Къостайы сфœлдыстады иуœй-иу мифологон терминты тыххœй

Мифологические термины в творчестве Коста Хетагурова.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл kostayy_sfoeldystady_iuoey.docx32.64 КБ

Предварительный просмотр:

Къостайы сфœлдыстады иуœй-иу мифологон терминты тыххœй

Суангдœр 19 œнусы онг Европœйы зонгœ уыдысты œрмœстдœр рагон бердзенœгты œмœ римœгты мифтœ-радзырдтимœ сœ хуыцœуттыл, хъайтартыл œмœ œндœр фантастикон уœвœгтыл. Антикон хуыцœуттыл œмœ хъайтартыл радзырдтœ тынгдœр рапарахат сты Ренесансы дуджы( 15-16).

Мифтœ цы аххосœгтœм гœсгœ фœзындысты, уыдон, œвœццœгœн, агурын хъœуы, уœды заманы хъуыдыкœнынады историон-культурон размœдзыд цавœр œмвœзадыл уыд, уыцы алыхуызондзинœдты.

Ирон адœмы мифологийы фœзындœн бындур œрœвœрдтой скифтœ, сœрмœттœ, алантœ. Уыдон ма сарœзтой Хъобайнаг культурœ дœр. Фœлœ ма сыл 13-14 œнусты тынг бандœвтой тœтœр œмœ монголтœ. Нœ адœмы мифологи, сœйраджыдœр, иртœстгонд цœуы Нарты кадджытœй, кœцы фœзынд œмœ рœзт незамантœй суанг 13-15 œнусты онг.

Литературœ œмœ мифологийœн œппынœдзухдœр кœрœдзиимœ ис комкоммœ œмœ œнгом ахастытœ: миф ахизы литературœмœ. Ацы œнгом ахастытœ фœзындысты алыхуызон аивœдтыл, œгъдœуттыл, адœмон бœрœгбонтыл œмœ фœстаг œнусты та – алыхуызон наукон концепцитыл, эстетикон œмœ фольклорон ахуырœдтыл, фольклористикœйыл. Уœлдай ирддœрœй уыцы бастдзинœдтœ зынынц фольклорыл.Адœмон порэзи йœ хъуыдыкœнынады типмœ гœсгœ тынг œввахс лœууы мифологимœ, фœлœ, куыд аивады фœзынд афтœ та – литературœмœ. Уœдœ фольклор культурон œгъдауœй бацыд литературœ œмœ мифологийы ̕хсœн, œмœ сœ кœрœдзимœ œввахс кœны, кœрœдзийыл сœ бœтты. Уымœн та œвдисœн у Хетœгкаты Къостайы сфœлдыстад, уым ирдœй œвдыст цœуы ирон адœмы хœццœ динуырнынад.

Зонадœй бœлвырд у. динон системœты ̕хсœн ахастытœ кœй сты œвзаджы системœты ахастыты хуызœн. Махмœ, куыд европœйаг œндœр адœмтœм, чырыстон дин œрбацыд астœуккаг œнусты œмœ дзы œмбœлœм хъœздыг œмœ цымыдисаг œрмœгыл, кœцы œвдисы, динон субстрат цы у , уый. Кœд мах чырыстон дин райстам, уœддœр нœм муртаттаг дины баззайœццœгтœ бирœ ис. Чырыстон дин ирон адœммœ œххœстœй никуы фœуœлахиз, уыцы уœлахиздзинад у œрмœст формалон. Муртаттаг дины хуыцœуттœн лœвœрд цыдысты чырыстон зœдты нœмттœ, фœлœ уыцы динон «фœуœлахиздзинад»-мœ лœмбынœг куы œркœсœм, уœд уыдис терминологон œмœ ономастикон.

Абон ирон динон пантеоны иуыл бœрзонддœр лœууы Хуыцау. Абайты Вассо куыд зœгъы, уымœ гœсгœ нœм дзырд Хуыцау œрбацыд кавказаг дунейœ. Уый œндœр зœдтœ œмœ дауджыты ̕хсœн иууыл бœрзонддœр бынат кœй ахсы, уымœ гœсгœцыфœнды ракуывд ирон фынгыл райдайы Хуыцауы ракуывдœй. Къоста дœр, œвœццœгœн, уымœн фœдзœхсы œрыгон фœсивœды:

Фест райсомœй, лœгау,

Ныхс сапонœй дœхи

Æмœ-иу скув: Хуыцау,

Фœдзœхсын дыл мœхи.

