Кагыйдәләр.
Кагыйдәләр җыелмасы.
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 gadi_zhoml_kagyydlr.doc | 83.5 КБ |
| kagyydlr.doc | 1.91 МБ |
| pamyatka_izuchayushchemu_tatarskiy_yazyk.doc | 35.5 КБ |
| pamyatka.docx | 51.47 КБ |
Предварительный просмотр:
Ия- баш кил-тә килеп, аерым сүзгә буйсынмаган теләсә кайсы сүз белән белдерелә ала. Бр генә сүздән торган гади ия дип атала. Таркалмый торган сүзтезмәләрдән торган ия тезмә ия дип атала.Ия баш кил-тә килә, башка сүзләргә буйсынмый, ия янында бәйлекләр булмый. Хәбәр- ия турында нәрсә булса да хәбәр итә . Гади хәбәр 1сүз б\н белдерә. Кушма х-р мөстәкыйльсүзгә ярдәмлекләр (бәйлекләр, ярд.фиг., кисәкчәләр) ялганып ясала. Тезмә х-гә таркалмый торган сүзтезмәләр керә. Аергыч –һәрвакыт исем белән белдерелгән кисәкне ачыклый. Барлык сүз төркемнәре дә аергыч була ала, тик алар исемне ачыклап килергә тиешләр. Аер-ны билгеләү өчен, башта исемне, аннары аңа ияргән сүзне табарга кирәк. Аер-ны ияртеп килгән сүз аерылмыш дип атала.(Халык батыр уллар үстерә. Батыр аергыч, уллар- аерылмыш) Тәмамлык –Эш-хәрәкәтен белдерүче сүзгә ияреп килгән һәм аның үтәлүенә бәйле предметны, затны күрсәткән иярчен кисәк. Тәм-лык ияртүче сүзгә килеш куш-лары, бәйлекләр, янәшә килү чарасы аша иярә. Туры тәмам.төшем килеш куш-сы алган яки алу ихтималы булган тәм-к. Кыек тәм-к-ияртүче сүзгә юнәлеш, чыгыш, урын-вакыт килеше куш-лары һәм бәйлек ярдәмендә иярә торгаааааан тәм-к. Эш- хәрәкәтнең кайда, кайчан, ничек, ни сәбәпле, нинди шартларда, нинди максат белән үтәлү –үтәлмәвен күрсәтеп, фиг-гә ияргән иярчен кисәкләр хәл дип атала. Хәл-р билгенең күләмен, дәрәҗәсен белдереп, сыйфатка, рәвешкә ияреп килергә мөмкин. Урын хәле Эш яки хәлнең урынын белдереп, Кая? Кайдан? Кайда? С.җ.б. торган хәл(Ю.к., Ч.к., У-в.к. килгән исемнәр, урын рәвеше, бәйлек белән килгән исемнәр ярдәмендә белдерелә) Вакыт хәле-эш-х-нең вакытын, башлануын, бетүен, күпме дәвам итүен белдереп, ф-не ачыклап килә.(Кайчан? Кайчангга чаклы? Кайчаннан бирле? с.җ.б.) Рәвеш хәле җ-дә эш-ң ни рәвешле, ничек үтәлүен белдереп, Ничек? Ни рәвешле? с.җ.б.к.т.иярчен кисәк.(рәвешләр, х.ф-нең 1нче,2нче төрләре, бөйлек б\н килгән исем мәгънәсендә килгән башка сүз төркемнәре; сүз төрк-ә –дай-дәй. Күләм хәле-җ-дәэш яки х-ң, билгенең күләмен, дәрәҗәсен белдереп, күпме? Никадәр?ни дәрәҗәдә? с.җ биргән иярчен кисәк. Сәбәп хәле җ-дә эш-х-ң сәбәбен белдереп ник? Ни өчен? Ни сәбәпле? Нигә? Нилектән? Нәрсә аркасында? к-к с.җ. булып килә торган иярчен кисәк. Шарт хәле җ-дә эш-х-ң шартын белдереп, ф-гә буйсынып килгән ярчен кисәк.(нишләсә? Нинди шартта?) Кире хәл җ-дә көтелгән эш-х-ң киресен белдереп, фиг-гә ияреп килә. (Ул нишләсә? Нәрсәгә карамастан?) Кире хәл да,дә,та,тә кис-нең берсен алган шарт ф.яки карамастан бәйлек сүзе б\н килгән исемнәр яки затланышсыз ф-ләр б/н белдерелә. Аерымланган иярчен кис-р аерым бер мәгънәгә ирешү өчен, интонацион яктан әйтелгән иярчен кис-р.М-н: Нәфисә б\н Хәйдәр, сөйләшә-сөйләшә, алма бакчасына баралар. (Өтер б/н аерыла) | Җөмләнең модаль кисәкләре (эндәш, кереш) Эндәш сүзләр һәм алар янында тыныш билгеләре Сөйләм төбәп әйтелгән затн, предметны белдерә торган сүз эндәш сүз. Э.с. җ-нең теләсе кайсы урынында килә ала. Алар баш килештәге зат яки сынландырылган предмет исемнәре б\н белдерелә,җыйнак, җәенке була. (Мәйсәрә ханым, изге теләкләрегез.... Сезнең белән танышуыма бик шат,Алсу. Кешедән кала башка предметларга төбәп эндәшү күренешен сынландыру дип атыйлар. (Ямь Казан,кичке минутларда алтын утларыңнан күз алмыйм.)
