Башҡорт йыры, башҡорт бейеүе Алып килә халҡым хәтерен.

Башҡортостан Республикаһы

Мәғариф министрлығы

Яңауыл   районы муниципаль районы

Яңауыл  ҡалаһы лицейы муниципаль бюджет дөйөм белем биреү учреждениеһы

Эҙләнеү эшенең темаһы:

Башҡорт йыры, башҡорт бейеүе

Алып килә халҡым хәтерен

                                                        Башҡарҙы: Яңауыл ҡалаһы лицейының

                                                             4-се в  класы  уҡыусыһы

                                                     Балағутдинова Альмира Руслан ҡыҙы

                                                            Етәксеһе: башҡорт теле һәм  әҙәбиәте                    

                                                            уҡытыусыһы

                                         Фаршатова Әлфиә Әнүәр ҡыҙы

                                             Яңауыл- 2015

Йөкмәткеһе

1.Инеш                                                                                                                    3                                                                                              

2.Төп өлөш                                                                                                             4-6

Башҡорт халыҡ бейеүҙәре

3.Йомғаҡлау                                                                                                          6- 7                                                                                                          

4.Ҡулланылған әҙәбиәт исемлеге                                                                   8                                                                                                        

5.Ҡушымта                                                                                                                

Инеш

        Башҡорт халҡында бейеү сәнғәттең  иң популяр төрҙәренән һанала. Унда башҡорттарҙың тормошо,көнкүреше,ышаныуҙары сағылыш тапҡан.[4,3]

      Бала муйынын тота башлағас та таҡмаҡлап усҡа ултыртып һикертеүҙән башланған бейеү хәрәкәттәре уның бөтөн ғүмере буйы оҙата килгән. Тәүтормош замандарында барлыҡҡа килгән бейеүҙәр әлеге быуынға тиклем килеп еткәндәр. Был замандарҙа халыҡ үҙенең ижтимағи көнкүрешен, хеҙмәтен, төрлө ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын бейеүгә һалған. Һунар һәм тәбиғәтте үҙләштереү, ҡул эштәре, мал һәм ҡош, күбәләк хәрәкәттәре, атта йөрөү, уҡ атыу, һыу тулҡынланыуы, ағас япраҡтары һелкенеүе хәрәкәттәрен сағылдырыу – былар бөтәһе лә борон-борондан күсә килгән бейеүҙәр. [5]

       Эҙләнеү эшебеҙҙең актуаллеге. Кеше донъя нисек кенә булһа ла  йыр-бейеүһеҙ йәшәй алмай. Йыр, бейеү кешене йәшәртә,дәртләндерә, илһамланып йәшәргә ҡанат ҡуя.

      Эҙләнеү эшебеҙҙең гипотезаһы  Ҡатмарлы  нанотехнологиялар йәки инновацион технологиялар  заманы булһынмы , бейеү  үҙенең урынын һаман да юғалтмай. Бейеүҙәр тарихи йәки көнкүреш ваҡиғаларға бәйле,шуның өсөн дә тәрбиәүи яҡтан ҙур әһәмиәткә эйә.

Эҙләнеү эшебеҙҙең объекты булып башҡорт халыҡ бейеүҙәре тора.

     Эҙләнеү предметы: бейеүҙәргә ҡағылышлы әҙәбиәт,интернет мәғлүмәттәре 

Эшебеҙгә ошондай маҡсаттар ҡуйҙыҡ.

• Башҡорт халыҡ бейеүҙәренә ҡағылышлы әҙәбиәт менән танышыу.
• Башҡорт халыҡ бейеүҙәренең  килеп сығышын асыҡлау.
• Бейеүҙәрҙең баһалап бөткөһөҙ  тәрбиә сараһы икәнлеген дәлилләү.

Эш барышында түбәндәге эҙләнеү-тикшеренеү алымдарын ҡулландыҡ:

  1) башҡорт халыҡ бейеүҙәренә  байҡау яһау;

  2)бейеү таҡмаҡтарының  ҡулланышын тикшереү;

  3) ололар һәм уҡыусылар араһында анкета үткәреү.

    Эҙләнеү –тикшеренеү эшенең планы

Ҡатнашыусылар: 20 уҡыусы – 11-12 йәш;

                                 10 оло кеше-   50-65 йәш

Эҙләнеү эшенең базаһы: Яһауыл ҡалаһы лицейы

Эҙләнеү эшенең башланған ваҡыты:  1 сентябрь 2014 йыл

Тамамланыу ваҡыты:  30 ноябрь 2014 йыл

Практик әһәмиәте.Был эҙләнеү эшен башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә, кисәләрҙә ҡулланырға була.

