Төрле материаллар

                       Шәүкәт Галиев «Кунаклар»  шигыре.

                                (урок литературного чтения, 3 класс)

Максат: Шәүкәт Галиевнең “Кунаклар” шигыре буенча алган белемнәрне һәм күнекмәләрне  ныгыту. Хәзерге заман хикәя фигыльнең II, III зат күплек сан формаларын кабатлау.

Тәрбия максаты: укучыларда үз-үзләренә карата таләпчәнлек, төгәллек, әйләнә- тирә дөньяга, олы  кешеләргә  игътибарлылык, сыйныфташларына карата  дуслык  хисен  тәрбияләү

Җиһазлау: проектор, ноутбок, электрон презентация, биремле карточкалар; дәреслек: Күңелле татар теле: рус телендә төп гомуми белем бирү мәктәбе              3 нче сыйныф өчен Р.З. Хәйдарова , Г.М. Ахметзянова, Л. А. Гиниятуллина- Казан: Татармультфильм, 2013.

Дәрес барышы 

I Оештыру өлеше: -Исәнмесез укучылар! Исәнмесез кунаклар!

Хәерле көн миңа,

Хәерле көн сиңа,

Хәерле көн сезгә,

Хәерле көн барыбызгада.

Бүген кем дежур? Һава торышы нинди? Дәрестә кем юк? Ни өчен?

II Фонетик зарядка: (слайд буенча)

а) укытучы укый;

б) хор белән парлап уку.

III Актуальләштерү:

  Без авазларны кабатладык, ә хәзер без үткән дәресләрдә алган белемнәрне кабатлыйбыз. Бүгенге дәрестә үткән дәресләрдә эшләгән күнегүләрне искә төшереп, кабатлыйбыз. Беренче сүзлекне кабатлыйбыз:

1.бавырсак-баурсак

2. өчпочмак- треугольник

3.кош теле- хворст

4.бәлеш- балиш

 5. сумса- самса

6. кыстыбый- кыстыбый

7. чәк-чәк- чакчак

8. гөбәдия- губадия

Укучылар бу сүзләр белән җөмләләр  төзеп әйтегез.

б) Тиешле кушымчаны куеп, сорауга туры килгән сүзне әйтергә

 Кемне?                       Нәрсәне?

  Кыстыбый..., әти..., ботка..., малай...,  бәлеш..., апа..., кесәл..., Марат..., әни..., әби..., гөбәдия... .

         Кая?                 Кайда?               Кайдан?

Ашханәдә, мәктәптән, вокзалга,  сыйныфта, урамга, урманда.

 в) карточкалар белән эш.

Мин мәктәп... кайта... .

Иртәгә мин әнием белән кибет... бара... .

Әти эш... кайта.

Балалар өстәл яны... утырды... һәм ашый башлады... .

Балалар өстәл яны... китте...  һәм уйный башлады... .

Балалар өстәл яны... ашый башлады... .

IV. Өй эшен тикшерү (5сорау җөмлә төзү)

V. Тема өстендә эш. Укучылар, күплек сан кушымчасын әйтегез әле. Вертикаль буенча кроссвордта  шигыребезнең исеме килеп чыга, ләкин ул берлек санда.

    1.Клади

    2.Помоги

    3. Считай

    4.Радуйся

    5.Приди     (Кунак)

   Шәүкәт Галиевның “Кунаклар”  шигырен өйрәнүне дәвам итәбез (сүзлек белән эш).

Китереп бөтен ягын-[китэрэп  бөтөн йагын] соблюдая все правила

Төрле-төрле- [төрлө-төрлө] разные

Өлеш- [өлөш] доля, часть

Җитешегез-[җитэшэгэс] пробуйте, успейте попробовать  

Ашыкмагыз-  [а˚шыкмагысˇ]не торопитесь  

Шигырьне укытучы укый.  Аннан 1-2 укучы укый.

VI Физкультминутка

VII Найди в тексте предложения, где говорится о том, что

• В середину поставили цветы
• Угощения (продукты) разные-разные
• Не торопитесь гости
• Каждому достанется доля
• Домой уходить
• Мы накрываем стол.

VIII Ситуатив күнегүләр. Как ты скажешь, что:

-ты любишь кыстыбый;

- ты помогаешь маме;

-на стол ставишь чак-чак?

IX  Дәреслектән эш.

62 нче бит, 6нчы күнегү

63нче бит, 8нче күнегү

XI  Йомгаклау:1.Өй  эше  63б, 9нчы күнегү

                             2.Билгеләр кую.

2 нче  сыйныфның рус төркемнәре өчен контроль эш.

1.Транскрипция билгеләре белән яз:

Күңелле,елга,тиен.

2.Допишите окончании множественного числа:

Китап-

Дәфтәр-

Көндәлек-

3.Слова поставте правильно:

Курчагым  ,дәфтәре,китабың,өстәлем,көндәлегең

Минем-

Синең-

Аның-

9  класс  өчен  кереш  контроль эш.

1.Тиешле кушымчаларны өстәп языгыз.

Шәһәр бакча... матур чәчәкләр үсә.Казан –Татарстан.... башкала... Минем баба... Бөек Ватансугыш..... катнашкан.Алабуга шәһәр.... Чулман елга... буена урнашкан.Минем апа... аш бүлмә.... әниемә булыша.

2.Тәрҗемә итегез.

Зимой дни бывают холодные, поэтому надо одеваться тепло. Я в этом году летом ездила в Казань,потому что там живёт моя бабушка.

3.Бирелгән сүзләр белән җөмләләр төзегез.

Шар,балалар, карны, һәм, ясыйлар,тәгәрәтәләр.

Килдек,көз,без,мәктәпкә,җиткәч, яңадан.

Төрле, табигате,Татарстанның.

Һәм,сүрәтли,дәүләтебезнең,көчле,ак барс,мөстәкыйль,булуын.

4.Тәрҗемә итегез (рус теленә).

Саф һавада йөрсәм дә,баш авыртуым бетмәде.

Бик теләсәк тә,без быел диңгезгә ял итәргә бара алмадык.

Иртәгә көн матур булса, бакчага барырбыз.

Энем, егылып, аягын авырттырды.

Тема:

Татар әдәбияте дәресендә рус төркемнренең VII сыйныфында «Син – табигать баласы» тексты

                                                                            Алабуга шәһәрендәге

                                                                       4нче гимназиянең

                                                             2категорияле

                                                                             укытучысы  Айдашева

                                                                             Кадрия Әмирҗан кызы

2012 ел

Тема: «Син – табигать баласы» тексты .

Максат: Татар теле hэм әдәбияты дәресләрендә мин hәр баланың яшь узенчәлеген, белем дәрәҗәсен, сәләтен искә алып төрле алымнар кулланам, индивидуаль эшләр бирәм. Укытучы соравына гына җавап бирдертмичә, укучыларның бер – берсенә сорау бирүләрен оештырам.

        Дәрес тибы: Л.Г.К.К.

Җиһазлау:дәреслек, Табигать турында  фотолар.

Дәрес барышы:

I.Оештыру моменты.

1.Укучыларның дәрескә әзерлеген тикшерү.

2.Уңай психологик халәт тудыру.

а)Грамматик эчтәлектәге хикәя сөйләү.

б)Әңгәмә.

-Укучылар,хикәя нәрсә турында? (табигать турында)

3.Белемнщрне тигезләү.

Әңгәмә.

-Укучылар,үткән дәреснең уку мәсьәләсен искә төшерегез.(Алдагы дәрестә без табигать турында сөйләштек һәм ия белән хәбәр арасында сызык куелу очрагы).

II.Уку мәсьәләсен кую.

        1.Башта авазларны дөрес әйтү күнегүләре башкарыла. Сузлек өстендэ эш эшләнә: сүзләргә басым куела, тәрҗемә ителә, сузләр кабатлап әйтелә hәм дәфтәрләргэ языла:(1нче күнегү)

        Гасыр – век, агулы - ядовитый, зарарлы- вредный, кайгырта- заботится, бурыч – долг, казылма байлыклар – полезные ископаемые, табигать – природа, пычрана - загрязняется, куркыныч – страшный, гаепле - виноватый, терлек – скот, кешелек – человечество, үрчетә - разводит.

      2.Текстны уку. Табигать төшенчәсен сез ничек аңлыйсыз? (Табигать-ул яшәеш,без,әйләнә-тирә).

     3. Җөмләләрне текст эчтәлеге буенча кую,аңлату.

     III.Уку мәсьәләсен адымлап чишү.

     1.Модельләштерү.

     а)Мөстәкыйль эш.

Бирем:Сүзләр һәм сүзтезмәләр белән җөмләләр төзү.(4нче күнегү; Парларда эшләү)

107бит,5 нче күнегү.(Төркемнәрдә эшләү).

