай дулаарба. Манай ерэхэдэ, гэртэ хэншье үгы байгаа. Обородой үйлэдэгшэ ~субъект действия оборота Обородой үйлэдэгшэ
Обородой үйлэдэгшэ мэдүүлэлэй нэрлүүлэгшэтэй тудалдаһан байдаг . Тиихэдээ оборот өөрын тусхай үйлэдэгшэгүй байдаг. Жэшээнь: Бидэ /10-дахи ангида һуража байхадаа ,/ Москва ошоо һэмди . Харин хүтэлэгшэгүй (причасти, деепричастигүй) оборот бии боложо шадахагүй байна.
ДАХУУЛАЛНУУДАЙ ИЛГАРАЛ Причастяар гаргагдаһан хүтэлэгшэтэй дахуулалые причастна дахуулал гэнэ. Дееричастяар гаргагдаһан хүтэлэгшэтэй дахуулалые деепричастна дахуулал гэнэ. Дахуулалнууд причастна болон деепричастна, юрын болон бэеэ дааһан гэжэ илгардаг. Тиимэһээ дахуулалнууд дүрбэн янза болодог. а) Причастна юрын дахуулал гү, али причастяар гаргагдаһан хүтэлэгшэтэй аад, өөрын тусхай үйлэдэгшэгүй дахуулал: Газаа орой болоходо, гэртээ яаража ошохобди. б) Причастна бэеэ дааһан дахуулал гү, али причастяар гаргагдаһан хүтэлэгшэтэй аад, тусхай үйлэдэгшэтэй дахуулал: Бидэ танай ерэхэ болоходо, гэртээ амархаа бусахабди. в) Деепричастна юрын дахуулал гү, али деепричастяар гаргагдаһан хүтэлэгшэтэй аад, өөрын тусхай үйлэдэгшэгүй дахуулал: Үдэһөө хойшо һургуулидаа ошожо, номоо үзэхэбди. г) Деепричастна бэеэ дааһан дахуулал гү, али деепричастяар гаргагдаһан дахуулагшатай аад, өөрын тусхай үйлэдэгшэтэй дахуулал: Бидэ танай һургуули ошомсоор, хойноһоотнай бултадаа суглараад ерэхэбди. д) Мэдүүлэлэй нэрлүүлэгшэ, дахуулалай үйлэдэгшэ нэрын падеждэ тудалдаад байхадаа, дахуулал юрын гэжэ нэрэтэй.
ДАХУУЛАЛНУУДАЙ БОДОЛГО ТАЙЛБАРИЛАЛГА Причастяар гү, али деепричастяар гаргагдаһан дэлгэрэнгы ушарлагша хабаатай үгэдөө: а) сэхэ мэдэлтэй Харюу: дахуулал бэшэ б) сэхэ мэдэлгүй дахуулал 2. Дахуулал ондоо үгэнүүдээр тодорхойлон дэлгэрүүлжэ гаргадаг дахуулагшань: а) причасти Харюу: причастна дахуулал б) деепричасти деепричастна дахуулал 3. Причастна болон деепричастна дахуулалнууд өөрын тусхай үйлэдэгшэтэй аад: а) нэрын гү, али хамаанай падеждэ байһан үйлэдэгшэтэй һаа, Харюу: бэеэ дааһан дахуулал б) үйлэдэгшэгүй һаа, бэеэ даагаагүй гү, али юрын дахуулал 4. Дахуулалнууд удхаараа бодомжо тэмдэглэнэ гү, али бодол тэмдэглэнэ гү? а) үгүүлбэри дүүрэһэн удхатай һаа, Харюу: бодол тэмдэглэнэ б) үгүүлбэреэрээ дүүрээгүй удхатай һаа, бодомжо тэмдэглэнэ
Даабари1. Илгагдаһан дахуулалнуудай шүүлбэри хэгты. Үхибүү хүдэлгэжэ байхадаа , дууран унтахыень дууладаг аялгые үлгын дуун гэжэ нэрлэдэг.