И кояш! Тизрәк җылыт җирне, терелдер дөньяны.)
Кереш сүзләр һәм алар янында тыныш билгеләре. Кереш сүз сөйләүченең җөмләдәге икергә мөнәсәбәтен белдерә торган сүзләр. Алар җөмләдәге фикергә төрле мөнәсәбәтне белдерәләр: 1. Ышану һәм раслану: һичшиксез, шөбһәсез, табигый, билгеле, дөрес, әлбәтә, бәхәссез, чынлап та, һәрхәлдә. 2.Шикләнү, икеләнү яки чама б\н әйтүне: ихтимал, бәлки, ахры, күрәсең, мөгаен, шәт, никтер, ни өчендер. 3.Үтенүне яки үз фикереннән чигенүне: зинһар, хәер. 4. Фикер чыганагын: минемчә, аларфикеренчә, сезнең уегызча, әйтүләренә караганда. 5. Фикер нәтиҗәсен, өомгагын яки аның алдагы фикергә бәйләнешен: димәк, кыскасы, мәсәлән, җыеп әйткәндә, бер сүз белән әйткәндә, шулай булгач, шулай итеп, киресенчә, гомумән. 6. Фикер тәртибен: бердән, беренчедән, икенчедән, бер яктан, икенче яктан, ниһаять, барыннан да элек. 7. Фикергә бәйләнгән төрле тойгыларны: бәхеткә каршы, кызганычка каршы. Кереш сүзләр җыйнак (димәе, әлбәттә) һәм җәенкә (бәхеткә каршы) Алар өтер б\н аерыла. | Җөмләнең тиңдәш кисәкләре (однородные члены) Җ-дә 1үк сүзгә караган һәм 1үк сорауга җ-п булган кисәкләр. Җ-нең барлык кисәкләре дә тиңдәш була ала. Тиңдәш кис-р җыйнак, җәенке булырга мөмкин. (Чыршы белән нарат кышын да яшел. (җыйнак тиңдәш кис-р). Ак каеннар, таза имәннәр дә яз килүен көтәләр. (Җөенке тиңдәш кис-р)) Тиңдәш кисәкләр янында тезүче теркәгечләр килә. 1.Теркәгечләрдән башка гына бәйләнгән тиңдәш кис-р арасында өтер куела. (Мин торам кырларда, болында, урманда.) 2. Тиңдәш кис-р янында һәм, да,та,яки, яисә, я теркәгечләре кабатланмаса алар арасында өтер куелмый. (Иркәли һәм сөя кояшның яктысы.) 3. Кабатланып килгән терк-р б\н бәйләнгән тиңдәш кисәкләр арасына өтер куела. (Бу төшләргә килеп җитә алмый ни бер сәлам, ни хат, ни хәбәр.) 4. Карышы куючы терк-р б\н бәйләнгән тиңдәш кис-р арасына өтер куела. (Син авылга кайттың, ләкин минем янга кермәдең.) Искәрмәләр: 1.Аерым төркем тиңдәш кис-р арасында килгән 1үк теркәгеч кабатланган булып саналмый.(Иртәдән кичкә чаклы балта һәм пычкы, китмән һәм көрәк кулдан төшмәде) 2. кабатланып килгән терк-р б\н бәйләнгән тиңдәш кис-р арасында һәм теркәгече дә булса,өтер куелмый. (Гаязларга авылның кешеләре дә һәм табигате дә ошап китте.) 1.Үз эчендә өтерләр булган җәенке тиңдәш кис-р арасына нокталы өтер куелырга мөмкин. (Мәдинә үзеннән рәсем кәгазьләрен дә; ак, кызыл, яшел, зәңгәр буяуларын да калдырмады. [О дә; (О,О,О,О) О да]). 2. Кискен каршы куюны белдергән теркәгчсез тиңдәш кис-р арасына сызык куела. (Барам,барам – барып җитеп булмый. [О, О - О]). 3. Бер исемгә караган аергычлар ике төргә бүленеп йөртелә: тиңдәш, тиңдәш түгел аергычлар. Исемне тик бер яктан гына ачыклап килгән аергычлар тиңдәш аерг-р дип атала. Алр арасына өтер куела. ( Аланнарда чәчәкләр ал, кызыл, сары, зәңгәр керфекләрен ачтылар.) Исемне төрле яктан ачыклап килгән аерг-р тиңдәш түгел аерг-р дип атала. Мондый аерг-р арасына өтер куелмый. (Без зур (күләме), җылы (Температурасы) бүлмәгә кердек.) Тиңдәш кисәкләр янында гомумиләштерүче сүзләр Җ-нең тиңдәш кисәкләре янында аларны алмаштыра торган сүзләр дә килергә мөмкин. (Әни, әти, апа – барысы да өйдә иделәр. [О, О, О - О]) 1.