Көтелгән җавап:

        Аннары табигать турында белгэннэрне искэ тэшеру эчен укытучы сораулар бирэ

        - Балалар, сез табигать турында нэрсэлэр белэсез?

        - Урманнарны ни эчен сакларга кирэк?

        - Ни эчен сулыкларны пычратмаска кирэк?

        - Кошларны ни эчен сакларга кирэк?

        - Кеше урманнан нэрсэлэо ала?

        - Кеше табигатькэ нинди файда китерэ?

        - Буген табигать нинди хэлдэ?

        - Э табигать ничек дэваларга, ана ничек ярдэм итэргэ була?

        Аннары эйдэ эзерлэнеп килгэн 2 укучы кара каршы сэйлэшэ.

        - Синен урманга барганын барма?

        - Эйе,бар.

        - Синенчэ, урман ни эчен кирэк?

        - Ул климатны яхшырта, кыргый хайваннарга, кошларга азык бирэ, яшэу урыны булып тора.

        - Ни эчен ут ягарга ярамый?

        - Янгын чыкса, утта бик куп хайван, кош hэлак була; агачлар ,кунаклар юкка чыга.

        Аннан сон эйдэ эзерлэнеп килгэн укучылар табигать турында табышмаклар эйтэ.

        1)Язын ямь бирэ,

          Жэен салкын бирэ,

          Кэзен тэм бирэ,

          Кышын тун бирэ (табигать)

        2)Яз килсэ – киенэ,

            Кэз килсэ – чишенэ (агач)

        3)Олысы да, кечесе дэ

           Эшлэпэ кигэн (гэмбэ)

        4)Ямь – яшел, куе булгач,

           Hэркем ярата аны.

          Анда бик куп агачлар,

          Жыр суза сандугачлар.

          Кызарып жилэк пешэ,

          Чиклэвеклэр элгерэ.

          Санап та бетереп булмый,

          Нэрсэ сон ул, кем белэ? (урман)

        5)Жэй дэ яшел, кэз дэ яшел,

           Кыш та яшел шулай ук.

          Энэлэре куп булса да,

          Жебе анын Бер дэ юк (чыршы)

   Табышмакларга жаваплар табылгач, текст укыла.

   Текст урнэге:

        Син – табигать баласы. Табигать – синен эйлэнэтирэн ул. Кояш, болыт, су, кош, таш, хайваннар hэм усемлеклэр – барысы бергэ табигать дип атала. Кеше узенэ кирэкле эйберлэрне табигатьтэн ала. Иген, яшелчэ hэм жилэк – жимешлэр устерэ, терлек урчетэ.

        Жир астыннан казылма байлыклар чыгаралар. Елга hэм куллэрдэн балык тоталар. Урман – кырлардан гэмбэ hэм жилэк жыялар.

        Табигать бай, лэкин анны сакларга кирэк. Кешелэр килэчэк турында, алдагы буыннар турында кайгыртырга тиешлэр. Жир шарында барлык кешелэр дэ гасырлар буе уртак Бер максат белэн яшилэр: ул – табигатьне саклау!

        Кызганычка каршы, буген кешелек зур куркыныч алдында тора. Табигать тэрлэ зарарлы радиоактив матдэлэр белэн агулана, суларыбыз пычрана, усемлеклэр, жэнлеклэр кимегэннэн – кими. Табигатьне пычрату – гасыр чире ул. Табигатьне пычратучыларга каршы кэрэшу – hэркемнен изге бурычы.

        Текстны башта укытучы узе укый, аннары балалар эчтэн укыйлар, аннан сон абзацларга булеп, яхшы укучы балалар укый; шуннан сон «чылбырлап» берэр жэмлэ укыла hэм тэржемэ ителэ. Соныннан анлашылмаган урыннар янадан укыла hэм кабатлап анлатыла. Текстка исем куела: «Син – табигать баласы».

        Башка исем дэ куерга була, мэсэлэн, «Табигатьне саклау – hэркемнен изге бурычы».

        Тактада текст буенча рэсемнэр буталып бирэлгэн булла, укучылар hэр абзацка туры килгэн рэсемнэрне табарга hэм чиратлап куярга тиеш булалар.

        Аннары укучылар hэр абзацка исем куялар:

1. Табигать – синен эйлэнэ – тирэн ул.
2. Кеше узенэ кирэкле эйберлэрне табигатьтэн ала.
3. Табигатьне сакларга кирэк.
4. Кешелек зур куркыныч алдында тора.

Шулай итеп текстнын планы тэзелэ. Планны укучылар дэфтэрлэргэ язалар.

Шушы эшлэр эшлэнгэннэн сон, укытучы укучыларга текст буенча сораулар бирэ, укучылар жавапларны тексттан табарга тиеш булалар.

1. Нэрсэ ул табигать?

- Табигать ул безнен эйлэнэ – тирэбез.

        - Кояш, болыт, су, кош, таш, хайваннар, усемлеклэр

        - Барысы бергэ табигать дип атала.

        2. Кеше табигатьтэн нэрсэлэр ала?

        - Жир астыннан казылма байлыклар чыгаралар.

        - Елга hэм куллэрдэн балык тоталар.

        - Урман – кырлардан жилэк hэм гэмбэ жыялар.

        3. Жир шарында кешэлэр нинди уртак бер максат белэн яшилэр?

          -Табигатьне  саклау максаты  белэн.

        4. Кешелек нинди куркыныч алдында тора?

         - Табигать торле зарарлы радиоактив матдэлэр белэн агулана, суларыбыз пычрана, усемлеклэр, жэнлеклэр кимегэннэн – кими.

       5. Ни очен табигатьне сакларга кирэк?

         -  Табигать бай, лэкин аны сакларга кирэк. Кешелэр килэчэк турында, алдагы буыннар турында кайгыртырга тиешлэр.

Шуннан  сон укучылар текстнын эчтэлеге очен ин эhэмиятле жомлэлэрне интонация белэн укыйлар, топ фикерне аерып курсэтэлэр, текст буенча уз фикерлэрен эйтэлэр, бер – берсенэ сораулар бирэлэр.

Дэрескэ йомгак ясап, сораулар бирелэ:

 - Укучылар, без буген нэрсэ турында сойлэштек?  

 - Табигать турында.

 - Кеше узенэ кирэкле эйберлэрне каян ала?

 - Табигатьтэн.

 - Табигать нэрсэлэр белэн агулана?

 - Табигать торле зарарлы радиоактив матдэлэр белэн агулана.

 - hэркемнен изге бурычы нинди?

 - Табигатьне пычратучыларга каршы корэшу – hэркенен изге бурычы.

Эйе, балалар, сезнен жавапларыгыз бик дорэс.  Без табигатькэ зыян китерергэ тиеш тугелбез. Жир шарынын  килэчэктэ нинди булуы безгэ бэйле. hэр Кеше табигатьне сакларга бурычлы. Табигать узен яраткан кешелэрне генэ ярата.

Элбэттэ, текстка карата тагын бик куп торле алымнар кулланып булыр идее, мэсэлэн, карточкалар белэн эш; кроссворд тозу; ишетеп анлауга кунегулэр; плакаттагы табигать турында кагыйдэлэрне укып тэржемэ иту; табигать турында шигырьлэр, мэкальлэр уку hэм тэржемэ иту, ситуатив кунегулэр башкару h.б. Лэкин барлык эшне дэ Бер дэрестэ генэ башкарып булмый. Ин моhиме текст укучыларга анлаешлы, кызыклы, файдалы hэм Яна мэгълуматлар бирерлек булсын. Дэреслэрдэ торле алымнар кулланып эшлэсэн, укучыларда текстны укуга кызыксыну да, телэк тэ уяныр.

6нчы сыйныф өчен контроль эш(IIчирек).

1). Түбәндәге җөмләләрдән сыйфатларны тап һәм дәрәҗәләрен билгелә.

Җәй башында көннәр озынрак,төннәр кыскарак була.Бу алма кып-кызыл,теге алма –яшел. Апа миңа кып-кызыл алма бирде.Алсу өстәлдән иң зур алманы сайлап алды.Бу алма чистарак.Ул ап-ак тасма таккан.

2) Төшеп калган кушымчаларны куеп яз.

Әни кунакка кит... ,өй эшләрен үзем эшләдем.

Дусты кил...,ул уйнарга чыгачак.

Дәресләр бет...,мин өйгә кайтам.

3)Сүзтезмәләр белән җөмләләр төзе.

Мөстәкыйль дәүләт,өч төс,композиторРөстәм Яхин,Татарстанның беренче Президенты,ак барс,Татарстан табигате,Татарстан флагы.

4)Как скажешь о том,что:

-он не оставляет свои книги дома;

-он всегда аккуратно ведет свой дневник;

-библиотека расположена на первом этаже.

5) Үзеңнең шәһәрең турында яз.