Башҡорт халыҡ бейеүҙәре

         Халыҡ бейеүҙәре – башҡорттарҙа киң таралған сәнғәт төрҙәренең береһе. Тәүтормош заманында барлыҡҡа килгән бейеүҙәр ижтимағи көнкүрештең һәм хеҙмәттең, төрлө ғөрөф-ғәҙәт, йола һәм дин  күнекмәләренең үҙенсәлектәрен сағылдырған. Иң боронғо бейеүҙәрҙең рәтенә һунар һәм тәбиғәтте үҙләштереү кәсебенә, мал һәм ҡош культына бәйле бейеүҙәрҙе индерергә мөмкин.[5]     

      Башҡорт  халыҡ бейеүҙәре ҡурай, ҡумыҙ, думбыра, һуҡма музыка ҡоралдарына ҡушылып  таҡмаҡ әйтеп, таҡтала, яҫы ташта, тимер батмустарҙа башҡарылған. Күкрәктәге һәм ҡулдағы көмөш тәңкәләр, сәстәге сулпылар сыңлауы өҫтәмә музыкаль эффект биргән. 19 быуат аҙағы – 20 быуат башында Башҡортостанда гармун, бигерәк тә тальян, скрипка, мандолина киң тарала.

      Башҡорт  халыҡ бейеүҙәренең күбеһе сюжетлы йәки легендалы. Улар йөкмәткеһе яғынан да, формаһы менән дә күп төрлө. Яугирлыҡты,батырлыҡты, сослоҡто сағылдырған егеттәр бейеүе лә; нәфислекте ,уңғанлыҡты,эшсәнлекте һынландырған ҡыҙҙар бейеүе лә; шаянлыҡты, мутлыҡты күрһәткән күмәк бейеүҙәр ҙә бар.Яңғыҙ бейеүҙәр, күмәк бейеүҙәр, ишле бейеүҙәр,таҡмаҡлы бейеүҙәр, ҡара-ҡаршы бейеүҙәр, уйынлы бейеүҙәр,түңәрәк эсендә бейеүҙәр һаҡланған.[1,59]

        Башҡорт бейеүҙәре араһында туйға арналған бейеүҙәр күп һаҡланған. Һамаҡлап бер-береңә ҡаршы әйтешеп бейеүҙәрҙән "Тирәккәйем", "Кәкүк", күмәкләшеп таҡмаҡлап бейеүҙәрҙән "Наза", "Бүҙәнә", "Сыңрау торна" йәки яугирҙарҙың батырлығын һынландырған "Байыҡ", "Перовский", "Циолковский" бейеүҙәре, таҡмаҡлы уйындарҙан "Түңәрәк", "Үткес", "Кем етеҙ?" һәм башҡа бейеүҙәр бөгөнгө көнгә тиклем  килеп еткән.      

     Ирҙәр бейеүе һунар хәрәкәттәренә нигеҙләнгән: атта йөрөү, уҡ атыу, табыш аңдыу, һунар йәнлектәренең һәм һунар ҡоштарының хәрәкәтенә оҡшаған ҡыланыш. Был бейеүҙәр һунарсы, яугир, маһир һыбайлы, ҡаһарман егет образын кәүҙәләндергән. Ҡатын-ҡыҙҙар бейеүе хәрәкәттәре төрлө хеҙмәт процесстарына – йөн тетеү, иләү, май яҙыу, сигеү, бешеренеүгә бәйле. Ҡыҙ-ҡырҡын бейеүҙәре күбәләк, ҡоштар осошон, ағас япраҡтары тирбәлеүен сағылдырған хәрәкәттәр – бармаҡ шартлатыу, яурын һелкетеү, ҡулдарҙы ян-яҡҡа сайҡалдырыу, ғөмүмән, «сутылдатып» хәрәкәт итеү менән билдәләнә. [5]

     Ҡоштар менән бәйле бейеүҙәр ҙә бик ҡыҙыҡлы. Мәҫәлән,“Кәкүк”, “Ҡара тауыҡ”, “Аҡҡош”, “Ҡор уйыны”  бейеүҙәре.

        Башҡорт бейеүҙәрен киң тамашасы алдына беренсе тапҡыр Вәли Мортазин-Иманский театр труппаһының фольклор программаһында күрһәтә. 1938 йылда балетмейстер Фәйзи Ғәскәров башланғысы менән Башҡорт дәүләт бейеү ансамбленә нигеҙ һалына.[5]

      Розалия Солтангәрәева “Танцевальный фольклор башкир” китабында  бейеүҙәрҙе биш ҙур төркөмгә бүлгән:

1) йола бейеүҙәре (яңғыҙ);

2) йола бейеүҙәре (күмәк);

3) әйтемләп бейеүҙәр;

4) уйынлы бейеүҙәр (күмәк);

5) уйынлы бейеүҙәр (яңғыҙ). [5]