Дзырд «хуыцау»-œй ирон адœммœ œндœрзœдтœ œмœ дауджытœ нысан нœ цœуынц. Фœлœ уœддœр арœз ис фехъусœн: Хуыцœутты Хуыцау, Стыр Хуыцау. Уый, œвœццœгœн, ууыл дзурœг у, œмœ нœ адœмы динон дунеœмбарынады дзырд «хуыцау»-œй нысан кœнын кœй райдыдтой œндœр зœдтœ œмœ дауджыты дœр: ома уœвынад кœнынц œндœр уœларвон тыхтœ, кœцытœ сты Стыр Хуыцауы дœлбар, зœгъœм – Уастырджи:

Гъе Уастырджи, ракœс, цœмœй

Нœ фœуœм бынтондœр фыдвœндаг!..

Кœд Хуыцау ирон динон пантеоны сœр лœууы, уœддœр къаддœр нысаниуœг нœй Уастырджийœн. Абон махмœ Уастырджи лœууы Хуыцауы œмрœнхъ œмœ, œвœццœгœн, уый œнœхъуаджы нœу. «Стыр Хуыцау представлял высшую божественную инстанцию, а Уастырджи почитался его двойником – правой рукой и даже соперником».

Геродот куыд хъусын кœны, уымœ гœсгœ массагеттœн сœ пантеоны сœр лœууыд Хур. Абайты Вассойы хъуыдымœ гœсгœ «Уастырджи наделен чертами солнечного божества», «это слегка охристианизированный образ солнечного божества осетин». Уœдœ нœ рагфыдœлтœ муртаттаг диныл хœст куы уыдысты, уœд сœм Хуыцœутты Хуыцауыл нымад уыдис Хур, ныры Уастырджи.

Зœгъын хъœуы уый дœр, œмœ рагзаманты индоариœгтœм сœ пантеоны сœр кœй лœууыдис Индра, хœсты œмœ уœлахизы бардуаг.Иуœй-иу мифты циклты сœйрагдœр эпизод у- Индра стыр калм Виртрайы куыд мары,. Куыд зонœм, афтœ чырыстон дины дœр Уаз Георги œвдыст цœуы уыцы хуызы, ома мары цавœрдœр гигантон калм. Уœдœ хуры бардуаджы миниуджытимœ иумœ Уастырджи хайджын у индоариаг Индрайы миниуджытœй дœр.

«Уастырджи (Уасгерги), в осетинской мифологии покровитель мужчин, путников и воинов». Нœлгоймаг исты ахсджиаг хъуыддаг саразнмœ куы фœцœйцœуы, уœд œнœмœнгœй скувы Уастырджимœ, баиу ма кœнынц фынгыл Хуыцау œмœ Уастырджийы куывд дœр: «Хуыцау œмœ уœ Уастырджийы хорзœх уœд!»

Сылгоймагœн Уастырджийы ном дзурыны бар нœ уыдис, хуыдтой йœ œмœ йœ хонынц «Лœгты дзуар». Æгœрыстœмœй сын нœ уыдис, Уастырджийы цытœн цы бœрœгбонтœ уыдис, уым хайад исыны бар дœр. Абон дœр Ирыстоны ис ахœм хъœутœ, цы ран Лœгты ̕хсœвы дзуармœ фœцœуынц œрмœстдœр нœлгоймœгтœ.

Дзырд Уастырджийы фыццаг хай – уац – алантœм рагœй фœстœмœ уыд культон термин. Æфтыдтой йœ чырыстон дины хуыцœутты нœмттœм, цœмœй сын сœхи пантеоны бынат скодтаиккой. «Религиозная семантика, ясно выступающая в ос. уац  и в некоторых других иранских фактах была общеиндоевролпейской».

Всати. Ирон адœммœ Всати нымад у хъœддаг сырдты бардуагыл. Цуаны цœугœйœ-иу ирон лœг йемœ ахаста œртœ ууœлибыхы œмœ-иу скуывта Всатимœ. Цœмœй Всати ма фœхœрам уа, уый тыххœй, куыд œмбœлд, афтœ œххœст кодтой œгъдœуттœ. Хъœддаг сырдты хуыдтой «Всатийы фос».