8нче сыйныфның рус төркемнәре өчен кереш контроль эш

1.Хәл фигыль кушымчаларын табыгыз:

а)-ырга,-арга,-гач

б)-ып,-еп,--ганчы,-гач

в)-гач,-ып,ды,-де.

2.Ия түбәндәге сорауларга җавап бирә:

а)кем?нинди?кая?

б)кем?нәрсә?

в)кайчан?кемгә?

3.Хәзерге замман хикәя фигыль кушымчалары:

а)-ды,-ый,-ган

б)-ый,-и,-а,-ә

в)-гән,ачак,-ыр.

4.Инфинитив түбәндәге сорауларга җавап бирә:

а)кая?кемгә?нишләргә?

б)нишләргә?нишләмәскә?

в)кайдан?ничек?

5.Шарт фигыль кушымчасы кайсы сүзгә ялгана?

а)Әни кайт...,мин аш пешердем.

б)Әни кайт...,кинога китәбез.

в)Әни кайт...,кунаклар килде.

6.Исем фигылнең сораулары:

а)нишләү?нишләмәү?

б)нишләргә? Нишләмәскә?

в)нишли?нишләргә?

7.Кайсы сүзләрдә “ә” хәрефе языла:

а)с...йкемле,әңг...м...,т...мле

б)...д....пле,т...ртип,х...б...р

в)г...ди,к...еф,кил...шү.

8.Сыйфат фигыль кушымчалары:

а)-ган,-гән,-гач

б)-нчы,-лар,-учы,-асы

в)-асы,-әсе,-учы,-үче,-ар,-әр.

9.Сыйфатларның ничә дәрәҗәсе бар?

а)1;   б)3;     в)4

10.Посоветуйте другу:

-ходить только по тротуару;

-послушать музыку Сары Садыковой;

-быть скромным;

-сходить на встречу с художником;

-посмотреть выставку картин;

-не смеяться над пожилыми людьми.

11.Как скажете о том ,что:

-отдыхать вместе веселей;

-нельзя ломать деревья;

-уступаете место в трамвае старшим;

-вы любите слушать музыку;

-знаете много татарских певцов;

-читаете книги в свободное время;

-вы получилиприглашение на день рождение.

Англия кунаклары.

Максат:-«Англия кунаклары» тексты өстендә эшне дәвам итү ,Татарстан турында белемнәрне камилләштерү;

-Текстның эчтәлеге аша укучыларны монологик сөйләмгә чыгуга ирешү;

-Укучыларда Татарстан белән горурлану хисләре тәрбияләү.

Дәрес тибы: Л.Г.К.К.

Җиһазлау:дәреслек, Татарстан турында  рәсемнәр,Германия турында  фотолар.

Дәрес барышы:

1.Оештыру моменты:-Исәнмесез.Хәерле көн.Хәлләрегез ничек? Бүген ничәнче декабрь? Атнаның ничәнче көне? Атнаның кайсы көне? Сыйныфта кем юк? Һава торышы нинди?

2.Өй эшен тикшерү:-Ул ничек укыды? Ничәле куябыз? Сез килешәсезме?

3.Фонетик зарядка:

Һәм

Хат

Һөнәр

Хөрмәт

 Һәрвакыт

4.Текстның эчтәлеген  кабатлыйк.

5.Ике раслауның кайсысы дөрес ? 89бит 2нче күнегү.

6.Җөмләләрне хикәя эчтәлеге буенча укыгыз.89 бит, 8нче күнегү.

(3,5,2,4,1,6)

7.Физкультминутка (күзләр гимнастикасы)

8.Сорауларга җавап бир.

-Вакыйга кайда бара?

-Текстта сүз кемнәр турында бара?

-Алар Англиядән кая килгәннәр?

-Без нинди телдә сөйләштек?  

-Англия кунаклары нинди теләк белдерделәр?

-Без татар җырларын белә идекме?

-Безгә ничек булды?

-Ә без беләбезме соң балалар?

Шуның өчен  балалар безгә күбрәк татар  җырларына  игътибар итәргә кирәк. Без уку елы дәверендә концертларга  ,театрларга  барырга тырышырбыз.

9.Җөмләләрне киңәйтеп языгыз.90нчы бит,5нче күнегү.

Кунаклар белән сөйләшү.

Мәктәпкә Англиядән кунаклар килә.Без инглизчә җырлар шигырьләрөйрәндек. Ниһаять кунаклар мәктәптә. Ләкин ,инглиз кунаклары Татарстан турында  сораштылар.Без белми идек.

10.Ә, без беләбезме соң? (Татарстан турында рәсемнәр карау.)

11.Укучылар, безгә Германиядән кунаклар килгән иде. Без аларны яхшы каршы алдык. Алар безне ничек каршы алдылар микән? Фотоларын карап алыйк  әле.(фотолар карау).

12.Әйе, укучыларыбыз, кайсы милләт кешесе  булсакта без-кешеләр.Ләкин, сөйләм теле белән генә аерылып  торабыз. Һәрбер кеше үз милләтен яратып яшәргә тиеш.(Вакыт калса “Тест” үткәрү)

13.Өй эше:Татарстан турында сөйләргә әзерләнү.

Тема:

Татар әдәбияте дәресендә рус төркемнренең VII сыйныфында «Син – табигать баласы» тексты

                                                                            Алабуга шәһәрендәге

                                                                       4нче гимназиянең

                                                             2категорияле

                                                                             укытучысы  Айдашева

                                                                             Кадрия Әмирҗан кызы

2012 ел

Тема: «Син – табигать баласы» тексты .

Максат: Татар теле hэм әдәбияты дәресләрендә мин hәр баланың яшь узенчәлеген, белем дәрәҗәсен, сәләтен искә алып төрле алымнар кулланам, индивидуаль эшләр бирәм. Укытучы соравына гына җавап бирдертмичә, укучыларның бер – берсенә сорау бирүләрен оештырам.

        Дәрес тибы: Л.Г.К.К.

Җиһазлау:дәреслек, Табигать турында  фотолар.

Дәрес барышы:

I.Оештыру моменты.

1.Укучыларның дәрескә әзерлеген тикшерү.

2.Уңай психологик халәт тудыру.

а)Грамматик эчтәлектәге хикәя сөйләү.

б)Әңгәмә.

-Укучылар,хикәя нәрсә турында? (табигать турында)

3.Белемнщрне тигезләү.

Әңгәмә.

-Укучылар,үткән дәреснең уку мәсьәләсен искә төшерегез.(Алдагы дәрестә без табигать турында сөйләштек һәм ия белән хәбәр арасында сызык куелу очрагы).

II.Уку мәсьәләсен кую.

        1.Башта авазларны дөрес әйтү күнегүләре башкарыла. Сузлек өстендэ эш эшләнә: сүзләргә басым куела, тәрҗемә ителә, сузләр кабатлап әйтелә hәм дәфтәрләргэ языла:(1нче күнегү)

        Гасыр – век, агулы - ядовитый, зарарлы- вредный, кайгырта- заботится, бурыч – долг, казылма байлыклар – полезные ископаемые, табигать – природа, пычрана - загрязняется, куркыныч – страшный, гаепле - виноватый, терлек – скот, кешелек – человечество, үрчетә - разводит.

      2.Текстны уку. Табигать төшенчәсен сез ничек аңлыйсыз? (Табигать-ул яшәеш,без,әйләнә-тирә).

     3. Җөмләләрне текст эчтәлеге буенча кую,аңлату.

     III.Уку мәсьәләсен адымлап чишү.

     1.Модельләштерү.

     а)Мөстәкыйль эш.

Бирем:Сүзләр һәм сүзтезмәләр белән җөмләләр төзү.(4нче күнегү; Парларда эшләү)

107бит,5 нче күнегү.(Төркемнәрдә эшләү).

Көтелгән җавап:

        Аннары табигать турында белгэннэрне искэ тэшеру эчен укытучы сораулар бирэ

        - Балалар, сез табигать турында нэрсэлэр белэсез?

        - Урманнарны ни эчен сакларга кирэк?

        - Ни эчен сулыкларны пычратмаска кирэк?

        - Кошларны ни эчен сакларга кирэк?

        - Кеше урманнан нэрсэлэо ала?

        - Кеше табигатькэ нинди файда китерэ?

        - Буген табигать нинди хэлдэ?

        - Э табигать ничек дэваларга, ана ничек ярдэм итэргэ була?

        Аннары эйдэ эзерлэнеп килгэн 2 укучы кара каршы сэйлэшэ.

        - Синен урманга барганын барма?

        - Эйе,бар.

        - Синенчэ, урман ни эчен кирэк?

        - Ул климатны яхшырта, кыргый хайваннарга, кошларга азык бирэ, яшэу урыны булып тора.

        - Ни эчен ут ягарга ярамый?