Бейеүҙәребеҙ әленән-әле тулылынып тора,онотолғандары ла күптер.Башҡорт көнкүреше тураһындағы яҙмаларҙа “Бүҙәнә”, “Кәкүк” тигән бейеүҙәр телгә алына, әммә сәхнәбеҙҙә был бейеүҙәр күренмәй. Күп кенә бейеүҙәр үҙенең боронғо йөкмәткеһенән  үҙгәртелгән.Мәҫәлән, халҡыбыҙҙың аҡылын, зирәклеген, алдан күреүсәнлеген, кешелекле булыуын сағылдырған  “Байыҡ” бейеүе яңғыҙ бейеүгә әйләнгән.[1,59] Бына бер нисә йыл республикабыҙҙа шаулап-гөрләп “Байыҡ” бейеүҙәр конкурсы уҙа.Ул яңынан-яңы оҫта бейеүселәрҙе аса.       

       “Байыҡ” бейеүе. Башҡорттарҙың 1812-1814 йылдарҙағы француздар  яуында еңеп ҡайтҡас Байыҡ сәсән йыр сығара,ә оҫталар уларҙы данлап бейеү һала.Был бейеүҙе урта йәштәрҙәге ир кеше башҡара. Егеттәр менән яуҙа йөрөмәгән ул, йәше үткән.Бейегән сағында үҙенең хәрәкәттәре менән йәш егеттәрҙе хәтерләтә.

     “Ете ҡыҙ”  бейеүе. Егет береһенән береһе һылыу булған 7 ҡыҙҙы ярата. Ҡайтҡас кемегеҙ мине ҡаршы сығып ала, шуға өйләнәсәкмен ти ҙә ҡалым эшләргә сығып китә.Ләкин был ҡыҙҙарҙы һыу инергә барғанда бай егеттәре күрә һәм арттарынан   эйәрә, ә ҡыҙҙар күлдән сыҡмайынса, шунда батып үләләр  тигән легенда йәшәй. Ете ҡыҙҙың да хәрәкәттәре бер иш кенә.Баҫалҡылыҡ,иплелек.шул уҡ ваҡытта үҙ матурлыҡтарын белеү , ғорурланыу һиҙелә уларҙың хәрәкәттәрендә..

    “Ҡара юрға”  бейеүе.  Был  бейеү-батыр егет менән ҡыҙҙы ҡауыштырған атҡа дан йырлау. Бай егете ярлы  егеттең Ҡара юрғаһын урлай ҙа бик һылыу ҡыҙға бүләк итә.Ә Ҡара юрға ҡыҙҙы ярлы егеткә алып ҡайта. Был бейеүҙе егет менән ҡыҙ башҡара.

   “Наза”бейеүе. Был күмәк бейеү. Икешәрләп тотоношоп, теҙелешеп бер-бер артлы баҫалар. Уртала берәү ҡала. Уға төрттөрөп таҡмаҡ әйтелә,шунан:

Наза,Наза,

Наза матур ҡыҙ бала.

Наза кеүек балаларға

Уҡый торған замана,- тип ҡушымтаны әйткән сағында ,йәштәр торған урындарында ипле генә тыпырҙап ҡул сәпәкәйләйҙәр,үҙҙәре ҡушымтаға ҡушылалар,ә урталағы кеше үҙенә иш һайлап ала. Бейеү шулай дауам итә. [1,64]

      Бына шулай итеп халҡыбыҙ  сәнғәттә  тел менән генә түгел,ә хәрәкәттәр менән дә тойғоларын : шатлығын да, ҡайғыһын да әйтеп бирергә ынтылған.[1,62]

    Кеше бейергә төшкән саҡта дәртләндереп,күңеле күтәреп ебәреү өсөн халҡыбыҙ таҡмаҡ та  әйткән.Бейей белмәгәндәрҙе хуплап та ебәргәндәр.

Мәҫәлән,

Бейе,бейе,бейе әле,

Бейегәнең юҡ әле.

Бейегәнең булмаһа ла

Оҫта бейейһең әле.

Бейеү таҡмаҡтары, ғәҙәттә,бейеүсенең үҙенә генә төбәп әйтелә .[1,54]

Йомғаҡлау

     Бейеү – ул мөғжизә, сихри донъя! Бейеүсе кеше сәнғәткә үлеп ғашиҡ булған шәхес булырға, халҡының йыр-моңон, тарихын белергә, ғөрөф-ғәҙәтен, телен, мәҙәниәтен ихтирам итергә, нәфис әҙәбиәтте, спортты яратырға, тәрбиәле, күҙәтеүсән булырға тейеш. “Башҡорт бейеүе – ул фольклор менән бәйле, фольклорҙы аңларға, тоя белергә кәрәк. Сөнки фольклор халыҡ тормошо тураһында һөйләй, тип иҫәпләй Башҡортостандың халыҡ , РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы Рәшиҙә Ғилметдин ҡыҙы Туйсина . “Байыҡ” бейеүҙәр конкурсы күпме яңы бейеүселәрҙе асты һәм асыуын дауам итә. Был колнкурста республикабыҙҙан тыш бик күп башҡа төбәктәрҙән бейеүселәр ҡатнаша.Шулай булғас,бейеү сәнғәте әле үҙенең актуаллеген юғалтмай, халыҡты рухи байлығы менән туйындыра бара.