Даабари 2. Илгагдаһан дахуулалнуудай шүүлбэри хэгты. Айлшаниие хүндэлжэ (1) , сагаан эдеэн болоод мяхан табаг айлшанай урда табсан дээрэ табидаг ёһо (2) байдаг.
Предварительный просмотр:
МБОУ «КСОШ №1»
Чимидцыренова Э.В.,
учитель бурятского языка и литературы
Буряад литература
Класс: 5
1-дэхи хэшээл
Хэшээлэй темэ: Александр Лыгденов «Унаган»
Хэшээлэй зорилго: А.Лыгденовай зохёохы намтар, зохёолнуудтайнь танилсуулан, эпическэ зохёолой байгуулга, уран арганууд тухай мэдэсэ үргэдхэхэ.
Хэшээлэй хэрэгсэл: мультимедиа, компьютер, таблицанууд, зурагууд, карточканууд.
Хэшээлэй ябаса:
І. Эмхидхэлэй үе
1. Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.
2. Һурагшадай мэдэсэ һэргээн, һуралсалай ситуаөи бии болголго
- ”Һүүл хүбүүн” , “Унаган”, “Жаабдай”, “Сэсэн хулгана”, “Зургаан нүхэд” – ямар жанрай зохеолнууд болоноб? Тайлбарилагты. (Рассказ, арадай онтохон, литературна онтохон)
- Юун эдэ зохеолнуудые нэгэдүүлнэб?
- Юугээрээ ондооб?
Эпическэ зохеолнуудай байгуулга мэдэхэ болонхойт, харилсааень ологты.
Сюжет-
Эпизод-
Эхилэлтэ-
Дүүргэлтэ-
Эршэдхэлгэ-
Композиөи-
Үйлын хүгжэлтэ-
3. Хэшээлэй зорилго табилга.
- Хэн хэлэхэб, мүнөөдэрэй хэшээлдэ юу хэхэбибди? Ямар зорилго дүүргэхэбибди?
Мүнөөдэр бидэ А.Лыгденовай “Унаган” рассказай сэдэб гарган, рассказай удха болон байгуулга дээрэ хүдэлхэбди.
ІІ. Гол хуби
Нэгэдэхи тодорхой бодото даабари. Уран зохеолшо тухай презентаци хэрэглэн багшын хөөрэлгэ.
Нэн түрүүн уран зохеолшын намтар дээрэ тогтоебди. Буряад орондомнай бэлиг талаантай хүнүүд олон, тэдэнэй нэгэн хадаа А.Г.Лыгденов болоно.
А.Г.Лыгденов хадаа манай Зэдын аймагай Сагаатай нютагта 1952 ондо түрэһэн. Дунда һургуули дүүргэһэнэй һүүлээр Номгон далайн флотдо алба хээд, удаань Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищи дүүргэжэ, арбаад жэл соо Улаан-Үдын хүгжэмэй нэгэдэхи һургуулида багшалаа.
А.Лыгденовай 3 ном хэблэгдэн гараа: “Морин хуур”, “Тохорюунуудай бусалган”, “Нютагайм татаса”.
А.Лыгденовай алишье рассказуудые уншажа байхада, арадайнгаа түүхэ, ёһо заншал, һургаалнуудта хандаһан лэ байха юм. Автор “Морин хуур” гэжэ номоо эжыдээ, Дулма – Ханда Бабуевнагай мүнхэ дурасхаалда зорюулһан байна.
Автор рассказ соогоо арадайнгаа абдарһаа ехэ олон аман үгэ, һургаал, заншал хэрэглэжэ, уншагшадта һонирхолтой болгоно. Зохёол соо дайралдаһан бодолнууд:
- “Залуугай жаргалые жаргал гэжэ бү бодо”;
- “Бэеэрэ үтэлхэһээ бү ай, сэдьхэлээрээ үтэлхэһөө ай”;
- “Эхын һанаа үридөө, үриин һанаан шулуунда”
- “Үншэн үрөөһэн гэжэ манай яһатанда оройдоошье байгаагүй”;
- “Угаа уһанда хаяхагүй”
Хоердохи тодорхой бодото даабари. Зохёолой удха дээрэ хүдэлмэри
- Зохёол гэртээ уншаад ерэһэн байнат. Удхань ойлгосотой гү, танигдаагүй, ойлгосогүй үгэнүүд дайралдаа гү? Ойлгоһоноо баталан, удхыень, удхыень элирүүлэн нэгэ хэды асуудалнуудта харюусагты:
- Зохёолой гол герой хэн бэ?