        - Янгын чыкса, утта бик куп хайван, кош hэлак була; агачлар ,кунаклар юкка чыга.

        Аннан сон эйдэ эзерлэнеп килгэн укучылар табигать турында табышмаклар эйтэ.

        1)Язын ямь бирэ,

          Жэен салкын бирэ,

          Кэзен тэм бирэ,

          Кышын тун бирэ (табигать)

        2)Яз килсэ – киенэ,

            Кэз килсэ – чишенэ (агач)

        3)Олысы да, кечесе дэ

           Эшлэпэ кигэн (гэмбэ)

        4)Ямь – яшел, куе булгач,

           Hэркем ярата аны.

          Анда бик куп агачлар,

          Жыр суза сандугачлар.

          Кызарып жилэк пешэ,

          Чиклэвеклэр элгерэ.

          Санап та бетереп булмый,

          Нэрсэ сон ул, кем белэ? (урман)

        5)Жэй дэ яшел, кэз дэ яшел,

           Кыш та яшел шулай ук.

          Энэлэре куп булса да,

          Жебе анын Бер дэ юк (чыршы)

   Табышмакларга жаваплар табылгач, текст укыла.

   Текст урнэге:

        Син – табигать баласы. Табигать – синен эйлэнэтирэн ул. Кояш, болыт, су, кош, таш, хайваннар hэм усемлеклэр – барысы бергэ табигать дип атала. Кеше узенэ кирэкле эйберлэрне табигатьтэн ала. Иген, яшелчэ hэм жилэк – жимешлэр устерэ, терлек урчетэ.

        Жир астыннан казылма байлыклар чыгаралар. Елга hэм куллэрдэн балык тоталар. Урман – кырлардан гэмбэ hэм жилэк жыялар.

        Табигать бай, лэкин анны сакларга кирэк. Кешелэр килэчэк турында, алдагы буыннар турында кайгыртырга тиешлэр. Жир шарында барлык кешелэр дэ гасырлар буе уртак Бер максат белэн яшилэр: ул – табигатьне саклау!

        Кызганычка каршы, буген кешелек зур куркыныч алдында тора. Табигать тэрлэ зарарлы радиоактив матдэлэр белэн агулана, суларыбыз пычрана, усемлеклэр, жэнлеклэр кимегэннэн – кими. Табигатьне пычрату – гасыр чире ул. Табигатьне пычратучыларга каршы кэрэшу – hэркемнен изге бурычы.

        Текстны башта укытучы узе укый, аннары балалар эчтэн укыйлар, аннан сон абзацларга булеп, яхшы укучы балалар укый; шуннан сон «чылбырлап» берэр жэмлэ укыла hэм тэржемэ ителэ. Соныннан анлашылмаган урыннар янадан укыла hэм кабатлап анлатыла. Текстка исем куела: «Син – табигать баласы».

        Башка исем дэ куерга була, мэсэлэн, «Табигатьне саклау – hэркемнен изге бурычы».

        Тактада текст буенча рэсемнэр буталып бирэлгэн булла, укучылар hэр абзацка туры килгэн рэсемнэрне табарга hэм чиратлап куярга тиеш булалар.

        Аннары укучылар hэр абзацка исем куялар:

1. Табигать – синен эйлэнэ – тирэн ул.
2. Кеше узенэ кирэкле эйберлэрне табигатьтэн ала.
3. Табигатьне сакларга кирэк.
4. Кешелек зур куркыныч алдында тора.

Шулай итеп текстнын планы тэзелэ. Планны укучылар дэфтэрлэргэ язалар.

Шушы эшлэр эшлэнгэннэн сон, укытучы укучыларга текст буенча сораулар бирэ, укучылар жавапларны тексттан табарга тиеш булалар.

1. Нэрсэ ул табигать?

- Табигать ул безнен эйлэнэ – тирэбез.

        - Кояш, болыт, су, кош, таш, хайваннар, усемлеклэр

        - Барысы бергэ табигать дип атала.

        2. Кеше табигатьтэн нэрсэлэр ала?

        - Жир астыннан казылма байлыклар чыгаралар.

        - Елга hэм куллэрдэн балык тоталар.

        - Урман – кырлардан жилэк hэм гэмбэ жыялар.

        3. Жир шарында кешэлэр нинди уртак бер максат белэн яшилэр?

          -Табигатьне  саклау максаты  белэн.

        4. Кешелек нинди куркыныч алдында тора?

         - Табигать торле зарарлы радиоактив матдэлэр белэн агулана, суларыбыз пычрана, усемлеклэр, жэнлеклэр кимегэннэн – кими.

       5. Ни очен табигатьне сакларга кирэк?

         -  Табигать бай, лэкин аны сакларга кирэк. Кешелэр килэчэк турында, алдагы буыннар турында кайгыртырга тиешлэр.

Шуннан  сон укучылар текстнын эчтэлеге очен ин эhэмиятле жомлэлэрне интонация белэн укыйлар, топ фикерне аерып курсэтэлэр, текст буенча уз фикерлэрен эйтэлэр, бер – берсенэ сораулар бирэлэр.

Дэрескэ йомгак ясап, сораулар бирелэ:

 - Укучылар, без буген нэрсэ турында сойлэштек?  

 - Табигать турында.

 - Кеше узенэ кирэкле эйберлэрне каян ала?

 - Табигатьтэн.

 - Табигать нэрсэлэр белэн агулана?

 - Табигать торле зарарлы радиоактив матдэлэр белэн агулана.

 - hэркемнен изге бурычы нинди?

 - Табигатьне пычратучыларга каршы корэшу – hэркенен изге бурычы.

Эйе, балалар, сезнен жавапларыгыз бик дорэс.  Без табигатькэ зыян китерергэ тиеш тугелбез. Жир шарынын  килэчэктэ нинди булуы безгэ бэйле. hэр Кеше табигатьне сакларга бурычлы. Табигать узен яраткан кешелэрне генэ ярата.

Элбэттэ, текстка карата тагын бик куп торле алымнар кулланып булыр идее, мэсэлэн, карточкалар белэн эш; кроссворд тозу; ишетеп анлауга кунегулэр; плакаттагы табигать турында кагыйдэлэрне укып тэржемэ иту; табигать турында шигырьлэр, мэкальлэр уку hэм тэржемэ иту, ситуатив кунегулэр башкару h.б. Лэкин барлык эшне дэ Бер дэрестэ генэ башкарып булмый. Ин моhиме текст укучыларга анлаешлы, кызыклы, файдалы hэм Яна мэгълуматлар бирерлек булсын. Дэреслэрдэ торле алымнар кулланып эшлэсэн, укучыларда текстны укуга кызыксыну да, телэк тэ уяныр.

7сыйныф өчен мөстәкыйль эш.

(Мин һәм минем яшьтәшләрем).

1.Алмашлыкларны килешләр белән төрләндер.

Мин,син,без,сез.

2.Нокталар урынына тиешле хәрефләрне куеп языгыз.

Га...п,к...гыйд...,иг...тибар,к...н...г...ть,м…г...нә,г...ди,әд...пл...,к...еф,арал...шуч...н,әңг...м...д...ш,...гылды,с...йк...мле,һ...рк...м,ыш...н...члы.

3.Тәрҗемә итегез.

Не разговаривай громко, не кричи, не ругайся, не бросай, не лги, не кради, не обманывай, не мешай, не отдавай, не жди, не спиши.

4.Сүзләрдән җөмләләр төзеп языгыз.

1.)Саклый,кагыйдәләрен,кешеләр,әдәп,дә,барлык.

2.)Кирәк,әдәп,үтәргә,һәрвакыт,кагыйдәләрен.

3.)Сүзен,һәркем,ярата,рәхмәт.

4.)Тәртибен,анализларга,һәр,тиеш,үзенең,кеше.

5.)Турында,һәрвакыт,үз-үзеңне,кайгырт,тоту,әдәпле.

5.Тәрҗемә ит.

1.)Ул еш үпкәли,минемчә ,бу начар гадәт.

2.)Тырышып уку турында ул уйламый да иде.

3.)Тәрбияле кеше белән аралашу җиңел,чөнки алар тыңлый беләләр.

6.Үзеңнең дустың турында хикәя яз(8-9 җөмлә)

Конференция өчен чыгыш.

Халкыбыз: “ Үгет-нәсыйхәт – бездән, әдәп белү – үзеңнән”, - дип бик дөрес әйткән. Иң асыл рухи-әхлакый кыйммәтләр, дөрес яшәү кануннары ислам тәгълиматында һәм татар халкының тәрбия тәҗрибәсендә тупланган.

Тормышта очрый торган куркыныч гамәл-вакыйгалардан, явызлыклардан гыйбрәт ала белмәгән, мондый тормыш рәвешенең әхлаксызлык сазлыгына бату икәнлеген аңламаган кеше үзен бәхетсез тормышка дучар итә, нәсел-ыруын пычрата, ата-бабаларының бай рухи мирасын юкка чыгара. Бу, үз чиратында, милләтнең, халыкның, ил-җирнең тотрыклы үсешенә тискәре йогынты ясый.

