Доклад "Мэлэ нютагай ёохорой дуунууд"

Захааминай һуралсалай захиргаан

Мэлын дунда һургуули

Мэлэ нютагай ёохорой дуунууд

                                                   Бэлдэгшэ: Цыренов С.,

                                                    6-дахи классай һурагша.

                                                                   Хүтэлбэрилэгшэ: Дамбаева Д.Ц.,

                                                                       буряад хэлэ ба литературын багша.

Мэлэ тосхон

2014 он

Түсэб

1. Оролто үгэ.
2. Гол хуби.

1. Ёохор – буряад арадай хатар.
2. Мэлэ нютагай ёохорой дуунууд.

3. Түгэсхэл.
4. Литература.

Оролто үгэ

Эртэ урда сагһаа хойшо Захааминай Мэлэ нютагаархин урданайнгаа ёһо заншал, аман зохёолойнгоо алтан дээжые хадагалжа, үеын үедэ дамжуулан, мүнөө үе хүрэтэр сахижа ябадаг гээшэ. Наһажаал зомнай залуу үетэндэ арадайнгаа шанга элшэ хүсэнүүдые суглуулдаг дүхэригэй хатар - ёохорой уянгата дуунуудые дамжуулха хүсэлтэй байдаг. Тиимэһээ тус шэнжэлэлгэ соо Мэлэ нютагай наһатай зонһоо суглуулагдаһан урданай ёохорой дуунуудай удхын тала, байгуулга үзэгдэбэ.

Мүнөө сагта ерээдүй үетэндэ түрэл буряад хэлэеэ, ёһо заншалаа, соёлоо дамжуулха гээшэ эгээл шухала зорилго гээшэ ааб даа. Тиимэһээ тус сэдэб гүнзэгы удхатай гэжэ һанагдана.

Шэнжэлэлгын гол зорилго – Мэлэ нютагай зоной ёохорой дуунуудые шэнжэлэлгэ болоно.

Шиидхэгдэхэ асуудалнууд:

1.  Ёохор гэжэ  юун бэ гэжэ шэнжэлхэ;
2. Мэлэ зоной ёохорой дуунуудые наһажаал зонһоо суглуулха;
3. Суглуулһан материалые анализ хэжэ бүридүүлхэ.

Тус шэнжэлэлгын материалай дүнгүүд практическа талаараа һургуулиин шабинарай, багшанарай, соёлой хүдэлмэрилэгшэдэй ажаябуулгада хэрэглэгдэхэ бэзэ гэжэ найдагдана.

Гол хуби

1. Ёохор – буряад арадай хатар.

Ёохор хадаа буряад арадай урдын хатар мүн. Гансал арад зоной сэнгэжэ амархадаа, хүхижэ наадахын түлөө эмхигдэдэг хатар бэшэ гэжэ олон эрдэмтэд тэмдэглэнэ.

ВСГАКИ-гай эрдэмтэ-этнолог, профессор Надежда Базаржаповна Дашиевагай «Традиционно-общественные праздники бурят: история и типологии» гэһэн монографи соогоо буряад зон ёохорой дүхэригтэ орожо, нараяа дүтэлүүлдэг, тиимэһээ үрэжэлтэй жэл болоһой гэжэ дуудадаг байгаа гэнэ.

Мэдээжэ эрдэмтэн, профессор Дашанима Санжиевич Дугаров ёохорые бөө шажантанай ёһо заншалнуудтай холбоно. Эрдэмтэнэй бодомжолгоор бөөнэр газар уһанай эзэдтэ мүргэһэнэй удаа түхэреэлжэ ёохорлодог байгаа гэнэ.

Тиимэһээ ёохорлохо гээшэ сакральна удхатай гэжэ тэмдэглэмээр.

Захааминай ёохор тухай Россин ветерануудай ниитэ эмхиин хүндэтэ гэшүүн, Захааминай аймагай хүндэтэ эрхэтэн Санжажап Бадмаев һонирхолтой һанамжануудые бэшэнэ: «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай һүүлээр, 1946 онһоо 1950-дахи онууд хүрэтэр, нютагаархиднай хурим түрэеэ уряанайнгаа заншалаар үнгэргэдэг боложо, хуушанай ёохор наадан яһала һэргээд ябаа.