Гомумиләштерүче сүз тиңдәш кис-рдән алда килсә, аннан соң ике нокта куела. Гомумиләштерүче сүздән соң пауза ясала, ә тиңдәш кисәкләр санап китү интонациясе белән укыла. (Һәммәсе:(пауза) ирләр (санау интонациясе), хатын-кызлар көчләрен аямыйча эшлиләр. ) 2. Гомумиләштерүче сүз тиңдәш кис-дән соң килсә, аның алдыннан сызык куела. (Тыштагы шакылдаулар (санау интон-се), чинау (санау интон-се), улаулар (пауза) – һәммәсе дә моңлы саз тавышлары арасына кушылып югала иделәр.) Гомумиләштерүче сүзләр һәммәсе, бөтенесе, барысы, һичбере кебек алмашлыклар б\н белдерелә. Аларның тиңдәш кис-р б\н һәрвакытта да янәшә урнашуы мәҗбүри түгел. Тиңдәшләнеп килгән сүзләр җөм-нең нинди кисәге булсаЮ гомумиләштерүче сүз дә шул ук кисәк итеп карала. Җөм-дә түбәдәге, барлык, бөтен кебек сүзләрдән башка җыю мәгънәсен белдергән исемнәр дә гомумиләштерүче сүз урынында кулланыла ала. Әмма аларны – аныкланмыш, тиңдәш кисәкләрне тиңдәш аныклагычлар итеп карыйлар. (Бүген безнең кызлар (аныкланмыш)- Дилбәр белән Әминә (аныклагычлар) – Төркиягә китәләр.) |
Кереш җөмләләр һәм алар янында тыныш билгеләре Сөйләүченең үз уена мөнәсәбәте төп җөмлә составына кергән аерым бер җөмлә б\н дә белдерелә ала. Андый җөмлә кереш җөмлә дип атала. КЕреш җ-ләр, кереә с-ләр к\к үк, төп җ-гә керешү интонациясе белән бәйләнәләр һәм түбәнрәк тавыш б\н әйтеләләр. (Быелгы яз, картлар әйтмешли, бик иртә уянды.) 1.Төп җөмлә эчендә бүтән өтерләр булмаганда, уйны аңлауга кыенлык тудырмаган кереш җ-лә ике яктан өтер б\н аерыла. (Йорт хуҗалары,күбесе картлар иде алар, болын кырыеннан печән өләшеп баралар.) 2. Артык җәенке булганда яки төп уйны аңлауга кыенлык тудыргнда, кереш җөмлә ике яктан сызык б\н аерыла.(Ул җәй – күҗелем сизде – яшьлегемнең соңгы җәе иде.) 3. Аңлатма яисә искәрмә бирү рәвешендә килгән кереш җ-ләр җәяләр эченә алына (Әрәм үткән бер көз (ә бит көзләр язлар кебек үк санаулы гына) кызганыч.) | ||
Аныклагыч (уточнение) Җ-дә ияртүче кисәктән соң килеп, аның мәгънәсенә өстәмә аныклык, төгәллек бирә торган иярчен кисәк. Аныклагыч аныклап килгән сүз аныкланмыш дип атала.Аныклагыч астына ике кат дулкынлы сызык сызыла. Аерымланмаган аныклагычлар Аныкланмышы б/н нинди дә булса грамматик формада ярашкан аныклагычлар аерымлана.(Кызларның(аныкланмыш), бигрәк тә Нуриянең (аныклагыч), күзләре сокланудан ялтырап китте. Аныкланмыш б\н 1грамматик формада килмәгән аныклагычлар аерымланмый. Бу, тсилистик төрлелек буларак, кайбер кушымчаларның әйтелмәве аркасында килеп чыга. Билгеләү алм-ры (үз, барысы, һәммәсе, бөтенесе) һәм җыю саны б\н белдергән җыйнак аныклагычлар аерымланмый(Мин бу китапныүзем сатып алдым). Аерымланган аныклагычлар янында тыныш билгеләре
Аныкланмышны тәрҗемә итү, искәрмә ясау яисә өстәмә аңлатма бирү тәртибендә аныклаган аныклагычлар җәяләр эченә алына. Сквозняк (Үтәли җил) йөри, сиңа салкындыр. | ||