Ирон адœммœ Всатийыл цы зарджытœ ис, уыдоны Всати у мœгуыр лœджы œвварс. «Всати – бог охоты, покровитель бедных охотников и враг знатных».

Всатийœ зœронддœр

Дауджытœм кœм и?

Дзырд дауджытœ ирон эпосы œмбœлы дзырд зœд-имœ иумœ бирœон нымœцы: зœдтœ œмœ дауджытœ. Абон ацы дыууœ дзырды нысаниуœг œмбœрст цœуы иу бœлвырд хъуыдыхœссœгœй.

Зœд œмœ дуаг сты рагон ирайнаг дзырдтœ: зœд – бардуаг, хуыцау. Иуœй-иу ахуыргœндтœ та йœ тœлмац кœнынц куыд «цыткœнинаг». Дауœг – «тых», «тых хœссœг» рагонирайнаг дзырд «тав»-œй, кœцы нысан кœны «тыхджын уœвын». Уœдœ дыууœ дзырды иумœ нысан кœнынц «хуыцœуттœ œмœ тыхтœ». «Представление о «силах» как особых божественных сущностьях рядом с богами коренится в древних иранских и арийских народных верованиях». Уымœн фœнысан кœнынц Ирыстоны алы кœмтты дœр июны мœйы стыр бœрœгбон Дауджытœ.

Къоста дœр Всатийы дауджытыл нымайы, уый та ирон адœммœ стыр нымад зœд уыд.

Табу нœ дауджытœн, - загъта сын хъœлдзœгœй

Биаслан, - нœ бирœгъœн асаст йœ дœндаг.

Кадœг «Хетœг»-ы Биаслан у пысылмон дины минœвар, фœлœ, œвœццœгœн, пысылмон дины уыд ахœм «тыхтœ», кœцытыл анхъœвзта «дауджыты» нысаниуœг.

Æндœр адœмтœм дзырд язат-œй (зœд-œй) нысан кœнынц сœ хуыцœутты дœр. Зœгъœм, ног персайнаг эпосы сœ уœлдœр лœууœг хуыцау Ормазды хонынц Изед, Йездан. Кœнœ зороастризмы дœр: «Сам Ахура Мазда именуется язатом – достойным почитания, именно этим словом будут названы старые индоарийские боги, когда восстановится их культ и они войдут в зороастрийский пантеон как «созданные Ахурой».

Зороастризмы уœлдœр хуыцау Ахура Мазда рафœлдыста œвœрццаг уœларвон тыхтœ œмœ сœ схуыдта «Язат»-тœ, сœ цœрœн бынат та ссис Гаронмана, бœрзонд хох Хукарьяйы цъуппыл. Хукарья нымад цыдис иуыл стырдœр хохыл – Хара Березайти (авест. «Высокая гора», среднеперсидский - Харбурз, фарси – Албурз).Ацы фœстаг дзырдœй равзœргœ у абоны Эльбурс – хœхты рагъ Ираны цœгаттаг фарс. Рагон адœмы мифологон дунеœмбарынадмœ гœсгœ та – хœхты рœнхъ Хуссар Кавказœй суанг ныгуылœн Индийы онг. Персайнаг зороастрийаг космологийы Харбурз баст цыдис Эльбурсимœ. Топоним Харбурзœй ма равзœргœ у Кавказы хох Эльбрусы ном дœр. Уœдœ Къостайы Всати дœр бады хœхтœй бœрзонддœрыл:

Хœхтœй дœр бœрзонддœр

Чи у, уый йœ фœци.

Иуœй-иу адœмты хуыцœуттœ, зœдтœ сœ эволюцийы процессы хайджын œрцыдсты сœ сыхаг адœмтœм œмбœлгœ зœдты миниуджытœй. Уастырджийы тыххœй абон зонадон литературœйы зœгъынц: «Уастырджи не только покровитель мужчин, воинов, путников, но и защитник честных людей, является бичом воров, плутов, клятвопреступников, убийц». Къостайы сфœлдыстадœй куыд зыны, афтœмœй «защитник честных людей, является бичом воров, плутов, клятвопреступников, убийц» зœгъдзыстœм Всатийœ. Уастырджийœн ма баззад ацы цитатœйœ фыццаг хай, уœлдайдœр «покровитель путников». Уастырджи кœцыфœнды бœлццоныл дœр ауды: фœнды абырœг уœд, фœнды раст лœг. Фœлœ Всати хорзœх œмœ фыдœхы ̕хсœн œвœры арœн. Æркœсœм ма Къостайы «Всати»-мœ:

- Федтон, - загъта,- диссаг:

Комы нарœджы

Курынц иу мœллœг саг

Фараст барœджы!..