Тэрэ үедэ хэнэйшье хуушанай заншалта ёохорой дуунуудые хэрэглэжэ, саарһан дээрэ бэшэжэ, хадагалжа абаагүй ушарһаа ехэнхи дуунуудынь манда хүрэжэ ерэнгүй, дээдэ үеынгөө үбгэд хүгшэдэй хойноһоо мартагдажа хосорһониинь угаа харамтай.

Эртэ урда сагта ёохор нааданай зоной дунда үргэлжэ боложо байдаггүй һэн тула ехэнхи ушартаа хурим түрын үедэ болодог байгаа. Жэшээлхэдэ, “Басаганай наадан” гээд ехэ наадан олон хүнүүдэй хабаадалгатайгаар, түрын урда үдэшэ басаганай гэр бүлэдэ болодог заншалтай байгаа. Энэ нааданда басаганай хани нүхэдынь, хүрьгэн хүбүүн нүхэдөөрөө байхаһаа гадна, ойро дүтын нютагуудай зон хабаададаг һэн. Ёохорой энэ наадан дээрэ басаганай түрэлхид хүрьгэн хүбүүндээ бэһэлиг зүүлгэдэг байһан юм. Хүрьгэн бэһэлиг эрижэ, ёохор дээрэ нүхэдөөрөө олон дуунуудые дуулаха баатай байгаа.

Хойто үдэрынь “Басаганай мордолгын ёохор” боложо, басаганай түрэлхид, үелжэ ябаһан хани нүхэдынь захяа дуунуудые дуулажа, басагаяа уяруулжа, уйлуулжа мордуулха заншалтай һэн.

Басаганай түрынгөө болохо газарта хүрэжэ ерэхэдэ, хадамуудынь ехэ түүдэг тойроод, ёохор хатаржа байха ёһотой һэн. Хуримаар буужа ерээшүүлэй талаһаа эгээ һайн, һурагтай моритойшуулынь наада дэлбэ дайруулжа, ёохорой дунда орохые оролдодог байгаа. Тиимэһээ хэдэн шиираг шамбай эрэшүүлынь гар гараа бүхөөр барилсаад, хана шэнги боложо, моритойшуулые ёохорой дүхэриг соо оруулхагүйе оролдодог һэн. Түрын энэ ехэ ёохор наадан таһалдангүй, хонон үнжэн үргэлжэлдэг байгаа.

Хурим түрэдэ зорюулагдаһан ёохор нааданһаа гадна, Сагаалганай урдахана “Сагаан һарын шахал*” гэһэн ёохор наадые айл зон бүлэг бүлэгөөрөө сугларжа үнгэргэдэг һэн. Дээрэ дурдагдаһан эдэ тусгаар ёохор наадануудһаа ондоогоор, зунай сагта гү, али хабар, намарай үедэ залуушуул айл айлаараа хэн нэгэнэйдээ суглараад, ёохор наада үнгэргэжэ, зүрхэнэйнгөөхии тараажа, бэеынгээ уйдхар гаргажа, тарадаг байһан.

Тэрэ сагта хүн зоной суглараад, хатар наада үнгэргэхэ тусхай байра байшангай үгы дээрэһээ хүнүүд гэрэй гуламта тойроод гү, али газаа түлигдэһэн түүдэг тойроод хатардаг байгаа».

2. Мэлэ нютагай ёохорой дуунууд.

Захааминай буряадуудай үндэһэн ёохорой дуунуудые хаража үзэхэдэ, тон гүнзэгы удхатай, тэрэ үеынгөө сагай эрхэ байдал ба эрилтэдэ харюу үгэһэн, арад зоной сэсэн мэргэн аман зохёол гэхэдэ алдуу болохогүй.

Тэрэ үеын хүнүүд дуунууд соогоо мүнхэ һайхан юртэмсэеэ, алтан шаргал нараяа, үнгэтэ һайхан түрэл нютаг нугаяа, буурал сагаан үбгэд хүгшэдөө, аба эжыгээ, инаг һайхан ахайнар, дүүхэйнэрээ, унажа ябаһан хүлэг мориёо хүндэлжэ, магтажа дууладаг байгаа.

Жэшээнь, нютагай дууша Александра Цыбиковна Будаевагай дурадхаһан:

Хандагайн шүрмэһөө наншажа,

Халюун дахаа оёе.