      Мәктәптә милли тәрбия процессы – гаҗәеп катлаулы, кешелек җәмгыятенең иҗтимагый, икътисадый, сәяси, педагогик һәм психологик шартларына бәйле күренеш. Милли яшәешкә юнәлеш бирүче милли тәрбия системасын ачыклаганда, күренекле педагоглар Р.Фәхреддин, К.Насыйри, Г.Баруди, М.Х.Корбангалиев, М.И.Мәхмүтов, В.С.Казыйханов хезмәтләре нигез итеп алынды. Бүген дә милли мәгариф өчен кыйммәтен югалтмаган бу педагогик хезмәтләр эшне максатчыл һәм нәтиҗәле итеп оештырырга зур этәргеч. Галимнәрнең өйрәтүләре бүгенге заман таләпләренә аваздаш.  

Лицеебызда 41 сыйныфның ... милли тәрбия сыйныфы булып тора.

Милли тәрбия бирү нигездә дүрт юнәлештә алып барыла:

1.Укучыларны кешелек җәмгыятенең әхлакый нигезләре булган гомумкешелек кыйммәтләре белән таныштыру, аларның асылын аңлату, таныту.

2.Укучыларда җәмгыятьтә мөнәсәбәт нормалары булган гомумкешелек сыйфатларын формалаштыру.

3.Укучыларда милләт буларак яшәүнең төп шарты булган милли үзаң формалаштыру.

4.Укучыларның үз милләтенә хас уңай сыйфатларга ия булуы.

Дәресләрдән тыш тәрбия эшләре алып бару — балаларга төп белем бирүнең, аларны шәхес буларак үстерүнең аерылгысыз бер өлеше.

Мәктәп яшь буынга белем һәм тәрбия бирүдә халыкның милли традицияләренә нигезләнгәндә генә үзенең тәрбияви һәм белем бирү бурычларын уңышлы хәл итә ала.

Тәрбия планының төп максаты — тормышка һәр яктан әзерлекле, камил, үз милләтенең, матди һәм рухи байлыкларын арттыручы, туган халкының киләчәген кайгыртучы шәхес тәрбияләү.

Бурычлары:

халкыбызның милли үзенчәлекләрен, күркәм сыйфатларын, йола-гадәтләрен, гаилә этикасын кече яшьтән үк төшендереп, укучыларны өлкәннәр үрнәгендә тәрбияләү, буыннар бәйләнешен тәэмин итү;

әхлакый сыйфатлар тәрбияләү, балаларны кешеләр белән аралашу кагыйдәләренә өйрәтү, югары әдәп, әхлак сыйфатлары булдыру; иҗади сәләт һәм милли үзаң формалаштыру;

туган телебез, мәдәниятебез үсеше өчен җаваплылык хисе булдыру;

йолалар нигезендә сәламәт яшәү рәвешен пропагандалау.

Төп принциплары:

сыйныфта гуманлылык мөнәсәбәтләре урнаштыру;

халыкчанлык;

укучыларның белем дәрәҗәсен арттыру һәм иҗади фикер йөртү сәләтен үстерү;

балаларда гомумкешелек кыйммәтенә аңлы караш тәрбияләү;

иҗтимагый активлыкны үстерүгә юнәлеш бирү;

эзлекле һәм даими тәрбия бирү.

Халкыбызның алдагы көне, язмышы бүгенге балаларны, яшьләрне тәрбияләү белән бәйләнгән. Тәрбия эшендә катлаулы, әлегә хәл ителмәгән мәсьәләләр шактый күп. Бүген без укучыларны туган телдә укырга һәм язарга өйрәтү белән генә чикләнмичә, һәр яклап камил шәхес тәрбияләүнең бер юнәлеше булган милли культура формалаштыру, халкыбызның милли-мәдәни рухын сеңдерү юнәлешендә эшлибез.

Әдәплелек, тыйнаклык, намуслылык, башкаларга хөрмәт белән карау кебек әхлакый сыйфатлар һәт милләт кешесенә дә хас. Милли культура формалаштыруда иң мөһиме – халык традицияләренә, гореф-гадәтләренә нигезләнеп, әхлаклылык сыйфатлары тәрбияләү.

Укучыларда милли мәдәният турында бербөтен күзаллау булдыру – туган телеңне белү һәм шул телдә аралашу; халык авыз иҗатын – әкиятләр, мәкаль-әйтемнәр, табышмаклар, бишек җырларын белү; шигырьләр, җырлар өйрәнү; халыкка хас әдәп кагыйдәләрен, туган як табигатен, милли халык уеннарын белү дигән сүз.

Тотрыклы (толерант) шәхес тәрбияләү – ул укучыларда башка милләт кешеләренә, аларның мәдәниятенә уңай мөнәсәбәт булдыру дигән сүз. Без балаларда үз халкыбызга, үз илебезгә мәхәббәт тәрбияләү белән генә чикләнмичә, кайда яшәүләренә һәм нинди милләт кешеләре булуга карамастан – барлык халыкларны, аларның мәдәниятен, гореф-гадәт, традицияләрен хөрмәт итәргә, табигатьне яратырга өйрәтәбез, гомумкешелек кыйммәтләре белән таныштырабыз. Үз мәдәниятләре белән беррәттән, укучылар башка халыкларның да мәдәниятен, телен белергә тиеш.

 Педагог-галим В.Казыйхановның сүзләрен искә төшерик: “ Әгәр укытучы-тәрбияче белән бала өчпочмакның ике ягын тәшкил итсә, өченче – таянып торган ягы  - ата-ана”. Мин аның бу фикере белән тулысынча килешәм. Кеше гамәлләренең әхлакый сыйфатларына бик яшьли нигез салына. Гаделлек, хезмәт сөючәнлек, кыюлык кебек уңай сыйфатлар яшьтән үк әхлакый гадәтләр буларак тәрбияләнгәндә генә, кешенең гомерлек ышанычлы юлдашына әйләнәчәк. Бала кечкенәдән үк үз-үзенә хезмәт күрсәтү һәм билгеле бер режимны үтәү бурычларын, нәрсәне эшләргә ярый, нәрсәне ярамый икәнлеген белергә тиеш. “ Кем дә булса, башкаларның гаепләрен тикшергәнче, беренче чиратта үзендә булган кимчелекләрне бетерергә, үзен яхшы итеп тәрбияләргә тырышсын”, - ди галим.

Балаларга дөрес тәрбия бирүдә ата-ананың абруе көчле. Аларның шәхси үрнәге генә балаларның мәхәббәтен яулый ала. Шуңа күрә ата-аналар дөрес тәрбияне иң беренче чиратта үзләреннән башларга тиеш. “  Гыйлем вә тәрбия орлыкларын хәзер ихлас вә мәхәббәт илә чәчсәгез, киләчәктә файдалы җимешләрне дә үзегез җыярсыз”, - ди Р.Фәхреддин.

Яшь буынга дөрес тәрбия бирү вазыйфасына һәр ата-ана җитди һәм җаваплы карарга тиеш. Ә моңа тиешле педагогик белем алу, тәрбия бирү чараларын белү, үтәү нәтиҗәсендә генә ирешергә мөмкин. Ә мәктәп менә шул зур вазифаны башкара ала. Бу юнәлештә Р.Фәхреддин хезмәтләрен файдаланып, түбәндәге темаларга ата-аналар җыелышлары, кичәләр һ.б. үткәрүбез.

1. “Тәрбиядә ата йогынтысы”.
2. “Алтыннан да кыйммәтле, оҗмах нигъмәтләреннән дә кадерле булган нәрсә – тәрбияле баладыр”.
3. “Ни чәчсәң – шуны урырсың”.
4. “ Кыз балалар, ир балалар тәрбиясе бер-берсеннән нәрсә белән аерыла?”
5. “Укучы нинди шәкерт әдәпләрен үтәргә тиеш”.
6. “Ата-ана әдәпләре”.
7. “Гаилә учагы нинди булырга тиеш”.
8. “Хатын-кыз – дөньяның тоткасы”.
9. “Изге балалар күктән төшмиләр”.
10.  “Ата-ананың олуг бурычы”

В.Казыйхановның “Әхлак дәресләрен”, Р.Фәхреддиннең “ Балаларга үгет-нәсыйхәт” исемле китапларны класс сәгатьләрендә даими кулланам. Класс җитәкчесе буларак төп максатым – укучыларда халкыбызның буыннан буынга күчеп килгән әхлакый сыйфатларын тәрбияләү. Класс сәгатенең эчтәлегенә бәйләп, тормышта очрый торган гыйбрәтле мисаллар китерү, аларга бергәләп аңлатма бирү, укучыларны җәлеп итә торган алымнар куллану, уңай нәтиҗәгә китерер, дип уйлыйм.