Татар теленең диалектлары Татар теленең 3 диалекты бар: 1.Урта диалектның түбәндәге фонетик үзенчәлекләре бар(Казан арты, Минзәлә, Тау ягы, туймазы): а) [а] авазы 1нче иҗектә көчле о лашып әйтелә: алма [а˚лма] ә) [қ], [ғ] авазлары хас: кар [қа ͦ р], Гата [ға ͦ та] б) Теш арасы [ʓ] авазы бар: кыз [кыʓ], абзый [а ͦ бʓый] в) җ ләштерү характерлы6 ял – җал, якын – җакын. 2. Мишәр (Көнбатыш) диалектлары түбәндәгечә аерылып торалар (Чистай, Сергач, Чүпрәле): А) [қ], [ғ] авазлары к,г булып әйтелә яисә төшеп кала: кар, гадәт, агу ә) [а] авазы иренләшми, саф кала: ай, сана, алар б) өй, ай дифтонглары монофтонглаша, бер аваз булып әйтелә: өй [ү] кайнар [канʼар] в) ц,чͫ , дҗ аффрикатлары бар: цәй, ч ͫ иләк, дҗиләк г) сүз башында й ләштерү: йил, йир; д) [ү] авазының нечкәрүе 3. Көнчыгыш диалект (Себер татарлары ) : а) яңгырау тартыклар саңгыраулашалар: бар [пар, барабыз [парабыс]; ә) [ц] авазы актив: чаба [цаба] | ||
Җөмләдә сүз тәртибе. Сүз-нең уңай һәм кире тәртибе Кереш сүзләр, эндәш сүзләр бөтен җ-гщ карасалар, иң алда урнашалар. Алар җ-нең уртасында һәм ахырында да килергә мөмкин. Җ-лә кисәк-рнең шушы рәвештә урнашуы җ-дә сүз-нең уңай тәртибе дип атала. Инверсия, ягъни кире тәртип булганда, ия хәбәрдән соң урнаша.(Америкада була бу хәл) Тәмамлык үзе ияргән сүздән соң урнаша (Их, белми шул ул, белми минем бер гаепсез икәнемне) Аергыч аерылмыштан соң килә (Яшел исен җәйнең һәр йорт белә) Хәлләр үзләре ияргән сүздән соң урнашалар (Кара елан Кәлтәгә дәшкән: -Кадерле, кордаш, нинди гүзәл җырчы килгән урманыбызга! – дигән.) Искәрмә. Аныклагыч һәрвакыт аныкланмышыннан соң килә, кире тәртип күзәтелми: (Ләкин әле ул гомерлек гадәтен – балта остасы булуын ташламый.) Сүз тәртибендә нигезләнеп, җ-дә мәгънәсе ягыннан иң әһәмиятле сүз билгеләнә. Бу сүз логик басым төшкән сүз була. Гадәти сөйләмдә логик басым хәбәргә төшә, ләкин тавыш көчәйми. (Мин дусларыма тарихи скважинаны күрсәтергә вәгъдә иткән идем.) Логик басым башка кисәккә төшсә, ул кисәк хәбәр алдыннан янәшә куела һәм көчлерәк тавыш белән әйтелә. (Мин тарихи скважинаны күрсәтергә дусларыма вәгъдә иткән идем. ) Логик басым төшкән сүз тыңлаучы өчен күпмедер дәрәҗәдә яңалык белдерә. |
Предварительный просмотр:
Предварительный просмотр:
Памятка изучающему татарский язык
ЗАПОМНИ 10 правил:
1. В татарском языке все слова бывают или только МЯГКИЕ или только ТВЁРДЫЕ. Слова содержащие гласные Ә, Ө, Ү, Е (Э), И - будут МЯГКИМИ (например: кәбестә) Слова содержащие гласные А, О, У, Ы - будут ТВЁРДЫМИ (напр.: урындык).
2. В татарском языке слово состоит из КОРНЯ и АФФИКСА. Аффиксов может быть много. Каждый аффикс что-то обозначает.
Например: кул - рука
кул+лар - руки
кул+лар+ыбыз – наши руки
кул+лар+ыбыз+да – в наших руках
кул+лар+ыбыз+да+гы – находящиеся в наших руках
3. К МЯГКИМ словам присоединяются МЯГКИЕ АФФИКСЫ, к ТВЁРДЫМ словам присоединяются ТВЁРЫЕ АФФИКСЫ. Например: кул+лар+ыбыз+да
күл+ләр+ебез+дә
4. Образование новых слов происходит присоединением к корню различных аффиксов:
кыш - зима кыш+кы - зимний; яңа – новый яңа+лык – новость.
5. Основой (корнем) для образования всех форм глаголов являются глаголы приказы (!)- глаголы повелительного наклонения:
бар! – иди! бар+ды – ходил
көт! – жди! көт+үче – ждущий (который ждёт)
аша! –ешь! аша+са – если поест.
6. Спрягаемой основой глаголов является форма 3лица единственного числа (3л. ед.ч.), т.е. форма “ул” – “он, она”: ул яза – он пишет
ул язган – он написал и т.д.