Топп – ерœдзыпп, хъримаг,

Бœх – саулох бœхтœ…

- Гъе,̕рра! – Всати загъта, -

Ахœмты тыххœй

Уастырджи фœдавта

Фос нœ мœгуыртœй.

Ауадз сœ йœхимœ! –

Уый та сœ хынцдзœн

Давœггаг фыдимœ

Карз арахъхъ дœтдзœн!..

Всати «ахœмты» хоны хъœздыджыты, зœгъгœ, саулох бœхтыл œрбалœууыдысты фараст барœджы œмœ курынц иу мœллœг саг. Всати сœ «арвит» нœ зœгъы, фœлœ «ауадз», цымœ сœ фœндаг Всатийы тыгъдадыл цыдис, афтœ. Уастырджи сœ, зœгъгœ, «фендзœн» мœгуыр адœмœй «радавœггаг фыд» œмœ «карз арахъхъœй». Дзырдтœ фараст, давœггаг фыд, карз арахъхъ не сты œвœрццаг миниуœг œвдисœг. Ацы дзырдты фœрцы бœлвырд цœуы Всатийы œппœрццаг ахаст Уастырджимœ, ома йœ тох Хуры бардуагимœ. Æмœ ма ноджы, нымœцон фараст-œй фыссœг пайда кœны хъœздыджыты равдисынœн, нымœцон авд-œй та мœгуырты равдисынœн:

Авд цуаноны бадынц

Айнœджы ныхыл,

Тынг хъазуатœй зарынц,

Нал хœцынц зœххыл…

- Гъеныр, гъе, нœхион, -

Разын ныр рœдау!

Аскъœр сыл нœ сион,

Хорз сœ фен, лœгау.

Нымœцон авд-мœ ахастœй Всати œввахс лœууы алайнаг дунемœ. Ацы нымœцон чырыстон дины дœр амондджыныл нымад цœуы. Уœдœ, œвœццœгœн, Всати œмœ индоариаг Митра иу зœд сты. Митрайœн йе стырдœр миниуœг у рœстдзинад. Уымœн йœ хœс уыдис, цœмœй хорзœх œмœ фыдœх кœрœдзийœ хицœн кодтаид. Уый райгуырд къœдзœхœй œмœ йœ ссардтой фыййœуттœ, тох кœны Хуримœ. Æмœ кœд, Абайты Васойы хъуыдымœ гœсгœ, Уастырджи Хуры бардуаджы миниуджытœй хайджын у. уœд Всати та Къостайы сфœлдыстады œвдыст цœуы., куыд «третий посланник» манихейаг теологимœ гœсгœ œмœ йœ тох у Уастырджиимœ, Хуры бардуагимœ.

Банысан кœнинаг ма у уый дœр, œмœ Митраизм 3-аг œнусы онг тох кодта чырыстон динимœ.Аннœрдыгœй та Митрайы райгуырды боныл мифологийы нымад цœуы 25-œм декабрь. Католиктœ та ацы бон нымайынц Чырстъийы гуырœн боныл. Æмœ ма: Митрайы тох Хуримœ фœцис фидыдœй. Стœй Митра мары Ахура Маздайы рафœлдисгœ Фыццаг Галы. Галœн йœ буары хœйттœй равзœрдысты зайœгойтœ: йœ магъзœй – мœнœу, йœ тугœй – сœнœфсир œмœ а.д.. Уымœ гœсгœ Галы ахœм ритуалон аргœфстœй зœхх схъацœнджын œмœ хъœздыг тыллœг ратта. Хуыцауы рафœлдисгœ Галы аргœвдын уыдаид œрмœстдœр уый бон, кœцыйœн Хуыцауœй бар лœвœрд цыдис. «Обитель Митры, чьи пастбища просторны – на Хара Березайти, в поднебесной вышине». Хизœнуœттœ та фосдарœгœй зœрдиагдœрœй никœй фœхъœуынц. Уым хызтаиккой митрайы фос, куыд Всатийы фос. Авд цуаноны дœр œм уымœн зарынц:

Мах – дœ уазœг, Всати,

Ды – нœ фœдзœхсœг!

