Ыдыктыг саннар

Министерство образования и науки РФ

МБОУ Кара- Чыраанская СОШ

Доклад на тему:

Выполнила: ученица 3 класса

Монгуш Долума

Научный руководитель: Ондар В. С.

2013г

Оглавление

1. Эге сос.
2. Ыдыктыг саннар.
3. Шинчилел ажыл
4. Туннел сос.
5. Ажыглаан литературазы

1. Эге сос

       Мээн темамнын кол сорулгазы -  ыдыктыг саннарнын тыва чоннун амыдыралында ужур утказын билип алыры.  Ыдыктыг саннарны бистин огбелеривис сагып, уруг дарыынга ооредип чораан. Оларнын утказы ханы, сагыш – сеткилге дээштиг.  Торээн черин, бойдузунга хумагалды ооредир, эки мозу шынарга, уран – чечен, дылгыр, соскур болурунга ооредир бооп чораан. Ыдыктыг саннарга 3, 7, 9 – деп саннарнын чурагайлары хамааржыр.

2. Ыдыктыг саннар.

   Ыдыктыг 3 деп санга бойдустун ховар унужу чангыс достен унген 3 ыяшты Бай- ыяш хамааржыр. Уштээн тывызыктар бистин огбелернин чечен- мергенин, сагынгыр – тывынгырын бадыткап турар. Чижээлээрге: чуведе 3 дудуу(дээрнин баганазы чок, сугнун бышкызы чок, дагнын куржаа чок),  ортемчейде 3 кызыл(унген хуннун  хаяаз ы кызыл, уер сугнун ону  кызыл, угер сылдыстын чырыы кызыл ), ортемчейде 3 оран (устуу оран, ортаа оран, алдыы оран). Ортемчейде 3 дурген(бодал, карак, ок).

   7 деп ыдык санга дууштуур тыва чоннун чаагай чанчылы – 7 ужур -7 дакпыр арыглаашкын бар. 1. Санны кыпсыры. 2. Чажыын чажары. 3. Йорээл чалбарыгны кылыры. 4. Чаламаны баглаары. 5. Артыш, шаанак – биле айдызаныры. 6. Ак харга андаштаныры. 7. Чолукшуп езуланыры. База –ла бо ыдык сан биле тывалар малынын чузунун санап чораан. (аът, инек, хой, ошку, теве, иви, сарлык.)

   Ыдыктыг 9 деп санга хамаарылгалыг мындыг чуулдерни билип ап болур бис.

9 дагылгалыг черлер:

1. От, ог дагыыры
2. Тайга дагыыры
3. Суг бажы дагыыры
4. Буга бажы дагыыры
5. Тел ыяш дагыыры
6. Бай ыяш дагыыры
7. Хам ыяш дагыыры
8. Чернин хиндиин дагыыры
9. От, ог орнун дагыыры

9 ыдыктаар черлер:

1. Бора аът
2. Сарыг серге
3. Ак буга
4. Калчан ак хой
5. Ирт
6. Иви
7. Чаа тиккен ог
8. Кузунгу
9. Буга ыдыктаары.

9 сузуктер:

1. Эр кижи тос бергелерни шыдажып эртер
2. Тос – тостун соогун шыдажып эртер
3. Тос кулаш сыдым эдилээр
4. Тос айыылды чайладыры
5. Тос хемни кешкеш турар
6. Тос арты ашкаш турар
7. Тос дээрнин чанныын чайладыр
8. Тос тандынын ээзи болур
9. Тос эрээни шыдажып эртер.

3. Шинчилел ажыл

  Мээн шинчилел ажылымнын объектизи – Улуг Чеди -Хаан сылдыс болур.[чурук №1] . Бо сылдыстар болуун корбээн кижи ховарла  боор.  Аяс дунелерде оларны дээрден тып алыры кончуг белен. Ол сылдыстар болуунде кол, онза коску чеди сылдыстарнын аразын бодал биле тудуштурар болза. Хымыш хевирлиг дурзу болу бээр. Чылдын уелеринге азы дун- хуннун эргилдезинге дууштур ол «хымыштын тудазы оскерлип турар». Тывалар Улуг 7 - Хаан деп болук сылдыстарны барымдаалап шагнын эргилдезин тодарадып чорааннар.

7- Хаан сылдысты кустун ортаа уезинде хайгаарап коор болзувусса «хымыштын тудазы» солагай талаже углуг[чур. №2], кыштын ортаа уезинде – «тудазы» куду апарган болуп костур,[чур.№ 3] чазын ортаа уезинде  «хымыштын тудазы» он талаже угланган(ол уеде сылдыстар эн-не бедик турар болгаш донгайтыр каапкаан хымыш ышкаш костур),[чур. №4] чайнын ортан уезинде  –оларнын «тудазы» ору углуг кылдыр костур. [чур. 5]

Улуг 7- Хаан сылдыстар болуун чугле чеди сылдыстан тургустунган деп чугаалажып турары шын эвес. Шынында ол сылдыстар болуунун кызыгаарында 125 хире сылдыстар кирген.

Бистин огбелеривис 7-Хааан сылдысты чугле уе тодарадырынга ажыглавайн турган. Шажын чудулгенин аайы –биле сылдыс бурузу бир бурганнын адын эдилеп чораан. Ук сылдыстын адаанга торуттунген  кижилернин чылынын аайы биле санап коор турган. 1-ги сылдыс- Куске чылы, 2-ги сылдыс- хаван, инек, 3-ку - Ыт, пар, 4-ку сылдыста - Дагаа, тоолай, 5-ки сылдыста - Мечи, улу. 6-гы сылдыста - Хой, чылан.7-ги сылдыста- аът. [чур. № 6]

4. Туннел сос.

Мээн салдынган сорулга чедип алдынган. Ыдыктыг саннарнын ужур утказын, дузазын, чечен мергенин билип алган мен. Ыдыктыг сан чурагайлар кижинин бугу амыдыралында улуг салдарлыг болуп турар. Бойдустун будумелдери биле каттышканда онза уткалыг апаар, дагылгалыг, чудулгелиг болу бээр. Сылдыстар чугле онза – чарш болуп дээрде коступ турар эвес, а харын чер кырында ажыл- амыдыралга эргежок чугула хамаарылгалыг. Уе- шагны, чуктерни, чувелернин аразында хемчээлин, агаар- бойдустун оскерлиишкинин, кижилер сылдыстарны барымдаалап, оларнын дузазы – биле билип ап чораан. Чеди хаан сылдыста бодунун сылдызын, барымдаалап амыдыраарынга эргежок чугула чуулдерни билип ап чоруур.

Ажыглаан литература

1. М. С.Сат. Тии чок торгу, дизии чок чинчи. Тыванын ном ундурер чери/. Кызыл 95
2. Журнал Башкы. № 4. Кызыл 95.
3. Амыдыраарынын угаадыы. Кызыл 93.
4. Г. Д. Сундуй. Улусчу ужурлар. Тыванын ном ундурер чери. Кызыл 2004.

Чурук № 1 Чеди - Хаан сылдыс.

Чурук № 2 Чеди-Хаан сылдыс кузун.

Чурук  № 3 Чеди-Хаан сылдыс кыжын.

Чурук № 4. Чеди-Хаан сылдыс чазын.

Чурук № 5. Чеди-Хаан сылдыс чайын.

Чурук № 6 Чеди – Хаан сылдыста  кижинин ээлээр  чылы.