При спряжении глаголов к глаголу в форме 3л. ед.ч. присоединяются аффиксы спряжения. Например, спрягаем глаголы настоящего времени:
единств. число множеств. число
1л. мин (я) яза+м без (мы) яза+быз
2л. син (ты) яза+сың сез (вы) яза+сыз
3л. ул (он, она) яза алар (они) яза+лар
7. Вопрос в татарском языке можно задать 2-мя способами:
1) с помощью вопросительных слов ( вопросительных местоимений): кем?-кто?; нәрсә?- что?; нинди?-какой, какая?; нигә?-зачем, почему? и т.д.
Бу нинди китап?-Это какая книга?
2) С помощью аффиксов вопроса -мы/ме, которые присоединяются к последнему слову в предложении. Бу китап матурмы?- Эта книга красивая?
8. Порядок слов в татарском предложении отличается от русского предложения. Как правило сказуемое-глагол в татарском предложении стоит последним в предложении, а в русском языке в середине предложения.
Мин бүген дәфтәрдә язам.- Я сегодня пишу в тетради.
Слова означающие время и место располагаются в начале предложения.
9. В татарском языке существует закон приспособляемости согласных к ряду гласных, т.е. в мягких словах и согласные произносятся мягко. В твёрдых словах согласные произносятся твёрдо. Сравни: кул-твёрдое, күл-мягкое;
кал-твёрдое, көл-мягкое.
В мягких словах слышится «Ь», но не пишется. В татарском языке «Ь» пишется только в словах заимствованных из других языков.
10. В татарском языке есть гласные-хамелеоны, которые в мягких и твёрдых словах произносятся по-разному:
[йа] – в твёрдых словах ярата [йарата]
Я:
[йә] - в мягких словах яшел [йәшел]
[йы] – в твёрдых словах ел [йыл]
Е:
[йэ] – в мягких словах егет [йэгэт]
[йу] – в твёрдых словах юл [йул]
Ю:
[йү] – в мягких словах юкә [юкә].
Предварительный просмотр:
1.В татарском языке:
1) всегда мягкие гласные: ә [ ә ], ө [ ө ], ү [ ү ], и [ и ], е [ э ]
мәктәп ( магазин), бүлмә ( комната ), кибет (магазин ), өй ( дом )
2) всегда твердые гласные: а [ а ], о [ о ], у [ у ], ы [ ы ]
алма ( яблоко ), йорт ( дом ), буран ( метель), кыш ( зима )
2. Кая? – Куда?
-га, -гә, -ка, -кә ( в, на )
- Если слово заканчивается на звонкое согласное, добавляем окончание, которое начинается на звонкое согласное. В этом случае –га, -гә:
базар + га = базарга ( на рынок )
шәһәр + гә = шәһәргә ( в город )
- Если слово заканчивается на глухое согласное, добавляем окончание, которое начинается на глухое согласное. В этом случае –ка, -кә:
җыелыш + ка = җыелышка ( на собрание )
мәктәп + кә = мәктәпкә ( в школу )
- Если слова заканчиваются на гласные, всегда добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные. В этом случае –га, -гә:
бакча + га = бакчага ( в сад )
киштә + гә = киштәгә ( на полку )
К мягкому слову – мягкое окончание К твердому слову – твердое окончание |
Мин мәктәпкә барам.
Я в школу иду.
Мин киштәгә китап куйдым.
Я на полку книгу положил.
3. Кайда? – Где?
-да, -дә, -та, -тә
- Если слово заканчивается на звонкое согласное, добавляем окончание, которое начинается на звонкое согласное. В этом случае –да, -дә:
Базар + да = базарда ( на рынке )
Шәһәр + дә = шәһәрдә ( в городе )
- Если слово заканчивается на глухое согласное, добавляем окончание, которое начинается на глухое согласное. В этом случае –та, -тә:
җыелыш + та = җыелышта ( на собрании )
мәктәп + тә = мәктәптә ( в школе )
- Если слова заканчиваются на гласные, всегда добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные. В этом случае –да, -дә:
бакча + да = бакчада ( в саду )
киштә + дә = киштәдә ( на полке )
К мягкому слову – мягкое окончание К твердому слову – твердое окончание |
Мин мәктәптә укыйм.
Я в школе учусь.
Киштәдә китап ята.
На полке книга лежит.
4. Кайдан? – Откуда?
-дан, -дән, -тан, -тән, -нан, -нән
- Если слово заканчивается на звонкое согласное, добавляем окончание, которое начинается на звонкое согласное. В этом случае –дан, -дән:
базар + дан = базардан ( с рынка )
шәһәр + дән = шәһәрдән ( из города )
- Если слово заканчивается на глухое согласное, добавляем окончание, которое начинается на глухое согласное. В этом случае –тан, -тән:
җыелыш + тан = җыелыштан ( с собрании )
мәктәп + тән = мәктәптән ( из школы )
- Если слова заканчиваются на гласные, всегда добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные. В этом случае –дан, -дән:
бакча + дан = бакчадан ( из сада )
киштә + дән = киштәдән ( с полки )
- Если слова заканчиваются на носовые согласные м , н , ң добавляем окончания –нан, - нән
урман + нан =урманнан ( из леса )
бәйрәм + нән = бәйрәмнән ( с праздника )
К мягкому слову – мягкое окончание К твердому слову – твердое окончание |
Мин мәктәптән киттем.