- Эжынь үнеэдээ суглуулжа асархыень хаана эльгээнэб?
- Юундэ хүбүүн дуратайгаар зүбшөөнэб?
- Юундэ эжынь Хатарша сабидарые унахыень хориноб?
- Ямар мори унаад ошооб?
- Ямар тодхор болоноб?
- Хүбүүн яагаад гэртээ бусанаб?
- Зохёолой гол бодол ямар бэ?
Гурбадахи тодорхой бодото даабари. Зохёолой байгуулгаар һурагшадай бүлэг болон хүдэлэлгэ
1-дэхи бүлэг – зохёолой эхилэлтэ, уялдуулагша олохо, жэшээгээр баталха.
2-дохи бүлэг – зохёолой эршэдэлгэ дээрэ хүдэлхэ.
3-дахи бүлэг – зохёолой түгэсхэгшэ, дүүргэлтэ дээрэ хүдэлхэ.
Дүрбэдэхи тодорхой бодото даабари. Эпизод дээрэ һануулга хэрэглэн, бүлэгөөр хүдэлмэри
- Шэлэжэ абаһан эпизод уншаха.
- Асуудалнуудта харюусаха:
а) Юун тухай хэлэгдэнэб?
б) Ямар геройнууд энэ эпизодто хабааданаб?
в) Тэдэнэй үйлэ хэрэгүүдые харуулха.
г) Хайшан гээд эпизод эхилнэб?
д) Геройнуудта шинии хандаса.
е) Эпизод яагаад дүүрэнэб?
ж) Эпизодой гол бодол
3. Авторай геройнуудта, үйлэнүүдтэ хандаса.
Табадахи тодорхой бодото даабари. Уран арганууд дээрэ хүдэлмэри (Бүлэг болон хүдэлхэ)
- Уран зохёолшон ямар уран аргануудые хэрэглэ зохёолоо уран гоё, һонирхолтой болгоноб?
1-дэхи бүлэг – пейзаж;
2-дохи бүлэг – оршон тойронхи байдал;
3-дахи бүлэг – авторай характеристикэ;
4-дэхи бүлэг – диалог.
Һурагшадай харюу тобшолон хүсэнэг болгохо.
Зураглан харуулга | ||||
Портрет | Пейзаж | Оршон тойронхи байдал | Авторой характеристикэ | Диалог |
Байгаалиин үзэгдэл уран гоё үгэнүүдээр зураглал | Зураглалһаа үйлэдэгшэ нююурай ажабайдал, абари зан, ажал хүдэлмэри гэхэ мэтые ойлгожо абахаар байдаг | Автор үйлэдэгшэ нюурта сэхэ характеристикэ үгэһэн байдаг | Геройнуудай хоорондохи хөөрэлдөөн | |
ІІІ. Хэшээлэй дүн
- Төөришөөд ябаһан хүбүүнэй сэдьхэлэй байдал тухай хөөрэгты.
- Энэрхы сэдьхэлтэй эхэ тухай юу хэлэхэ байнабта?
- Хашан мориндо геройн хандаса юундэ ондоо болооб?
- Ой соо хүбүүе айлгаһан юумэнүүдые нэрлэгты.
- Таанад ой ошодог гүт?
- Ой соо төөрибэл яахабта?
ІV. Гэрэй даабари: Ажалай дэбтэр соо үгтэһэн даабаринуудые дүүргэхэ, зохёолоор үнгэргэгдэхэ мүрысөөндэ бэлдэхэ.
