Проект "Чыжыргана- эм унуш"
Вложение | Размер |
---|---|
proekt_chyzhyrgana.rar | 2.76 МБ |
Тыва Республиканын Сут-Хол кожуунуннун Ак-Даш ортумак школазы
Кожууннун эртем-шинчилел конференциязы
« Мен –истекчи мен».
Проект:
Ажылды кылган: Ак-Даш ортумак
школазынын 2-ги клазынын оореникчизи
Ооржак Ангелина
Удуртукчу башкызы: Монгуш Шончалай Ооржаковна,
1 –ги категориянын эге класс башкызы
Суг-Аксы - 2015
Проектинин темазы: Чыжыргана- эм унуш.
Ажылдын удуртукчузу | Эге класс башкызы Монгуш Шончалай Ооржаковна |
Шинчилел – ажылдын киржикчилери | 2-ги класстын оореникчилери |
Ажылдын тиви | Чогаадыкчы истеп –шинчилеп тывар |
Ажылдын хевири | Болуктеп, бот- тускайлан ажылдаары |
Эртем-шинчилел ажылынын хемчээли | 1чыл, 5 ай |
Ажылдын будурукчулуу | «Мен-истекчи мен» Эртем-шинчилел конференциязынга ажылды камгалаары |
«Дилеп, тып, шинчилеп ооренили!
Проектинин сорулгазы: Эм унуш – чыжыргананын тоогузун, оон составын,
тургузуун, ажыктыын шинчилеп ооренир;
- Чыжыргананы кижинин организми кадык болурунга
ажыглап билирин чедип алыр;
--чыжыргананы камгалаар.
Проектинин планы:
2.1. Чыжыргананы тоогузу;
2.2. Тургузуу ;
2.3. Составы, чыыры;;
2.4. Чыжыргананын ажык-дузазы.
3. Хайгааралдар, шинчилелдер.
4. Туннел.
Фоточуруктар.
Ажыглаан литература данзызы.
Бистин торээн Тывавыс эм унуштер –биле байлак . Оон делгемнеринде кандыг эм унуштерни чок дээрил! Эм унуш Тывавыстын ырак- чоок янзы-буру булуннарында унуп турар. Оларнын- биле чурттакчы чон эмненип, оон янзы-буру хандыларны кылып, боттарынын кадыын камгалап турарлар. Ынчалза-даа чамдык эм унуштер орт айыылындан, тотчеглекчи кижилернин хараазындан, чурттакчы улуг, бичии чоннун ону кайы-хамаанчок сыйып турары-биле эвээжеп турары бисти кончуг дувуредип, хомудадып турар. Ылангыя эм унуш чыжыргананы танывас кижилер Тывавыста ховар. Ол эм унуш Тыванын девискээринде хун келген тудум эвээжеп, ховартап турар. Ынчангаш бис бо шинчилел ажылывыска эм унуш- чыжыргананы шинчилеп ооренмишаан, ону келир уеде ковудедип, камнап, кадагалап арттырары- биле бистин ажылывыстын чугулазы коступ турар.
Шинчилээр чуулувус : эм унуш – чыжыргана.
Эртем ундезиннери: Бо шинчилел ажылын чорударда дараазында эртем ажылдарынга даянып кылдывыс:
Проектинин ажыглалы: Бо ажылды школа назынныг уругларга, башкыларга кичээлдерге болгаш класстан дашкаар ажылдарга немелде материал кылдыр ажыглап болур.
Киирилде.
Уе-дуптен бээр кижилер Чер кырынын янзы-буру унуштерин сонуургап, оларны сайгарарын оралдажып турган.
1758 чылда швед эртемден Карл Линней «Бойдус системазы» деп ажылынга дириг унуштерге аттарны тыпсыр талазы-биле бижээн. Оон ажылында унуштернин аттарын тыпсырда оларнын даштыкы хевирин он-чузунун, унуп турар черин, ажык –дузазын барымдаалап адап болурун болуктерге айтып бижээн. Эм унуштернин аттарын. Ажыын ажылында бир-ле дугаар делгеренгей тайылбырлаан эртемден болуп турар.
Эртемденнернин санап турары-биле алырга, Чер кырында 9 мун хире янзы-буру унуштер бар . Оларнын аразындан эм унуштер 75-80 % хире.