Тәрбия сәгатьләрендә әдәплелек сыйфатларын аңлату белән генә чикләнмичә, әхлак кагыйдәләрен үтәү гадәтләре тәрбияләү өчен гаиләдә дә, мәктәптә дә тиешле шартлар булдыру бик мөһим.

Укучыларга милли тәрбия бирүдә экскурсияләрнең дә өлеше бик зур булды. Автобус белән мәктәптән Кырлайга сәяхәт ясалды. Анда укучылар музей хезмәткәрләренә  Тукай шигырьләрен сөйләделәр, осталыкларын күрсәттеләр. Шулай ук Г.Тукай, К.Насыйри музейларына бардылар.

Узган ел Шәһри Болгарга сәяхәт кылган булсалар, быел укучылар Изге Биләр җирләрен күреп кайттылар. Андагы “Кызлар тавы”на менделәр, Изге чишмәләрдән су эчтеләр, госел коендылар. Биләр тыюлыгы музеендагы табылдыклар белән таныштылар. Болгар-татарларның данлыклы халык булулары, төзү-кору эшләрендәге уңышлары, куркусыз яугир булулары укучыларда горурлык хисләре уятты.

Яшь буынга белем һәм тәрбия бирү ил тормышының өстенлекле өлкәсенә әверелә бара, яшьләрне тәрбияләүгә юнәлтелгән федераль һәм республика программалары гамәлгә ашырыла. Әлбәттә, аларны сыйныф җитәкчеләре катнашыннан башка тормышка ашыру мөмкин түгел. Чөнки алар, мәктәптә үз фәннәре буенча белем бирүдән тыш, укучылар белән төрле чаралар үткәрә, балаларның психологик үзенчәлекләрен өйрәнә, уй-фикерләрен белә, әти-әниләре белән тыгыз элемтәдә тора. Укучыларның социаль әһәмиятле эшчәнлеген оештыруда нәкъ менә сыйныф җитәкчеләренең һөнәри осталыгы таләп  ителә.

Сыйныф җитәкчеләренә тәрбия эшен оештыруда, эзлекле планлаштыруда “Сыйныф җитәкчесе календаре”н кулланабыз. Ул укучыларга сыйфатлы белем бирү, аларның физик һәм әхлакый сәламәтлеген ныгыту, яшь буынны интеллектуаль яктан тәрбияләү һәм үстерү, укучылар үзидарәсе һәм балалар хәрәкәте эшчәнлеген оештыру, милли, рухи, граңданлык һәм патриотик тәрбия, гаилә тәрбиясе бирү проблемаларын үз эченә ала.  

8нче сыйныфның рус төркемнәре өчен кереш контроль эш

1.Хәл фигыль кушымчаларын табыгыз:

а)-ырга,-арга,-гач

б)-ып,-еп,--ганчы,-гач

в)-гач,-ып,ды,-де.

2.Ия түбәндәге сорауларга җавап бирә:

а)кем?нинди?кая?

б)кем?нәрсә?

в)кайчан?кемгә?

3.Хәзерге замман хикәя фигыль кушымчалары:

а)-ды,-ый,-ган

б)-ый,-и,-а,-ә

в)-гән,ачак,-ыр.

4.Инфинитив түбәндәге сорауларга җавап бирә:

а)кая?кемгә?нишләргә?

б)нишләргә?нишләмәскә?

в)кайдан?ничек?

5.Шарт фигыль кушымчасы кайсы сүзгә ялгана?

а)Әни кайт...,мин аш пешердем.

б)Әни кайт...,кинога китәбез.

в)Әни кайт...,кунаклар килде.

6.Исем фигылнең сораулары:

а)нишләү?нишләмәү?

б)нишләргә? Нишләмәскә?

в)нишли?нишләргә?

7.Кайсы сүзләрдә “ә” хәрефе языла:

а)с...йкемле,әңг...м...,т...мле

б)...д....пле,т...ртип,х...б...р

в)г...ди,к...еф,кил...шү.

8.Сыйфат фигыль кушымчалары:

а)-ган,-гән,-гач

б)-нчы,-лар,-учы,-асы

в)-асы,-әсе,-учы,-үче,-ар,-әр.

9.Сыйфатларның ничә дәрәҗәсе бар?

а)1;   б)3;     в)4

10.Посоветуйте другу:

-ходить только по тротуару;

-послушать музыку Сары Садыковой;

-быть скромным;

-сходить на встречу с художником;

-посмотреть выставку картин;

-не смеяться над пожилыми людьми.

11.Как скажете о том ,что:

-отдыхать вместе веселей;

-нельзя ломать деревья;

-уступаете место в трамвае старшим;

-вы любите слушать музыку;

-знаете много татарских певцов;

-читаете книги в свободное время;

-вы получилиприглашение на день рождение.

                               Россия тарихында минем якташларым.

Морт авылы.

       Халыкта” Үз язмышың үз кулыңда” дигән әйтем бар. Әйе, күп очракта бу шулай. Ләкин бөтен кешелекнең , җәмгыятьнең язмышын үзгәрткән зур тарихи вакыйгалар да булырга мөмкин. Безнең илебез Россия тарихында әнә шундый зур фаҗигаләрнең берсе - Бөек Ватан сугышы булды. Бу сугыш миллионлаган халыкның язмышын берничә минут эчендә үзгәртте дә куйды. Сугышның ачы хәсрәтле җиле һәр авылга, һәр өйгә, һәр гаиләгә, һәр кешегә сарылды.

       Сугыш...Сугыш...Кемнәрнең язмышына кагылмаган да, кемнәрнең башларына кайгы, күз яше, хәсрәт китермәгән ул.

       Мин үземнең шушы язмамда дәһшәтле сугышта җиңү яулау өчен үз көчләрен керткән, үз гомерләрен биргән якташларым турында әйтеп китәсем килә.Чыгышым белән мин Татарстанның Алабуга районы Морт авылыннан. Морт авылы- минем кече туган илем, шуңа күрә мин аның үткәне белән кызыксынам, бүгенгесе һәм киләчәге өчен борчылам.

        Сугыш турындагы хәбәр морт авылына да көне-сәгате белән килеп җитә. Беренче көнне үк авыл халкы басу капкасыннан 26 кешесен озатып кала. Барлыгы 515 кешесен озата авыл сугышка, ә нибары 261 е генә утны-суны кичеп кире әйләнеп кайта. Батыр булып, җиңү яулап кайта мортлылыр. Хөкүмәтебез алар батырлыгын югары бәяли: күкләрендә орденнар, медальләр аларның. Бүләкләрнең кайберләре мәктәп музеенда саклана.Музей ишеген ачып кергән бер генә кешене дә пуля тишкән “ Сталинград оборонасы өчен” медале игътибарсыз калдырмый.

      Пуля тишкән әлеге медаль Шәрифуллиннар гаиләсе өчен изге ядкарь. Аның хуҗасы Хөсәен Фәләхетдин улы Шәрифуллин. Ул - Сталинград сугышы батыры.

         Сугыштагы батырлыклары өчен бүләкләргә лаек булучылар шактый. Җиңүгә зур өлеш керткән баһадирларыбызның күбесе инде бу фани дөньядан китеп барды.Күпме газиз җаннарның гомерләре чит-ят җирләрдә өзелде.

         Фронтта гына түгел, тылда да тырышып эшләгән якташларым. 1943 елның 2 гыйнварына авыл халкы 150 мең сум акча җыйган һәм бу акча илебезне саклаучыларга авиаэскадрилья төзү өчен тапшырылган.

        Сугыш елларының бар ачылыгын аны үз күзләре белән күргән, үз йөрәге аша кичергән кешеләр генә аңлатып бирә ала торгандыр. Ирләре, аталары, эне-абыйлары фронтта сугышканда, хатын-кызлар тылда бар көчләренә тырышканнар. Алар - безнең тыл батырлары.

      Сугыш батырлары хөрмәтенә авыл уртасында һәйкәл куелган. Анда алтын хәрефләр белән Морт авылыннан сугышка китеп, мәңгелеккә чит җирләрдә ятып калган 20-30 яшьлек ир-егетләрнең исем-фамилияләре мәңгеләштерелгән. Яңгыр, җилләр тиеп бу хәрефләр уңса, авыл халкы аны тагын яңартып куя. Һәр йортта  гыйбрәт алырлык тарих. Һәр нәселнең үз китабын язарлык.

      Әйе, без сугыш балалары түгел. Сугыш безнең өчен ул-әби-бабаларыбызның сөйләүләре, аларның сугышта алган яралардан төннәр буе сызланып чыгулары, шкаф тартмаларында 66 елдан артык сакланып яткан күптөрле орден-медальләре...