Я ушел из школы.
Киштәдән китап алдым.
С полки книгу взял.
Мин бәйрәмнән кайттым.
Я с праздника пришел.
5. Ничәнче? – Который по счету? ( порядковое числительное )
-ынчы, -енче, -нчы, -нче
бишенче - пятый
алтынчы - шестой
икенче - второй
- Если слова заканчиваются на согласные, добавляем окончания, которые начинаются на гласные: -ынчы, -енче:
бер + енче = беренче ( первый )
ун + ынчы = унынчы ( десятый )
- Если слова заканчиваются на гласные, добавляем окончания, которые начинаются на согласные: -нчы, -нче:
алты + нчы = алтынчы ( шестой )
җиде + нче = җиденче (седьмой )
Мин икенче сыйныфта укыйм.
Я во втором классе учусь.
Әтием чиратта утыз сигезенче кеше.
Папа в очереди 38ой человек.
1-бер, 2-ике, 3-өч, 4-дүрт, 5-биш, 6-алты, 7-җиде, 8-сигез, 9-тугыз, 10-ун, 11-унбер, 12-унике, 13-унөч, 14-ундүрт, 15-унбиш, 16-уналты, 17-унҗиде,18-унсигез, 19-унтугыз, 20-егерме.
30 – утыз
40 – кырык
50 – илле
60 – алтмыш
70 – җитмеш
80 – сиксән
90 – туксан
100 – йөз
1000 – мең ( бер мең )
- Числительные от 1 до 20 пишутся слитно.
- Числительные от 21 до 29 пишутся раздельно:
21 – егерме бер, 26 – егерме алты, 29 – егерме тугыз
- Числительные от 31 до 39 пишутся раздельно:
32 – утыз ике, 34 – утыз дүрт, 38 – утыз сигез
И остальные так же: 47 – кырык җиде, 52 – илле ике, 76 – җитмеш алты, 93 – туксан өч.
101 – йөз бер
123 – йөз егерме өч
216 – ике йөз уналты
3647 – өч мең алты йөз кырык җиде
6. Кемне? Нәрсәне? – Кого? Что?
-ны/-не
Син кемне яратасың? – Ты кого любишь?
Мин әнине яратам. – Я маму люблю.
Мин кышны яратам. – Я зиму люблю.
Если в предложении речь идет конкретно о предмете, надо прибавить окончания –ны/-не. Это Винительный падеж – Төшем килеше ( в татарском языке ) Кемне? Нәрсәне? – Кого? Что? Например: Мин дәфтәрне югалттым. – Я тетрадь потерял. Что потерял? – Нәрсәне югалттың?
Если мы сообщаем о чем-то другом, например, о действии, можем и не использовать эти окончания. Пример: Что ты делаешь? Чем ты занимаешься? – Я книгу читаю ( мин китап укыйм )
7. Вопросительные предложения
Син кая барасың? – Ты куда идешь?
Мин мәктәпкә барам. – Я в школу иду.
Предложения мы строим с помощью вопросов. А также вопросы можем заменить на аффиксы –мы/-ме.
В вышеприведенном предложении мы спрашиваем куда он идет. В этом случае мы поставили сам вопрос. А если мы захотим узнать, в школу ли именно он идет, вопрос заменяем на аффиксы:
Син мәктәпкә барасыңмы? – Ты в школу идешь ли?
Әйе, мин мәктәпкә барам. – Да, я в школу иду.
8. Окончания множественного числа.
-лар, -ләр, -нар, -нәр
- Если слова заканчиваются на носовые согласные м , н , ң , всегда добавляются окончания множественного числа –нар, -нәр:
урман ( лес ) + нар = урманнар ( леса )
кием ( одежда ) + нәр = киемнәр ( одежды )
куян ( заяц ) + нар = куяннар ( зайцы )
бәйрәм ( праздник ) + нәр = бәйрәмнәр ( праздники )
- В остальных случаях всегда -лар, -ләр:
китап ( книга ) + лар = китаплар ( книги )
дәфтәр ( тетрадь ) + ләр = дәфтәрләр ( тетради )
парта ( парта ) + лар = парталар ( парты )
киштә ( полка ) + ләр = киштәләр ( полки )
Имена существительные в сочетании с именами числительными в татарском языке употребляются в единственном числе:
Китаплар – книги
Семь книг – җиде китап
җиде китаплар – ошибка!!! |
9. Глагол – Фигыль
Нишли? – Что делает? ( Настоящее время – обозначает действие, совпадающее с моментом речи )
-а, -ә, -ый, -и
Нишли? | Что делает? |
Яза Укый Утыра Ашый Эчә | Пишет Читает Сидит Кушает Пьет |
Марат китап укый. – Марат книгу читает.