      Кескәй саҡтан уҡ бейергә яраттым, шуға ла Яңауыл ҡалаһы сәнғәт мәктәбендә бейеү класында уҡыйым. Тиҫтерҙәрем менән беҙ Ижау, Сочи,Зеленодольск  ҡалаларында сығыш яһаныҡ һәм призлы урындар алып ҡайттыҡ. Бейеүгә бәйле таҡмаҡтар ҙа йыйҙыҡ. Оло кешеләрҙең таҡмаҡтарҙы күп белеүе аптыратты,ә уҡыусылар,ҡыҙғанысҡа ҡаршы,бер генә лә таҡмаҡ әйтә алманы. Был , моғайын, хәҙер уҡыусыларҙың интернет  менән ҡыҙыҡһыныуынандыр,  тип уйлайбыҙ. (Таҡмаҡтарҙы ҡушымтала ҡарарға була). Республикабыҙҙағы сәнғәт төрөнә ҡараған һәйкәлдәргә лә күҙәтеү яһаныҡ. Яңауыл ҡалаһында - Гармунға, Баймаҡ районында –ҡурайға һәйкәл бар.Әлегә башҡорт бейеүенә һәйкәл юҡ. Киләсәктә ошондай матур сәнғәт төрө - бейеүгә лә һәйкәл асылыр әле тигән өмөттәбеҙ.

    Класташтарымдың,ололарҙың  бейеү,таҡмаҡтар,йырҙар тураһында нимәләр беләләр икәнлеген белгебеҙ  килде һәм анкета үткәрҙек  һәм ошондай һорауҙар бирҙек.

Анкетала  20   уҡыусы, 10 оло кеше  ҡатнашты.

Был эҙләнеү эшемде киләсәктә лә дауам итәсәкмен .

Ҡулланылған әҙәбиәт.

1.Бураҡаев И.Д., Бураҡаева М.С.,Юлмөхәмәтов М.Б. Башҡорт мәҙәниәте (Тормош һабаҡтары): 7- се синыф өсөн дәреслек.- Өфө:  Китап,2007.- 53-65- се б.

2.Живые родники (история, литература и культура Башкортостана).-Уфа:Китап, 2009, с.104-106

3.Культура Башкортостана:учебно-справочное пособие для учащихся.Уфа,ГУП “Уфимский полиграфкомбинат”,2002,с.12-13

4.Нагаева Л.И. Башкирская народная хореография - Уфа: Башкирское издательство”Китап”, 1995, с. 5-24

5.Интернет мәғлүмәттәре

http://kulturarb.ru/ba/

http://www.ye02.ru/

Ҡушымта

Бейеү таҡмаҡтары

Аяғыңдағы итегең

Американский икән,

Һикереп төшөп бейеүҙәрең

Әтәстәрский икән.

Бейе,бейе бейеүсе ,

Иҙән буйлап йөрөүсе.

Бейеүсегә һүҙ әйтмәгеҙ,

Бейеүсе шәп-беренсе.

Бейер ул,бейер ул,

Бейер өсөн килгән ул.

Дуҫтарының күңелдәрен

Асыр өсөн килгән ул.

Бейеүсенең итәгенә

 Алма һүрәте төшкән.

Бейеүсегә һүҙ әйтмәгеҙ

Яңы бейергә төшкән.

Бейе , бейе Хәйбулла

Бейегән кеше бай була.

Бейегән кеше бай булһа ла,

Кеҫә яғы һай була.

Баҫ,ҡыҙым Әпипә,

Һин баҫмаһаң, мин баҫам.

Һинең баҫҡан урыныңа

Үҙем килтереп баҫам.

Баҫ әле,Өммөгөлсөм,

Иҙәндәре  бөгөлһөн .
Баҫа белмәй баҫыусының

Үҙәктәре өҙөлһөн.

Әйҙә баҫайыҡ әле,

Бергә баҫайыҡ әле.

Уйнайыҡ та,көләйек тә,

Күңел асайыҡ әле.

Һоп –һа,һарымай,

Беҙҙекеләр арымай.

Беҙҙекеләр арыр ине

Ашағаны һары май.