Авылдашларымның илебезне саклауда күрсәткән батырлыклары белән горурланам һәм ветераннар алдында баш иям. Бу Җиңүне безгә алар алып килделәр. Россия тарихында минем якташларымның исемнәре мәңгегә калыр, чөнки аларның батырлыклары турында без буыннан-буынга  горурланып сөйләрбез һәм  беркемне дә, бернине дә онытмабыз.

Заявка на участие в конкурсе

6нчы сыйныф өчен контроль эш(IIчирек).

1). Түбәндәге җөмләләрдән сыйфатларны тап һәм дәрәҗәләрен билгелә.

Җәй башында көннәр озынрак,төннәр кыскарак була.Бу алма кып-кызыл,теге алма –яшел. Апа миңа кып-кызыл алма бирде.Алсу өстәлдән иң зур алманы сайлап алды.Бу алма чистарак.Ул ап-ак тасма таккан.

2) Төшеп калган кушымчаларны куеп яз.

Әни кунакка кит... ,өй эшләрен үзем эшләдем.

Дусты кил...,ул уйнарга чыгачак.

Дәресләр бет...,мин өйгә кайтам.

3)Сүзтезмәләр белән җөмләләр төзе.

Мөстәкыйль дәүләт,өч төс,композиторРөстәм Яхин,Татарстанның беренче Президенты,ак барс,Татарстан табигате,Татарстан флагы.

4)Как скажешь о том,что:

-он не оставляет свои книги дома;

-он всегда аккуратно ведет свой дневник;

-библиотека расположена на первом этаже.

5) Үзеңнең шәһәрең турында яз.

Әкият жанры турында

Реаль һәм фантастик алымнар белән сурәтләнгән кешеләр, хайваннар, мифик образлар аша халыкның үткән тормышын, киләчәккә карата хыял һәм омтылышларын чагылдыручы чәчмә халык авыз иҗаты әсәрләре әкиятләр дип атала. Халкыбызның авыз иҗатында әкиятләр иң бай һәм мөһим жанрларның берсе булып тора.

Татар халык әкияләрен шартлы рәвештә өч төркемгә бүләләр: хайваннар турында әкиятләр, тылсымлы әкиятләр һәм тормыш-көнкүреш әкиятләре.

Татар халык әкиятләре арасында хайваннар турындагы әкиятләр күп түгел дияргә була. Мондый әкиятләрнең төп геройлары – кыргый җанварлар, йорт терлекләре, кошлар һ. б. Хайваннар турындагы әкиятләрдә төрле хайваннарга төрлечә бәя бирелә: ат – һәрвакыттагыча, эшчән һәм кешенең якын дусты; кәҗә – тапкыр, бүре – усал һәм аңгыра, арслан – көчле, төлке – хәйләкәр, аю – авыр табигатьле һ. б. Хайваннар турындагы әкиятләрдә иң еш очрый торган киек – төлке. Аннан кала аю һәм бүре. Төлке барлык әкиятләрдә да диярлек хәйләкәр, алдакчы, ялагай итеп сурәтләнә. Аю, бүре – тупас, ахмак буларак тасвирлана.

Хайваннар турындагы күпчелек әкиятләр сыйнфый җәмгыять шартларында төрле төркемнәрнең үзара мөнәсәбәтләрен гәүдәләндерә. Әкият эчтәлегендәге бу хакыйкатьне балаларга ача белү, төшендерү кирәк. Бу төр әкиятләрнең тагын бер мөһим сыйфаты бар: аларда аллегория ярдәмендә гомумән кешеләргә хас кимчелекләр дә тәнкыйть ителә. Бу очракта хайваннарның гадәтләре, йөреш-кыланмышлары кешеләрдә очрый торган тискәре сыйфатларны күрсәтү өчен файдаланыла. Әкиятләрдә ялкаулык, эш сөймәү кебек сыйфатлар аеруча көчле ирония белән сурәтләнә, хезмәт сөймәүчеләр хурлыкка калдырыла, аларга карата тискәре караш тудыра. Яхшылыкның кадерен белмәү, игелекне оныту кебек сыйфатларны да халык кискен гаепли. Кыскасы, бу төркем әкиятләрдә халык әхлагы, аның кагыйдәләре чагылыш таба.

Тылсымлы әкиятләрнең үзәгендә уңай образ – батыр, акыллы, кулыннан һәртөрле эш килә торган егет образы тора. Халыкның көче һәм аның тапкырлыгы менә шул егет образында бирелә. Ул патша, дию пәриләре, аждаһалар яки башка шуның кебек кара көчләргә каршы көрәштә һәрвакыт җиңеп чыга. Әкият герое хезмәт халкының иҗтимагый, әхлакый һәм эстетик идеалларын чагылдыра. Аңа акыл иясе картлар, курку белмәс дуслары, тапкыр һәм сөйкемле сылу кызлар, төрле серле әйберләр, кешегә ияләшкән кыргый хайваннар булышалар.

Тылсымлы әкиятләрнең бер өлеше аталар һәм балалар арасындагы мөнәсәбәтләрне сурәтләүдән башланып китә. Карт ата үләр алдыннан балаларына васыять итеп калдыра ("Һөнәрле үлмәс", "Юләр угыл", "Өч ул" һ. б.). Аталарның васыятен тотмаган, икенче төрле итеп әйткәндә, өлкәннәрнең тормыш һәм хезмәт тәҗрибәләре белән хисаплашырга теләмәгән әкият геройларын халык гаепли, аларны бәхетсезлеккә дучар итә. Аталарының васыятен, киңәшен тоткан уллар исә әкиятләрдә мактала, алар юлларында яңадан-яңа уңышларга ирешәләр.

Тормыш-көнкүреш әкиятләрендә ялкаулык, саранлык, куркаклык һәрвакыт кешеләрдәге иң начар сыйфатлар буларак күрсәтелә.

Татар халкы әкиятләрендә хезмәт ияләре – акыллы, зирәк, ә комсыз байлар исә надан булып сурәтләнә. “Кәкре каен” әкиятендә халыкның зирәклеге комсыз байларның наданлылыгына каршы килә.

Туган тел! Һәркем өчен газиз бу сүз.

Укытучы-    Тел ул – халык казанышы, меңнәрчә, миллионнарча кешеләрнең күп гасырлык иҗат җимеше. Тел бетсә, ул телнең иясе булган халык, милләт югала. Туган телен саклау, үстерү, аның сафлыгы, матурлыгы өчен көрәшү – һәр кешенең изге бурычы.

(Сәхнә артында “Тәфтиләү” көе яңгырый. Сәхнәгә алып баручы ике укучы чыга.)

1 а.б. Кешенең тормышы тел белән бәйле. Туган телебез – татар теле, зур тарихлы, бай, җырлы, моңлы тел ул.

2 а.б. Тел – тарихи күренеш. Ул кешеләрнең үзара фикер алышу ихтияҗы нәтиҗәсендә туган. Ул җәмгыятькә бәйле рәвештә үсә, үзгәрә, камилләшә.

1 а.б. Татар теле зур үсеш юлы үткән һәм иң камил телләрнең берсе булып санала.

(Н.Нәҗминең “Татар теле” шигыре.)

2 а.б. Туган тел! Һәркем өчен газиз бу сүз. Безне хыялланырга өйрәткән әкиятләребезне, тапкыр, җор телле булырга өйрәткән табышмак һәм мәкальләребезне, моңлы һәм хисле иткән җырларыбызны туган тел аша ишетәбез.

(Туган тел турында җыр.)

1 а.б. И туган тел! Кемнәр генә сиңа сокланмаган һәм мактау җырламаган?! Кемнәр генә синең ярдәмеңдә дөньяны танып белмәгән һәм үзенең уй-хисләрен башкаларга сөйләмәгән?!.

(Р.Фәйзуллин.  “Туган тел турында бер шигырь”)

1 укучы

 Без – татарлар!

Татар исемен без

Горур йөртә торган бер халык.

Без – татарлар!

Татар исемен без

Иң-иң озак йөрткән бер халык.

2 укучы                                                              

Без – татарлар!                          

Шулай диеп белә

Безне бөтен дөнья илләре.

Без – татарлар!

Батыр халык дигән

Зур даныбыз әле сүнмәде!

Без – татарлар!

Шушы исем белән

Җирдә яшәү үзе бер бәхет.

2 а.б. “...Халыкның иң зур байлыгы, иң кадерле рухи хәзинәсе, һичшиксез, аның теле. Халык үзенең телен, оста бакчачы кебек, яман җилләрдән, рәхимсез салкыннар куырудан саклап, мең еллар буена үстереп килгән, аны өзлексез баетып, матурлап, иң тирән фикерләрен, иң нечкә хисләрен дә аңлатып бирер дәрәҗәгә җиткергән”, - дигән Гомәр Бәширов.