Алинә чәй эчә. – Алина чай пьет.
Нишләде? – Что сделал? ( Прошедшее время )
-ды, -де, -ты, -те
Нишләде? | Что сделал? |
Язды Укыды Утырды Ашады Эчте | Написал Читал Сидел Кушал Пил |
- Если слова заканчиваются на звонкие согласные, добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные: -ды, -де
- Если слова заканчиваются на гласные, добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные: -ды, -де
Язды – написал
Укыды – прочитал
Килде – пришел
Эшләде – работал
- Если слова заканчиваются на глухие согласные, добавляем окончания, которые начинаются на глухие согласные: -ты, -те
Качты – спрятался
Эчте – выпил
Ачты – открыл
Кайтты - пришел
Когда добавляем окончание к главному слову, глагол должен быть в начальной форме, который будет отвечать на вопрос нишлә? – что делай? ( повелевает, принуждает)
Нишлә?
Укы – читай! Укыды - прочитал
Яз – пиши! Язды - написал
Утыр – сиди! Утырды - сидел
Җырла – пой! Җырлады – спел
Есть отрицательная форма : аффиксы –ма, -мә
Укы ( читай ) + ма = укыма ( не читай )
Кер ( заходи ) + мә = кермә ( не заходи )
Аффиксы отрицательной формы всегда добавляем после главного слова, потом только добавляются остальные окончания.
Укы + ма + ды = укымады ( не прочитал )
Кер + мә + де = кермәде ( не зашел )
Мин – я
Син – ты
Ул – он
Без – мы
Сез – вы
Алар - они
Когда глаголы спрягаются по лицам, берут определенные окончания. Их надо запомнить!!!
глаголы в настоящем времени.
Мин укыйм – я читаю
Мин укыйм я читаю
Син укыйсың ты читаешь
Ул укый__ он читает
Без укыйбыз мы читаем
Сез укыйсыз вы читаете
Алар укыйлар они читают
Мин сөйлим – я рассказываю.
Мин сөйлим я рассказываю
Син сөйлисең ты рассказываешь
Ул сөйли___ он рассказывает
Без сөйлибез мы рассказываем
Сез сөйлисез вы рассказываете
Алар сөйлиләр они рассказывают
Глаголы в прошедшем времени
Мин сөйләдем – Я рассказал.
Мин сөйләдем я рассказал
Син сөйләдең ты рассказал
Ул сөйләде___ он рассказал
Без сөйләдек мы рассказали
Сез сөйләдегез вы рассказали
Алар сөйләделәр они рассказали
Мин укыдым – я прочитал
Мин укыдым я прочитал
Син укыдың ты прочитал
Ул укыды он прочитал
Без укыдык мы прочитали
Сез укыдыгыз вы прочитали
Алар укыдылар они прочитали
10. Соң – после
-дан, -дән, -тан, -тән, -нан, -нән + соң |
Җәйдән соң – после лета
Кыштан соң – после зимы
В татарском языке находятся после главного слова, а в русском – до!
Кадәр - до
-га, -гә, -ка, -кә + кадәр |
Җәйгә кадәр – до лета
Кышка кадәр – до зимы
- Если слово заканчивается на звонкое согласное, добавляем окончание, которое начинается на звонкое согласное.
- Если слово заканчивается на глухое согласное, добавляем окончание, которое начинается на глухое согласное.
- Если слова заканчиваются на гласные, всегда добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные.
Язга кадәр – до весны
Мәктәпкә кадәр – до школы
Яздан соң – после весны
Мәктәптән соң – после школы
11. Категория принадлежности имен существительных
Принадлежность ( тартым ) – это специфическая категория имен существительных в татарском языке.
Склонение имен существительных по принадлежности.
Минем – мой, моя, мое
Синең – твой, твоя, твое
Аның – его
Безнең – наш
Сезнең – ваш
Аларның – их
Слова, оканчивающиеся на согласные, берут себе следующие аффиксы:
Минем кулым ( моя рука ) дәфтәрем ( моя тетрадь )
Синең кулың дәфтәрең
Аның кулы дәфтәре
Безнең кулыбыз дәфтәребез
Сезнең кулыгыз дәфтәрегез
Аларның куллары дәфтәрләре
Минем дәфтәрем бик матур.
Моя тетрадь очень красивая.
Синең кулың пычрак.
Твоя рука грязная.
Слова, оканчивающиеся на гласные, берут себе следующие аффиксы:
Минем тәрәзәм апам
Синең тәрәзәң апаң
Аның тәрәзәсе апасы
Безнең тәрәзәбез апабыз
Сезнең тәрәзәгез апагыз
Аларның тәрәзәләре апалары
Аның апасы мәктәптә эшли.
Её сестра в школе работает.