Халюун дахын шэнэдэ

Хандяр, яндяр хатарая…

гэһэн ёохорой дуун соо эхэнэрнүүдэй хэр угһаа хойшо хандагайн шүрбэһэ наншажа, даха оёдог үйлэдбэри тухайнь хэлэгдэнэ. Мүн зониие ёохор нааданда уряалжа «хандяр, яндяр хатарая» гэжэ дуулана.

Түнгүүсхынгөө түлеэндээ

Тэргэтэеэ хоюулаа.

Тэрэ һүниин наадандаа

Тэрээнтэеэ хоюулаа.

гэһэн дуун соо Түнгүүсхэ гэжэ Мэлэ нютагаймнай газарай нэрэ болоно,  эндэ урдандаа тэргээрээ түлеэндээ ошодог тухайгаа дуулана гэжэ тэмдэглэмээр. Алишье сагта манай нютагай зон соо хошон дуунуудые зохёожо, бэе бэеэ наадалжа, шогложо дууладаг хүнүүд газар газарта үсөөн бэшэ байһан юм. Эндэ баһа шогтойгоор «Тэрэ һүниин наадандаа/Тэрээнтэеэ хоюулаа» гэжэ дууладаг һэн гэжэ информатор тэмдэглэнэ. Мүн иимэ  шог дуунуудые дурадхаһан байна:

Мэлын улаан мэхээр

Минии газаа ургаһай.

Мэлын улаан басаган

Минии һамган болоһой.

***

Үнэгэн малгай һээхэлзээ,

Үнэтэй ёродоо һээхэлзээ.

Үеын ахай һээхэлзээ,

Уймар ёродоо һээхэлзээ.

Халюун малгай һээхэлзээ,

Хасабшатай ёродоо һээхэлзээ.

Ханиин ахай һээхэлзээ,

Холшор ёродоо һээхэлзээ.

***

Мангиһанаа хүсэндэ

Мардалзаһан Маалинха.

Манай голдо ябахадаа,

Балай түды Маалинха.

Мэхээрынгээ хүсэндэ

Мэрдэлзэһэн Маалинха.

Минии голдо ябахадаа

Балай түды Маалинха.

Дайнай һүүлдэ хуушанай ёохор наадануудаа хурим түрын ёохор нааданда ошожо гү, али Мэлэ уһанайнгаа эрье дээрэ залуушуул сугларжа, түүдэг табижа, үүрэй сайтар хатардаг, дууладаг байгаабди гэжэ 90 хүрэжэ байһан Ринчин Сосоровна Шагжиева хөөрэбэ. Энээниие иимэ ёохорой дуунууд гэршэлнэ:

Υндэр хадын саанаһаа

Υүрэй сайтар хатарая.

Υргэн голой хюрууе

Хайласарынь хатарая.

***

Наадан, наадан гэхэдэ

Нахилзагша бэемни.

Нарин зүүгээ барихадаа,

Балайш түды бэшэлби.

Хурим, хурим гэхэдэ

Хотолзогшо бэемни.

Хурабша, зүүгээ барихадаа,

Балайш түды бэшэлби.

Ёохорто зониие уряалһан иимэ дуунуудые манай нютагай хүгшэн эжынэр Сэсэгма Эрдынеевна Эрдынеева ба Валентина Шархуевна Доржиева хоёр дурадхаба.

Ерыт, орыт наадандаа,

Ёохор наадан хуушаараа,

Хушарһыень шэнэлжэ,

Шэнэ ёохор хатарая.

***

Наадан дээрээ ерээлди даа,

Ерээлди даа сааш.

Наадахаяа ерээлди даа,

Ерээлди даа сааш.

***

Тохой зандан эмээлээ, эмээлээ

Тохыш саашань мориндоо, мориндоо.

Тойроод байһан залуушуул, залуушуул,

Ерыт наашаа наадандаа, наадандаа.

Олон жэл соо соёлой байшанда ажаллаһан Буряадай соёлой хүдэлмэришэн Екатерина Цыбикжаповна Жапова урданай ёохорой дуунуудые хүгшэшүүлһээ хэдэн жэл соо суглуулһан байна. Тэдэнэй тоодо:

Боори дээрэ ябахадам,

Бугын түбэрөөн дуулдана.

Булантай гэртээ ерэхэдэм,

Нааданай түбэрөөн дуулдана.