Будун делегейде тоогуден алырга эм унуштер-биле эн-не эмненир, кадыкшылын быжыктырар чон - чоон таладан кыдаттар деп туннээн . Чуге дээрге олар чугле бойдустан алган эм оъттары-биле хой эмненип турарындан, оларнын назынын кончуг узун болуп турар.
А бистин Тывавыстын девискээринде эм унуштер 88% хуу чедип турар деп шинчилел ажылдарында коргузуп турар. Тыванын эм унуштеринин эм шынары оске чурттарга деннээрге эм дээштии бедик болуп турар. Оон чылдагааны чудел, деп шинчилээнинин туннелинде Тыванын онзагай агаар- бойдузунда, хорзунунде дээрзин бистин шинчилекчилеривис тодарадып каан.
Бистин кожуунувуста эм унуштер база хой: бору-оъду, агы, артыш, шаанак, ыт-кады. Киш-кулаа, долаана. чодураа , чыжыргана дээш оске-даа унуштер унуп турар.
Бистин суурувустун девискээринде Улуг-Алаак арыында : ыт-кады, чодураа, чыжыргана , долаана дээш оске-даа эм унуштер унуп турар.Бо эм унуштернин аразындан бистин клазывыс чыжыргананны шинчилеп ооренип турган бис.
2. Ажылдын кол кезээ.
2.1. Чыжыргананын тоогузу .
ЧЫЖЫРГАНА – ОБЛЕПИХА
Шагда чүве-дир. Кышкы оруктар аргыжарынга белен боору- биле чүъктүг шанактар бистиң чурттувустуң бүгү-ле чүктеринден Москваже шуужуп-ла эгелээр. Ол дээрге өртек үнезини улуг барааннар, чиг эт, аъш-чем аймаа. Ол чүъктер Сибирьден база барып турган. Херек чок бараанны ындыг ырак оранче сөөртпес болгай. Сибирьден сөөрткен ол чъүктүң аразында «хаанның кады» база бар. Ону хаанның бодунуң дужаалы-биле чыггаш , ооң өргээзинге чедирип турган.
Ынчангаш ону «хаанның кады» деп адай берген. Ынчан ол үеде Москваның бөдүүн чону ооң дугайында шуут билбес турганы чадап чок. А Сибирьниң чону дыка эки билир болгаш үнелээрлер. Ону чыжыргана деп адаар.
А.А.Лагерьнин «Лекарственные растения Тувы» деп ажылында чыжыргананын тургузуун мынчаар тыйылбырлаан:
«Чыжыргана дээрге, чайын быйырган чечектери-биле кады үнүп келир сарыг мөңгүннелчек узун чиңгежек бүрүлерлиг, үзүк боолук чоржактарлыг чиңге будуктарлыг улуг эвес чадаң үнүш. Ооң сарыг-сарыг, чырык-кызыл каттары будуунда шуут чыпшыр-чыпшыр үнген.
Бурунгу төвүт медицинада чыжыргананың кады болгаш оон кылган эмнер хүндүлүг черни ээлеп турган. Чыжыргана үнүп турар черлерде улусчу медицинада чыжыргана шуут алдаржаан.
Каротин -8,0%; В1; В2; В3 – 0,36%; В5; В6 ; С -120% ; Н ; Е ; Р
Амгы үеде тодараттынганы чыжырганада дыка хөй витаминнер ыдангыя С витамин эн элбек болгаш аажок үнелелде. Чыжыргананың үзү чүгле сөөгүнде эвес, каттың бодунда база хөй.
Чайның сөөлүнде база күзүн улустуң кичээнгейин хаара тудуптар. Ооң сараг-сарыг, чырык-кызыл каттары будуунда шуут чыпшыр-чыпшыр үнген. Чамдык дүжүткүр чылдарда кадының хөйүнден будуктары угбайн, сыйлып турар кылдыр өзер. Ону чыыры дыка берге: каттары чыпшыр, чоок, сырый болгаш быжыг үнүп турар болгаш чыып турган кижи бо-ла чуура тудуп алыр. Ынчангаш ону кыжын, кажан соок дыңзый бээрге чыыр.
Чыжыргананың база бир онзагай чүүлү агаарның температуразы 15-20 градус соой бээрге, ынчан доңа бээр. Оон чылыг үеде ол эриг турар, чыгдынмас. А өске каттар ындыг эвес, 5 градус чедир соорга-ла, доңуп каарлар.