2-дохи хэшээл – мүрысөөн
А.Г.Лыгденовэй “Унаган” гэһэн рассказаар мүрысөөн
- Мүнөөдэр хэшээл – мүрысөө үнгэргэхэбди. А.Лыгденовэй “Унаган” гэһэн рассказ хэр ойлгоһоноо элирүүлхэбди, нүхэдэйнгөө харюу анхаралтайгаар шагнагты.
- Хоёр бүлэг боложо хубаархат.
1 мүрысөөн “Хэр мэдэнэбибди?” (Бүлэг бүхэндэ 8-8 асуудалнууд үгтэхэ, һурагшад түргэн харюусаха)
1-дэхи бүлэгэй асуудалнууд:
- А.Лыгденовай түрэһэн нютаг (Сагаатай)
- Рассказай гол геройн нэрэ (Солбон)
- Хүбүүн юу хэхэ дуратайб? (Мори унаха)
- Ямар саг харуулагданаб? (Намар)
- Үнеэдээ суглуулхаяа ошоһон газар (Хара Шулуута)
- Хүбүүнэй унахаа һанаһан морин (Хатарша сабидар)
- Хүбүүнэй уншаһан номой нэрэ (Дерсу Узала)
- Төөришөөд ябахадань, моринойнь хажуугаар гүйлдэшэһэн хара боро амитад (Хоёр нохой)
2-дохи бүлэгэй асуудалнууд:
- А.Лыгденовай номуудай нэрэнүүд (“Морин хуур”, “Тохорюунуудай бусалга”, “Нютагайм татаса”)
- Хүбүүнэй унаха дурагүй мориной нэрэ (Зээрдэ гүүн)
- Зээрдэ гүүнэй унаганай үнгэ зүһэ (Хара хээр)
- Хүбүүн хэдыдэхи класста һурахаб? (6-дахи класста)
- Хара Шулуутада ургадаггүй модон ( Хуша)
- Ехэшүүлэй һамар сохидог, буга, хандагай агнадаг газар (Хама-Дабаан)
- Шууяатайгаар газарта унашаһан юумэн (Модон)
- Хара Шулуутын оройһоо бууһан үдхэн сагаан юумэн (Манан)
2 мүрысөөн “Уран уншалга”
1-дэхи бүлэгэй даабари: Рассказ сооһоо эжы тухай хэлэгдэһэн мүрнүүдые оложо уншаха.
2-дохи бүлэгэй даабари: Хүбүүнэй морин тухай бодолыень ураар уншаха.
3 мүрысөөн “Таагты”
Эдэ хэнэй хэлэһэн үгэнүүд бэ? Юундэ иигэжэ хэлэгдээб, тайлбарилха.
- “Ямар муу харалган үдэр гээшэб”;
- “Баарһан хада хүдөөгөөр таанартай ябажа зобохо, даарашоод шэшэржэ байнал”;
- “Морин эрдэни гээшэмнай сэсэн амитан юм, ой модон соо төөреэ гэжэ байгаагүй;
- “Иишээ зүглэн гэр тээшэ ошоһон мүрнүүдынь байна”.
4 мүрысөөн “Уран гоёор хөөрэлгэ”
1-бүлэгэй даабари: Геройн доторой байдал тухай хөөрэхэ.
2-дохи бүлэгэй даабари: Рассказ соо зураглагдаһан байгаали тухай хөөрэхэ.
5 мүрысөөн “Уран зураашад”
Рассказай удхаар һайшаагдаһан эпизодто зураг зураха, тэрэнээ баталха.
Хэшээлэй дүн
- Рассказ уншаад ямар һургаал абабат?
- Морин гээшэмнай ямар амитан гээшэб?
Предварительный просмотр:
Буряад республикын эрдэм hуралсалай министерство
Хурамхаан аймагай
Хурумхаанай дунда hургуули
Хэшээлэй темэ:
« Доржо Банзаров – буряадай тvрvvшын эрдэмтэн»
Чимидцыренова Эржена Валерьевна
Хурамхаан аймагай
Хурумхаанай дунда hургуули
Хэшээлэй темэ: Доржо Банзаров – буряадай эгээн тvрvvшын эрдэмтэн.