Хада дээгүүр ябахадам,

Хандагайн түбэрөөн дуулдана.

Ханатай гэртээ ерэхэдэм,

Нааданай түбэрөөн дуулдана.

гэһэн ёохорнууд соо «боори», «хада» гэһэн үгэнүүд хэрэглэгдэнэ. Хадата Захааминай зон хада уула тухайгаа дуулангүй яахаб даа.  «Хайласарынь» (лит. хайлатарынь), «Бугын (хандагайн) түбэрөөн (лит. түбэргөөн)» гэһэн Захааминай нютагай үгэнүүд олоор хэрэглэгдэнхэй.

Нарһан, нарһан налаашхаяа

Нахилзатар хатарая,

Найман модоной газарта

Нахис хотос хатарая.

***

Ангарынгаа оёорһоо

Алтан шулуу бэдэрэе,

Алаг сээжын оёорһоо

Алтан шулуу бэдэрэе.

гэһэн ёохорой дуунууд соо Эрхүү буряадуудай диалектнууд оронхой.

Дылгырова Аюна Санжижаповна «Песенное творчество закаменских бурят традиция бытования» гэһэн диссертаци соогоо иигэжэ тэмдэглэнэ: «Зарим захааминай дуунууд соо Эрхүү можын газарнуудай нэрэнүүд ушарна. Энэ хадаа эрхүү буряадуудай дуунуудые өөрын боложо абаһан тухай гэршэлнэ».

Дүшэлаа хүрэһэн

Эжы юутэй бэлэлэй.

Дүрбэ дуугаар хөөрэлдөөд,

Сагай уужам бэлэлэй.

Табилаа хүрэһэн

Эжы юутэй бэлэлэй.

Таба дуугаар хөөрэлдөөд,

Сагай уужам бэлэлэй.

Иигээд саашань ерэ хүрэтэр тооложо түргэнөөр аянгалуулжа дууладаг һонин дуун гээшэ. Мүнөөшье болотор энэ дуу «Мэлэ» ансамблиин дуушад дуулан хатардаг юм.

Иимэ олон уянгата ёохорой дуунуудые шэнжэлэлгэ хэбэбди.

Түгэсхэл

Шэнжэлэлгынгээ түгэсхэлдэ иимэ дүнгүүдые гаргабабди.

1. Удхын талаар харахада, мүнхэ һайхан юртэмсэеэ, алтан шаргал нараяа, үнгэтэ һайхан түрэл нютаг нугаяа, буурал сагаан үбгэд хүгшэдөө, аба эжыгээ, инаг һайхан ахайнар, дүүхэйнэрээ, унажа ябаһан хүлэг мориёо хүндэлжэ, магтажа дууладаг байгаа;
2. Лексикын талаар харахада, захааминай нютагай үгэнүүд олоор хэрэглэгдэнхэй;
3. Эрхүү буряадай ёохорой дуунуудые өөрын болгожо абаа.

Саашадаа эдэ дуунуудые хадуужа абажа, залуу үетэнөөрөө дуулажа байхабди гэжэ найданабди.

Буряад арадайнгаа, Захааминайнгаа, түрэл Мэлэ нютагайнгаа алтан абдар болохо аман зохёол, ёһо заншалые, соёлоо манай сахижа, дэмжэжэ, дамжуулжа байгаагүй һаа, ондоо хэн дамжуулхаб даа.

Литература

1. Дылгырова А. С. Песенное творчество закаменских бурят: традиция бытования/АВТОРЕФЕРАТ диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук.-Улан-Удэ, 2008.
2. Орбодоева Б. Эртэ урда сагта наран бурханай мүргэлдэ зорюулагдадаг байһан юм//Буряад Υнэн, №1. – Улаан-Υдэ, 2014.
3. Бадмаев С. Захааминай арадай дуунууд. /Буряад электронно учебник.
4. Интернедэй материалнуудһаа.

Информаторнууд:

1. Будаева Александра Цыбиковна – 73 наһатай.
2. Доржиева Валентина Шархуевна – 68 наһатай
3. Жапова Екатерина Цыбикжаповна – 59 наһатай
4. Шагжиева Ринчин Сосоровна – 88 наһатай
5. Эрдынеева Сэсэгма Эрдынеевна – 75 наһатай