!!!Существительные әти, әни, әби, бабай имеют специфичные аффиксы принадлежности:
Минем әтием әнием әбием бабам
Синең әтиең әниең әбиең бабаң
Аның әтисе әнисе әбисе бабасы
Безнең әтиебез әниебез әбиебез бабабыз
Сезнең әтиегез әниегез әбиегез бабагыз
Аларның әтиләре әниләре әбиләре бабалары
Безнең әбиебез балалар бакчасында эшли.
Наша бабушка в садике работает.
Слова, оканчивающиеся на глухие согласные п, к , чередуются со звонкими согласными б, г. китап, күлмәк
Минем китабым күлмәгем
Синең китабың күлмәгең
Аның китабың күлмәгең
Безнең китабыбыз күлмәгебез
Сезнең китабыгыз күлмәгегез
Аларның китаплары күлмәкләре
3 лицо мн.числа не меняется.
Категория принадлежности может выражаться и аффиксами –ныкы/-неке ( прибавляются к слову, обозначающему обладателя предмета )
дәфтәр укучыныкы – тетрадь ученика
кемнеке? – чей? чья? чьё?
Проверьте себя
1 вариант.
- Найдите правильный ответ.
1.Ул Казан... кайта.
а) –дан б) –тан в) - нан
2. Алар Самара... кайталар.
а)-дан б) –дән в) –нан
3. Без Мәскәү... кайтабыз.
а) –дан б)-дән в) –нән
4. Мин Пермь... кайтам.
А) –нан б) –нән в) –тән
5. Бу кеше Саратов... кайта.
А) –тан б) –дан в) –тән
6. Бу егет Яр Чаллы... кайта.
А) –дән б) –нан в) –дан
7. Бу апа Бөгелмә... кайта.
А) –дан б) –тан в)-дән
8. Бу кеше Америка... кайта.
А) –дән б) –дан в) –нан
II. Найдите правильный перевод.
1.Без
А) они б) я в) мы
2. сәлам
А) здравствуй б) привет в) доброе утро
3. Хәерле кич
А) доброе утро б) добрый день в) добрый вечер
4. кешеләр
А) дамы б) мальчики в) люди
5. укый
А) читает б) пишет в) играет
6. уйный
А) читает б) пишет в) играет
7. Мин барам.
А) ты идешь б) я иду в) он идет
8. Киң урам
А) большая улица б) широкая улица б) узкая улица
2 вариант
- Найдите правильный ответ.
1.Без кыш көне урман... барабыз.
а) –нә б) –кә в) –га
2. Урманда без җиләк җыя... .
А) –сыз б) –сың в) –быз
3. Балалар елга... су коеналар.
А) –ка б) –та в) –да
4. Төлке урманда яш... .
А) –а б) –ә в) –и
5. Аю кышын йокл... .
А) –а б) –ый в) –и
6. Без авыл... китәбез.
А) –га б) –кә в) –гә
7. Мин урман... бик яратам.
А) –не б) –нан в) –ны
8. Апам авыл... китте.
А) –га б) –гә в) –ны
II. Найдите правильный перевод.
1.Сакларга
А) работать б) охранять в) кататься
2. урманнан
А) из леса б) в лес в) в лесу
3. җыярга
А) собирать б) пилить в) охранять
4. йөрергә
А) плавать б) ходить в)кататься
5. җиләк
А)грибы б) ягоды в) деревья
6. төлке
А) заяц б) медведь в) лиса
3 вариант.
- Найдите правильный ответ.
1.Дустым Казан шәһәре... бара.
А) –нә б)-на в)-гә
2. Җәен без авылда ял итә... .
А) –быз б) –сың в) –без
3. Бу әби авыл... яши.
А) –да б) –дә в) –га
4. Мин туган авылым... бик яратам.
А) –не б) –нан в) –ны
5. Урамда машина... йөри.
А) -ләр б) –лар в) –нар
6. Тиен... урманда яшиләр.
А) –нар б) –ләр в) –нәр
7. Әбием кибет... кайтты.
А) –тан б) –тән в) –дән
8. Әти өйгә кайт... .
А) –ды б) –ты в) –те
- Найдите правильный перевод.
- Кайтырга
А) поехать б) возвращаться в) делать
- Авылда
А) из деревни б) деревня в) в деревне
- Һәйкәл
А) здание б) площадь в) памятник
- Бакча
А) сад б) школа в) дом культуры
- Китәргә
А) уехать б) выйти в) войти
- Шәһәр
А) город б) село в) поселок
Правильные ответы!
1 вариант | 2 вариант | 3 вариант | ||||
I | II | I | II | I | II | |
1 | В | В | В | Б | А | Б |
2 | А | Б | В | А | В | В |
3 | Б | В | В | А | А | В |
4 | Б | В | В | Б | В | А |
5 | А | А | Б | Б | Б | А |
6 | В | В | А | В | В | А |
7 | В | Б | В | Б | ||
8 | Б | Б | А | Б | ||