Чыжыргананы элээн соой бээрге ноябрь айдан эгелеп тускай арга-биле кактап ап, чыыр. Хумунга инек судун куткаш , даштыгаа каап каар. Кажан ол сут дона бээрге, чыжыргананы кактап болурун тыва чон оон билип ап чораан.
2.4.Чыжыргананын ажык-дузазы.
Кажан-бир шагда «хаанның кадын» чыггаш, хаанның ордузунче сөөртүп турган болза, амгы үеде ону фармацевтика болгаш кондитер фабриказынче сөөртүп турар. Оон кисель, компот, варенье, повидло, хандылар дээш, оон-даа өске хөй-хөй чүүлдерни бүдүрүп үндүрүп турар. Кады боду безин амданныг, сүүзүннүг. Каттың амданы чигирзиг, сүттүг, ажыг, кагжыргай. Ынчангаш чыжыргананын составында С витимин хойу- биле кирип турар.
Чыжыргана чүгле кады-биле эвес, а ыяжы-биле база шагда-ла алдаржаан. Ыяжы чараш болгаш, оон янзы-бүрү каасталга эдилелдери бүдүрүп турар.
Чыжыргананың чаш будуктарындан, чиирбейлеринден кедилиг, шынарлыг кара өңнүг будукту бүдүрер, а бүрүлери кеш хөөдер бүдүмел бүдүреринге херек.
Бүдүрүлге черлериниң болгаш кижилерниң чыжыргананың бүрүзүн, кадын, чаш будуктарын, чиирбейлерин, ыяжын шын эвес, кам-хайыра чок чыггынындан ол эвээжеп турары харааданчыг.
Бол-ла бүгү эки чүүлдеринден аңгыда бодунуң быжыг туруштуг «сибирьжи» аажы-чаңының ужурундан ол чүгле соока шыдамык эвес, каңдаашкындан база кортпас. Үер соонда хөрзүнү үрелген черлерге безин тоовас, өзүп турар. Ол дыка чугула. Ооң күштүг болгаш аажок хөй адырланып өскен дазылы хөрзүннү быжыглаарынга, хооргалар, ой-чириктер тывылдырбазынга улуг ужур-дузалыг. Кадыр эриктер, ийлерниң хөрзүнүн тударынга база төктүүчел, тоглаачал, шимченгир элзинин «томаартырынга» ажыглап турар.
3. Хайгааралдар, шинчилелдер.
Чыжыргана- эм унуш. Оон эм шынарын ооренип билип алдывыс. Чыжыргана бугу талазы- биле эм.: оон кады, бурулери, ыяжы, дазылдары.
2013-2014 ооредилге чылындан эгелеп бистин клазывыс чыжыргананы ооренип, шинчилеп, камгалаар талазы- биле ажылдарны чорудуп эгелээн бис. Бистин Сут-Хол кожуунувустун Хемчик хемнин кыдыында алаакта чыжыргана хойу- биле унуп турар. (Капсырылга 1)
Бистин Ак-Даш суурувустун чоогунда арыгда 12 га хире черде чыжыргана унуп турар. Хемчик хемнин чоогунда, Шанчыг дужунда, Оршээл- Даанын чоогунда, кара- суглар кыдыында элбек унуп турар. Ол байтык суурнун кедээр талазында тараа тарыыр шолдернин буга чоогунда база унген бооп турар. Эн-не хой Ак-Майык ортулуунда бооп турар.(Капсырылга 2)
Чижеглеп алырга 5 га хире черде чыжыргана унген. Оларнын аразында аныяк достер 267 хире, кырган достер – 370 хире. Чаа унуп олурар достер 190 хире.
Хайгааралдар кылып тургаш, чыл келген тудум-на чыжыргана эвээжеп турарын улуг хараадал-биле кордувус. Улуг достер колдуу-ла орттенгенинден ховартап турары хомуданчыг. Чыжыргананын кол дайызыны орт болуп турар.