Хэшээлэй зорилго: 1) « Банзарай хvбvvн Доржо» - гэжэ роман
тоб байса дабталга,
ойлгоhон эрдэм мэдэсэеэ тобшололгын
ба гуримшалгын хэшээл.
2) Хэлэлгын дадалнуудые нарижуулха, ород ба
буряад хэлэ адли хvгжоохэ.
3) Эрдэм номдоо, эхэ нютагтаа, тvрэлхидтоо
дуратайгаар vхибvvдые хvмvvжvvлхэ.
Хэшээлэй тvхэл ( Тип урока): дабталгын ( обобщающий)
Метод ( Форма урока): хэшээл – диалог.
Хэшээлэй арга: шэнжэлхэ, ухаан бодол хvгжоохэ.
Хэрэгсэл : компьютер, мультимедио проектор, тест, портрет, зурагууд.
Хэшээлэй ябаса.
l. Эмхидхэлэй vе.
ll. Дабталга
а) Хvгжэм наадана – Мультимедио Зэдэ нютаг тухай харуулна, багша шvлэг уншана.
Эдир бага наhандаа
Эрдэм бэлиг hурахаяа
Хариин холо газарта
Харюу vгы зорилойш!
Тэрэ ехын газарта
Олон зvйлэй ухаанда
Тvрбил vгы hуралайш,
Ухаантаниие гайхуулааш!
Тэрэ эртын vедэ
Тvрэл зоншни
Тулби зэрлиг уладта
Тоологдоhон vе лэ!
Иимэ байhан vедэ
Оорын зоной дундаhаа
Ори ганса бэеэрээ
Элиржэ гараа бэлэйш!
Сайн байна, минии инаг хадааhанууд!
Энэ хэшээлдэ, бидэнэр эгээн тvрvvщын эрдэмтэ Доржо Банзаров, тэрэнэй ажабайдал, гэртэхид, багшанар, нvхэд тухайнь хөөрэлдэхэбди.
lll Дэбтэр соогоо таблица буулгажа бэшэгты:
1822 – Доржо Банзаровай тvрэhэн vдэр.
1832 – 1835 – Хяагтын ород – монгол сэрэгэй hургуули.
1835 – 1841 – Казанска гимнази.
1841 – 1846 – « Хара шажан, vгышье hаа, монголшуудай шvтэдэг бөөгэй шажан» -
1842 – 1846 – Казанска гимназии
1853 – Тvрэл vшоотэ нютаг айлшалга.
1853 ( февраль hара) – Эрхvv городто наhа бараа.
ll - слайд Чимит Цыдендамбаев ( портрет)
Доржо Банзаров – буряадай тvрvvшын эрдэмтэн.
- Зай, ямар роман тухай хөөрэлдэхэмнай гээшэб?
2) Хэн бэшээб?
( показ слайдов) hурагшад зохеолшон тухай хоорэнэ, тэрэ зуура Ч. Цыдендамбаев тухай слайднуудые, зурагуудые, хоороонvvдые харуулна)
- Энэ жэл Доржо Банзаровай хэды наhанайнь юбилей угтаабта?
- Романай гол герой хэн бэ?
- Доржын газаа тvхэл шарайе зураглаhан vгэнvvдые олоод уншаха.( н.78)
- Хэнэй зураhан портрет дvтэ, адли гэжэ hананабта? (vхибvvдэй зураhан зурагуудые
харуулха, зэргэсvvлхэ).
- Эндэ ямар vгvvлэлэй янза харуулнаб?
- Доржын гэртэхид , дvтын хvнvvд, хvршэнэр, нvхэд ямар нvлоо vзvvлээб?
Эсэгэ Эхэ нагаса
/ / /
Банзар Цоли Хэшэгтэ
Харагшан
Бадма
Доржо
- Ч. Цыдендамбаев Доржын эхые ямараар зурагланаб? Олоод уран гоёор уншаха.