1а.б. Тел турында бик күп мәкальләр дә бар:

1. Тел – күңел көзгесе.
2. Тел күрке – сүз.
3. Әдәп башы – тел.
4. Туган телем – иркә гөлем, киңдер сиңа күңел түрем.
5. Туган телен кадерләгән халык кадерле булыр.

Бу мәкальләр – халкыбызның акыллы сүзләре. Буыннар аша күчә-күчә, безнең көннәргә килеп җиткәннәр.

3 укучы

Тел турында бер мәзәк тыңлагыз әле:

• Бер аксакал үзенең хатынына болай ди: “Кадерлем, тиздән безнең икебезгә дә йөзәр яшь була. Шушы көнгә чаклы без бик тату яшәдек. Синең бер генә тапкыр да миңа каршы сүз әйткәнең булмады. Хәзер минем дөньядагы иң тәмле нәрсәне ашыйсым килә”.

    Озак та үтми, аның өстәлендә кыздырылган сыер теле тора иде. “Рәхмәт , минем кадерлем. Телдән дә тәмле нәрсә юк! Ә хәзер миңа иң тәмсез нәрсә әзерлә!”

    Озак та үтми, аның каршында тагын шундый ук ризык – кыздырылган сыер теле тора иде. Аксакал:

  “Тагын бер мәртәбә рәхмәт! Син – минем акыллым. Дөньядагы иң тәмле дә, иң тәмсез нәрсә дә – тел. Тел – мәхәббәткә дә, нәфрәткә дә сәбәп”, - дигән.

2 а.б. Аксакалның үзенең дә теле нинди матур! Хатынына “Кадерлем, акыллым” дип кенә эндәшә ул. Чыннан да, тел тәмле дә, тәмсез дә була ала. Тәмле телдән – яхшы сүз; яман телдән яман сүз чыга.

1 а.б. Туган тел. Һәркем өчен дә газиз сүз бу. Чөнки иң кадерле, бернәрсә белән дә алыштырылмый торган “әни”. “әти”. “әби”. “бабай” сүзләрен башлап туган телдә әйтәбез. Туган-үскән ил-җирнең якынлыгын, Ватанның газизлеген без әүвәл туган тел ярдәмендә тойганбыз. Шагыйрьләребезнең матур-матур шигырьләрен ятлап, әле дә куанабыз, рухланабыз.

4 укучы. 

Дөньяда иң-иң матур ил –

Ул минем туган илем.

Дөньяда иң-иң матур тел –

Ул минем туган телем.

“Балам”, - диеп туган телдә

Эндәшә миңа әткәм.

“Әнкәем”, - дип  әниемә

Мин туган телдә дәшәм.

                                                               5 укучы.

                                                            Туган телемдә сөйләшеп,

                                                            Яшим мин туган илдә.

                                                           “Туган ил” дигән сүзне дә

                                                            Әйтәм мин туган телдә.

                                                            Иң изге хисләрне мин

                                                            Туган телдә аңлатам.

                                                            Шуңа күрә туган телне

                                                            Хөрмәтлим мин, яратам.

6 укучы.

Халкым теле – хаклык теле.

Аннан башка минем илем юк!

Илен сөймәс кенә телен сөймәс

Иле юкның гына теле юк.

                                                   7 укучы.

                                                   Туган тел- иң татлы тел,

                                                   Туган тел – иң тәмле тел.

                                                   Тәмле дип, телең йотма –

                                                   Туган телне онытма!

                     (Татар халык биюе)

8 укучы.

Мин сөйлим анам телендә,

Яшим атам җирендә.

Бу бәхет миңа бирелгән

Туган йорт бишегендә.

Тәүге кабат аяк басып,

Сукмактан киттем йөреп.

Әйттем анам теле белән:

• Мин җирдә кеше! – диеп

                                               9 укучы.

                                         Күзләремне ачты минем,

                                         Иркәләде үз телем.

                                         Үз телем яктыртты юлны,

                                         Үз телем бирде белем.

                                         Үз телеңне сөймәгәндә

                                         Ярты ул алган белем.

                                         Канатсыз коштай буласың,

                                         Белмәсәң ана телен.

                                         Сандугач язын сагынып

                                         Кайтса да туган илен.

                                         Үз көен онытса әгәр,

                                         Аны назламас идем.

10 укучы.

Әткәң-әнкәң телен белсәң,

Адашмассың кайда да...

Туган телемдә эндәшәм

Кояшка да айга да.

Туган телемдәаңлашам

Үткән, бүгенем белән.

...Әлифбамны дога итеп

Укыймын күңелемнән.

Игелекле булып үсим

Газиз туган телемә.

Туган тел бер генә була –

Әнкәй кебек бер генә.

11 укучы.

Асыл сүзләреңне , туган илем,

Биреп торчы миңа азга гына.

Бөтенләйгә түгел – вакытлыча,

Тик җитәрлек гомер азагыма.

Синнән алган һәрбер сүземне мин

Күз карасы төсле саклар идем,

Ул сүзләрнең затлыларын сайлап,

Дога итеп кенә ятлар идем.

2 а.б. Дөняда иң татлы нәрсә дә тел, иң ачы нәрсә дә тел. Хәзер мин сезгә бер риваять сөйләп китәм.

...Эзоп, имештер, филосрф Ксанфның колы булган. Бервакыт Ксанф кунаклар чакырырга уйлаган һәм Эзопка табынга иң яхшы нәрсә пешереп китерергә боерган. Эзоп ит базарына барып, тел сатып алган һәм аннан өч төрле ризык әзерләгән. Ксанф, бу хәлгә гаҗәпләнеп, Эзоптан сораган:

-Ни өчен син һаман тел генә китерәсең? – дигән.

-Син миңа иң яхшы нәрсә алырга куштың, - дигән Эзоп аңа җавап итеп. – Ә дөньяда телдән дә яхшырак нәрсә бар?! Тел ярдәмендә шәһәрләр төзелә, халыкларның мәдәнияте үсә. Тел ярдәмендә без белем алабыз, фәннәр өйрәнәбез. Тел ярдәмендә кешеләр бер-берсе белән аңлашалар, киңәшәләр, сәламләшәләр, татулашалар, шатлык-сөенечләрен уртаклашалар, сөю-мәхәббәт хисләрен белдерәләр. Менә шуңа күрә дә дөньтелдән дә яхшы бер нәрсә дә юк!

1 а.б. Һәр халыкның туган теле – аның мәдәнияте, тарихы көзгесе. Шуңа да телебез сафлыгы, матурлыгы, аһәңлелеге өчен барыбызга да армый-талмый көрәшергә, эшләргә кирәк.

Югары мәдәниятле булуга туган телеңне яхшы белү дә керә. Үз халкына ана телендә хезмәт күрсәтә алырлык хәзерлеге булмаган кешене, ул нинди генә дәрәҗәле эштә эшләмәсен, һич тә югары мәдәниятле кеше дип әйтеп булмый.

12 укучы. 

И родной тел!

Иродной тел, и красивый,

Мамам, папамның теле.

Мог я узнать күп нәрсәне

Син родной тел аркылы.

Бу языкта коляскада

Мамам сказку көйләгән.

А затем төннәр буена

Бабуля рассказ сөйләгән.

А потом ни сәбәптәндер

Өйрәткәннәр русский язык.

Якобы тик шушы телдә

Алам духовный азык.

Почему же нас дедсадта

Сиңа өйрәтмәделәр?

В школе, когда обучали,

Синдә сөйләтмәделәр?

Вузга поступать иткәндә

Говорят, син кирәкми.

Далше-больше жить иткәндә

Нужен ли ты, вряд ли.

Иродной тел, и матур тел,

Мамам, папамның теле.

Только я их обвиняю

Өйрәтмәгәнгә сине.

И родной тел, аңлаталар:

Можно жить и быть синсез.

Мама, папа и бабуля

Оставили меня телсез.

2 а.б. Тел ачылгач әйтә алсаң: “Әни!” – дип,

           Тел ачылгач әйтә алсаң: “Әти!” – дип,

           Күзләреңә яшьләр тыгылмас,

           Туган телең зле бу булмас.

1 а.б. Соң минутта әйтә алсаң: “Әни!” – дип,

          Соң минутта әйтә алсаң: “Әти!” – дип,

          Күзләреңә яшьләр тыгылыр,

          Туган телең әнә шул булыр...

Укытучы: 

Бергәләп җырлыйк “Туган тел” җырын,

Кечкенә чакта җырлаган кебек,

Һавада – кояш, җирдә  туган тел

Булмаса әгәр, зураймас идек.

Сөенеп җырлыйк “Туган тел” җырын

Онытканнарның бәгырен телеп,

Мин бит татар баласы, диеп,

Кешеләр һәрчак торсыннар белеп.

(Бергәләп “Туган тел” җыры башкарыла)