Суурувус чоогунда Улуг- Алаак арыы чоок болганындан ноярь айда суурувуста ачаларывыс, кырган-ачаларывыс, акыларывыс чыжыргананы дыка кактаарлар. Бо чылын 2014 чылдын кускээр кыжын чыжыргананны дужуду хой болуп турар. Суурувустун чону эвээш дизе-ле 8 л.хумун иштин кактап алгаш. А эн-не хой дизе 5 шоодайны кактап ап турарлар бар. Суурустун чону чыжыргананыкактааш садып . саарып турар. Оларга: Сат Володя. Сат Алдынбек, Бойду Олег, Ховалыг Григорий дээш оскелерни-даа ъхамаарыштырып болур.Олар суурнун иштинге. Суг-Аксынга, Кызылга-даа садып турар.бистин клазывыстын адалары шупту чыжыргананы бо чылын кактаан: 8 ада -6 шоодай хирени кактааш, садып саарып , уругларынга соктарны, вареньени кылып берип турары ажыктуг деп туннедивис. Кактаан чыжыргананын богун тускай шуурге аштааш, оон вареньени, сокту кылып ап, хун буруде ог-булезинге ажыглап турар. Артыкшылдыг чыжыргананы садып , сайгарып , ог- булелеривиске акша орулганы база киирип турар. 1 килограмм чыжыргананын ортээ- 50 руб болза, а 1 шоодайнын 2500 акша чеде бээр. Ол безин бойдустун биске берген хайыразы-дыр!
Чылдын-на апрель1- ден 30-ге чедир ортке удур шалыпчы айны чарлап турарын билир бис. Бистин клазывыс ону деткип, чазын , кузун орт айыылын болдурбазы- биле дурумнерни сагып турар бис. Суурувустун чурттакчы чонун база оореникчилерин ортке удур дурумнерни сагыырынче кыйгырдывыс! Бистин байлаавыс арга- арыгны оон кол дайзынын – ортттен бир демниг камгалаалынар! « Демниг сааскан теве тудуп чиир» - дээр болгай.
Ам чоруткан шинчилелдер, хайгааралдарывыстын туннели-биле таныштыраалы.
Часкы уеде чыжыргананын чаа бурулери апрель, май айларда частып унер. Чайгы уеде сыпчыгаштарынын кыдыындан ногаан борбак чемиштери унуп эгелээр. Август айнын тончуледир ногаан чемиштери кызыл-сарыг онче шилчип, амданы чаагай болуп быжа бээр. Сентябрь, октярь айларда ону чыыры берге болур. Чуге дээрге чемижин бичии-ле куштуг тударга ол чуурлу бээр. Ынчангаш ону суурувустун чону ноябрь айда «дунгур» - биле кактаар.
Чыжыргананы кактаарда : дунгур, илбек, докпак херек.
Дунгур – дээрге 1 мерт хире талды ээй тыртып кургаткаш, анаа пос шоодайны чыпшыр даараар.
Илбек – дээрге бичии чингежек бажы ытпак тал ыяш. Оон- биле бедик черде турар чыжыргананы кактап турар кижи бодунче илбектин дузазы-биле ээлдир тыртып алыр.
Докпак- дээрге чинге тал ыяш. Оон-биле дон чыжыргананын сывын аяар дунгурже дужур кактап алыр. Кышкы уелерде-даа чыжыргана душпес сывынга турар. Кыжын куштарнын бир чиир чеми болуп турар. Чыжыргананы кыжын дона берген уеде хойу-биле кактап ап болур.!(Капсырылга 3)
Чазын хун дурту узап , чылый бээрге, сыпта арткан чыжырганалар соолбурап кадып каар. Ынчалза-даа ол эм шынарын домей-ле чидирбес. Кадып- даа калган болза ону чыггаш, аксы мунгаш шил савага ургаш , аксын дуглааш суглуг тавакка оожум отка хайындырарга каткан чыжыргананын иштинден эм шынарлыг усту кылып ап болур. Суурувуста эн-не чыжыргана узу хайындырар ава Клавдия Араажыевна Ондар Зоя Лопсан-Шыыраповнаны хамаарыштырып болур.Ол кижилерге чыжырганадан усту хайындыргаш дузаны кадып турар.Чыжыргана узу ортенге, балыгга болгаш оске- даа аарыгларга дузалаар.
Суурувуста чыжыргананы боттарынын оран-савазынын чанында база тарып алган , суггарып ажаап турар ог- булелерни кудумчулар аайы- биле туннээрге мындыг :
Найырал кудумчузунда – 4 ог- буледе;
Кажыкта –3
Школа девискээринде - 5;
Отчугуашта-4
Ниитизи-биле суурувуста - 16 дос чыжыргана бар .