…. теэд Доржын эхэ энээнhээ ондоо байлтай аал…
- Энэ зохёолhоо гадна, ондоо зохёолнуудые шэнжэлhэн урагшадта vгэ vгтэнэ.
Шэнжэлэгшэ хоорэнэ. Багша дvн гаргана. ( ..Эхэ! Хvн бvхэн
энэ нэрые х vрин улаан зvрхэндоо нангин hайханаар тахижа, наhан соогоо ябадаг hай!)
- Доржын эсэгэ тухай шэнжэлэгшэд юун гэжэ хэлэхэбтэ? ( Отставному пятидесятнику Банзару Борхонову не суждено было увидеть ученого сына. За год до его приезда на родину старый казак Ашебагатского полка скончался).
- Тvрvvшын vзэгтэ хэн hургааб?
Слайд харуулна: ( Хvн мvнхэ бэшэ. Дуратай дурашьегvй hаа, нэгэтэ vхэхэл уялгатайбди. Тэрэ хайрсаг соо хvнэй захилгын юумэнvvд… Эзэнэйнь ерэхэдэ vгэхэт.
Би хэндэшье vри vгэлигvйб. Захилга хээшэдэй заримад мvнгэ асарха. Уданшьегvй
Минии салин абахат. Эбтэй байгты… Хvндэ мууе бv хэгты.. Энэ холын газарта
Байхадаа хvн зоноор эбтэй байха гэжэ бvришье шухала.
- Дvн гаргалга: ( Доржын гэр бvлэ, дvтын нvхэд, тvрvvшын vзэг зааhан,
нvлоо vзvvлhэн хvнvvд тухайнь дабтаабди).
lll- слайд
- Доржын багшанар хэд бэ?
- «Шэдитэ таха» - гэжэ хэн бэ?
- Юундэ шэнэ ерэhэн багшада vхибvvд магнит ( суранзан ) шэнги таталданаб?
Шэнжэлэгшэд: Доржо тvрvvшынхиеэ Казань тухай дуулаа, арад зондоо туhа хэхэеэ
эрдэмтэд тиишээ шармайна.
Шэнжэлэгшэд: Первая высота была успешно преодолена: с отличием окончена Казанская гимназия. Впереди высилась новая вершина.
Она была круче, острограннее, ослепительнее – Императорский Казанский университет. Не останавливаясь в пути, осенью того же 1842 года молодо, отважно пошел Доржи Банзаров на взятие этой вершины.
Ямар хари хэлэнvvдые шудалааб?
( лата, монгол, турок, татар, англи, ород, француз)
Шэнжэлэгшэд: Показав отличные успехи по русской грамматике, словесности и логике, по истории, географии и статистике, в языках: монгольском, латинском, французском, английском, турецко-татарском. Был представлен единственным из выпускников к золотой медали.
Шэнжэлэгшэд: 5 июня 1846 года Доржи Банзаров успешно закончил курс наук в университете. Диссертация получила самую высокую оценку. Совет университета постановил « объявить публичную похвалу на торжественной собрании университета за представленные сочинения удостоенным степени кандидата в 1 – Ом отделении философского факультета: Доржи Банзарову.
Дvн гаргалга: Зэдын аймагай vшоотэ нютагта тvрэhэн, Доржо Банзаров 1846 ондо эрдэмтэн гэжэ vндэр нэрэдэ хvртэбэ. Буряад зондо хэды ехэ омогорхол, баяр асарааб!
Доржо Банзаров – буряадай эгээн тvрvvшын эрдэмтэн гэжэ томилогдобо.
4) – Доржын унаган нvхэд хэд бэ?
- Нvхэд соогоо ямар hуури эзэлнэб?
( Доржо…Энээхэн хvбvvн vльгэршэ болохо. Доржо хани hайн нvхэд соогоо hуужа, vбгэнэй сэсэн vльгэрнvvдые бvхэли vдэртоо шагнаба.).
Шэнжэлэгшэд: В гимназии и наставники, и одноклассники давно уже обратили внимание на способности Банзарова. Он шел в числе лучших учеников.