Бœрзондœй ныллœгмœ

Ракœс, рафœлгœс…

Уœйыг.

Раджы уœйыгмœ лœскъдзœрœн

Иу мœгуыр лœг цард.

Хетœгкаты Къостамœ, дœлдзœхы цœрджыты миниуджытœй хайджын чи у, уыдонœй – уœйыгыл – œмбœлœм œрмœст дыууœ œмдзœвгœйы: «Уœлмœрдты» œмœ «Лœскъдзœрœн»-ы. Ирон аргъœуттœ œмœ эпосы уœйыг ахсы зынгœ бынат. Уый стыр тыхы хицау у, тынг бœрзонд у, у адœймаджы ныхмœ.

Иу фœкастœй афтœ зыны, цыма ацы талынг тыхы фœлгонц œмбœрстгонд у. Фœлœ уый бынтон афтœ дœр нœу.

«Лœскъдзœрœн»-ы уœйыджы фœлгонцœй œвдыст цœуы зыд œмœ кœрœф лœг, раздœры хъœздыг адœм, œлдœрттœ œмœ уœздœттœ, кœцытœ адœмы туг œхсныфœй нуœзтой.

«Уœлмœрдты»-йы уœйыг œххœст кœны мœрдты дуаргœсы роль:

Мœрдты ̕фсœн дуœрттœ дыни у уœйыг бакœндзœн,

Фыд, хорз œм ма сдзур!

Растдœр уœйыджы ахœм функци, œвœццœгœн, Абайты Вассомœ сœвззœрын кодта ацы дзырды равзœрды тыххœй ахœм хъуыды, зœгъгœ, ирон «уœйыг» рагон ирайнаг Вайю-йœ равзœргœ у, дымгœйы бардуагœй.

Зороастрийœгтœм дœр ис дымгœйы бардуаг, фœлœ йын рагœй фœстœмœ ис дуалистикон нысаниуœг. Рухс дуне у Ахура Маздайы, талынг та – Ангхро Майньюйы. Вайюйы бынат та ис «уœлдœфы» - зœххы дуне, зœдтœ œмœ талынг тыхтœ кœм хœцынц, уœлдœф иу кœны дыууœ ныхмœвœрд хъуыдыйы. Уымœ гœсгœ Вайюйы œрдœг хай у уœларвон тыхты, œрдœг хай та – талынг тыхты. Уœдœ зороастрийœгтœн сœ ортодоксии куыд рœзтис, афтœ ацы хицœндзинад фœирддœр œмœ фœарфдœр. Иу Вайюйы фœлгонцœй равзœрд дыууœ: Вай – зœд. Вай – мœлœты бардуаг.

Уœдœ «Уœлмœрдты»-йы уœйыг дœр у мœлœты бардуаг Вайюйы халдих.

Æрхœсгœ терминтœ Къостайы сфœлдыстады тынг стыр стилистикон уаргъ хœссынц. Уыдонœй алкœцыйœн дœр ис йœхи сœрмагонд нысан œмœ нысаниуœг хъуыдыйады, œмœ иууыл иумœ  œххуыс кœнынц тексты истори равдисынœн.

Спайдагонд литературœ

  1. Мифы народов мира. т.1, М.1997
  2. Абаев В.И. Избранные труды. т.1, Влад.1990
  3. Хетœгкаты Къ. «Ирон фœндыр»
  4. Чочиев А.Р. Очерки истории социальной культуры осетин. Цхинвал, 1995
  5. Рак И.В. Зороастрийская мифология. СПб, 1998
  6. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетинского языка, т. 4, М. 1989
  7. Чибиров Л.А. Древнейшие пласты духовной культуры осетин, Цхинвал, 1984
  8. Абаев В.И. Осетинский язык и фольклор, т.1, М.-Л., 1949
  9. Хубаева С.А., Труды ЮОГУ им. А.Тибилова. Цхинвал, 1998

[Введите текст]