Хэшээлэй дvн: Хэр зэргэ энэ зохеолоо ойлгообто гэжэ мэдэхэ гэхэдээ, компьютер соо Microsoft Excel ороод, 15 асуудалда байха, тэрээндэ харюу vгэхэ. Сэгнэлтэ компьютер табиха.
- Энэ хэшээлээ Доржо Банзаровай оорын зохеоhон шvлэгоор дvvргэхэм.
Зуун хонгор адуундань
Зурбан Халзан хонгор бии.
Зургаан эсэгын туруули
Ринчин – Доржо болилойб даа.
Эреэн хурьган дэгэлээ
Элээхэеэ болилойб даа.
Эсэгын хvбvvн Ринчин – Доржо
Эрьежэ бусахаа болилойб даа.
Гэртээ: Найруулга « Доржо Банзаров – буряадай эгээн тvрvvшын эрдэмтэн»
Предварительный просмотр:
Литературна уншалга
Хэшээл | Литературна ушалга | Класс | 4 |
Темэ : | Эрдэни Чимитович Дугаров «hайрхуу бороо» | ||
Зорилгонууд: | Э.Ч. Дугаровай баснитай танилсуулха. Уран гоёор зураглан харуулһан геройнуудай абари зан тухай һурагшадта ойлгуулха. Һурагшадай хэлэнэй нөөсэ баяжуулха, уран һайханиие мэдэржэ, уран үгэнүүдтэй танилсуулха. Басниин удхыень тайлбарилан, үзэл суурталыень ойлгон абажа, тобшолол гаргажа, һургаал ямар болоноб гэжэ болгохо элирүүлжэ шадаха дадалтай. | ||
Дадал шадабаринууд: | |||
Шадабари (Предметные результаты) | YхибYYн өөрөө бэеэ даагаад уран гоеор уншаха. | ||
Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүүнгүүд (личностные результаты) | Оршон тойронхи хүнэй дүрэ ойлгохо, тэдээндэ өөрынгөө хандаса, түрэл хэлэн дээрээ харуулха; | ||
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД): | Ɵөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха; | ||
Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД): | Текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза ойлгохо; юун тухай хэлэгдэнэб, удхань ямар бэ, басниин мораль (hургаал, заабари) ямар бэ? -олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ; | ||
Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД): | Хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгөө һанал бодолые хэлэхые бэлэн байха. | ||
Хэрэгсэл: | С.Ц. Содномов,, О.В.ринчинова «Литературна уншалга», презентаци, ажалай дэбтэр | ||
Хэшээлэй ябаса :
I.Дабталга.. (Паарна ажал )
- Нэгэ харюугынь шэлэгты. Басни гэжэ юун бэ?
А) Уншахада, хэлэхэдэ аятай зохид үгэнүүдые бүлэг бүлэгөөр удха болон түүхэлөөрнь тааруулhан ,уран гоёор найрлуулhан зохёол.
Б) Yсөөхэн үгэнүүдээр , уран гоёор шүлэглэжэ зохёогдоhон ,hургаал , заабари хэлэhэн дүүрэн удхатай аман зохёол.
В)Хүнэй, амитадай абари зан, ажабайдал дээрэ үндэhэлжэ, уран гоёор зохёогдоhон hургаалай удхатай аман зохёол
Г) Арад зоной ажабайдалда һаад ушаруулдаг хүнүүдэй муу талые ондоо юумэнүүдэй, ехэнхидээ амитадай ажабайдалда болоһон үзэгдэлнүүд болгожо, тэдэниие наадалжа, шүүмжэлжэ, хүнүүдтэ һургаал заабари ойлгуулха зорилготойгор найруулагдаһан зохёол.
2 Таблица сооhоо баснида хабаатай үгэнүүдые ологты:
б | д | т | м | о | р | а | л | ь |
а | о | h | о | а | л | м | з | ч |
с | к | у | з | т | з | а | н | с |
н | м | р | а | м | у | у | х | э |
и | и | г | а | э | р | э | ү | д |
ж | т | а | б | ч | п | и | н | ь |
к | л | а | а | h | а | й | н | х |
д | д | л | р | з | т | о | э | э |
и | а | м | и | т | а | д | о | л |
(Басни, мораль, заабари, амитад, сэдьхэл, муу, hайн, hургаал, хүн)
3.Стрелкээр нэрэтэйнь холбогты:
Yгэ хэлэхэдээш мэлшэхэнээр дуугардаг Баабгайн хүбүүн
Yнэгэн мэхэтэй хүнүүд дайралдалаг
Хайрлаха сэдьхэлэй
Халташ байхагүйнь харамтай лэ Yнэгэн Шоно хоёр
4.Эрдэни Чимитович Дугаровай портрет ологты:
А) Б) В) Г)
II. Даабари шалгалта. Ямар зохёол дээрэ ажаллат? (Басни)
Хэшээлэйнгээ темэ хэлэгты .(Басни уншахабди)
-Мүнөө бидэ Эрдэни Чимитович Дугаровай зохёоһон «hайрхуу бороо»гэһэн баснитай танилсахабди. Уран зохёолшо геройнуудтаа ямараар ханданаб? Һанал бодолыень тайлбарилан хөөрэлдэхэбди, уран гоёор уншахабди.
-Басниин нэрэ уншагты .Танай сэдьхэлдэ ямар һанал бодол түрүүлнэб?
-hайрхуу гэжэ үгэндэ синонимуудые hанагты.( Омгорхуу, хөөрүү)
III.Басни бYхэлеэрнь багшын уран уншалга.
- Басни соохи үйлэдэгшэ гол геройнуудые нэрлэхэ. Бороо тухай юун гэжэ ойлгобот? hалхин тухай?
IV.Зохёолоо элдэб аргануудаар уншалга.
-Мүнөө үйлэ үгэнүүдые ажалай дэбтэртээ түүжэ бэшэхэбди.(нюур 75 Даабари 5)
Бороо | hалхин |
hуужа, магтажа эхилбэ,шааяжа шалиба, норгоноб, диилэнэб,шэдэлээд,диилдэжэ , талииба, үлээбэ, дайралдадаг. | Дуулаад,ерээд,hүүебэ, туршалдаад үзэелши, үлеэбэ. |
-Бороогой хэлэһэн үгэнүүдые басагад уншагты.
-Бороо абари зангаараа ямар гэжэ ойлгобот?
- Бороогой дүрөөр автор ямар хүнэй абари зан харуулнаб?
Һүүлшын мүрнүүдые булта уншая.
Ямар хүнүүд дайралдадаг бэ, гэжэ автор хэлэнэб?
Уран уншалгада бэлэдхэл
- Энэ басни уншаад байхадаа, ямар бодолнууд сэдьхэлдэтнай түрэнэб?
- Ямар хүнэй абари зан автор Бороо hалхин хоёрой дүрөөр харуулнаб? Али нэгыень һайхашаана гүт?
- Ямар хүниие Бороотой жэшээжэ болохоб? Ямар хүниие hалхинтай жэшээжэ болохоб?
Сэдьхэлэйнгээ мэдэрэлые хоолойгоороо илган уншажа харуулая.
IV.Уран уншалга (нюур нюураар: автор, Бороо, hалхин )
V.Тобшолол
Бороо hалхин хоёрой дүрөөр автор дутуу дундануудые шүүмжэлэн арад зондо һургаал заабари ойлгуулха зорилготойгоор басни бэшээ.
- Энэ уншаһан баснимнай ямар юумэндэ һурганаб? Ɵөрыгөө магтажа, омгорхохо,hайрхаха хэрэг бии гээшэ гү? Һанамжаараа хубаалдая.
VI. Хэшээлэй дүн: Үгтэһэн оньһон үгэнүүдэй алиниинь басниин үйлэдэгшэ геройнуудта таарахаб, удхыень тайлбарилжа үгэгты:
Ɵөдэнь hаяхан шулуу, Ухаантай хүн адуугаа магтадаг,
Ɵөрын тархида унаха. Тэнэг хүн бэеэ магтадаг .