Бо ог-булелернин аразындан бажынынын чанында улгаттыр оскулээн чыжырганалыг ог –булелер : Сат Чодураа Александровнанын болгаш Ховалыг Людмила Дагбаевна тарып алган чыжырганалары эн унген болуп турар.
Чыжырганан ээлеринден дараазында интервьюну алдывыс.
Ховалыг Людмила Дагбаевна мынчаар тайылбырлады: (приложение4)
- Мен бо чыжырганамны аныяк шаамда-ла бо Улуг-Алаак арыындан бичии турда эккеп тарып алган мен. Бажынымнын холеге талазында. кара хорзуннуг черде тараан мен. Оон бээр 20 чыл чоокшулап турар. Кадын он ажыг чыл болгаш улгаттыр озуп алгаш берип эгелээн . Баштайгы чылдарында эвээш чыжыргана ап турган мен. Чижеглей алыр болза 3- 4 килограмм хире. Оон чоорту чемижи ковудээр чораан . Куштар база оон кадын дыка чиир. Соолгу чылдарда уругларым боттары алаак кирип чыжырганалавас , бажынынвыс чоогундан чыып ап, оон сок кылып хайындырып ижерлер. Уругларым , кожаларым мээн ол чыжырганамны магадаар, камнаар. Моон сонгаар ам –даа бичии достерни немей олуртурун планнап турар мен.
Сат Чодураа Александровна чыжырганазынын дугайында мынчаар тайылбырлады (приложение5)
- Бис бо бажынче кожуп кээривиске- ле чыжыргананы тарып каан . Моон мурнунда бо бажынга Ондар Надя дээр угбай чурттап тургаш ону тараан. Чылдын-на суггарып, ажаап турар бис. Чыл келген тудум-на оон чемижи ковудеп озуп турар. Уругларым чыжыргана быжа бээрге огород иштинден банкага долдур чыып алгаш, кээрге сок хайыдырып- даа бээр-ле дир мен. Чамдыкта ол бодун- даа ургулчу чыып чип турарлар. Чыжыргана чиирге уругларнын чем чиир хоону дыка бедик боор деп чувени коруп билдим. Ынчангаш бистин ог-булевис чыжырганавысты камнап, ап –даа немей тарыыр деп турар бис.
Суурувуста оске-даа ог-булелер чыжыргананы ковудедир тарып оон ажыын коруп турарлар.
Туннел.
Бо ажылды чорудуп тура, бистер Тывавыстын база бир эм унужу – чыжыргананы оон тоогузун, тургузуун, составын, ажык-дузазын билип алдывыс. Оон ынай суурувус чону ону кайы-хире ажыглап билирин, тарып остуруп турарын шинчилеп билип алдывыс.(приложение7)
Ынчангаш чыжыргананы ургулчу ажыглаарга, кижи белен грипптен, оске-даа аарыглардан аарывас , кадыы быжыг , кичээл успес болур деп чуулду туннедивис.
Бо ажылывысты моон –даа ынай хандыр шинчилеп болурунун аргазы бар.
Чыжыргананы орттен камнап, сагындарыгларны арга-арыгга азар, оон будуктарын сыкпас, кижи бурузун ону камнаарынче кыйгырып тур бис.
Ынчангаш ажылывыс туннеп тура, бойдустун биске берген кежии –эм унуштерни ажыглап, камгалап чоруулунар!
ЧЫЖЫРГАНАМ ЧААГАЙ
Кыштың соогун тоовас, Сырынгылаан кижи
Кызыл-сарыг өңнүг, Сыскаан чулуун ижер
Шыргай-шыргай өзер, Чыды безин эмзиг,
Чыжырганам чаагай Чыжырганам чаагай.
Тенек оолдар кээрге, Чиңге-чиңге дискен
Тени – биле шиштээр. Чинчилер дег чараш.
Чыып чиирге таптыг, Шынаа хемни каастаан,
Чыжырганам чаагай. Чыжырганам чаагай!
Чооду Кара-Күске
Чыжырганам.
Торээн Хемчиим эриин каастаан
Тонмес кызыл чыжырганам
Эмзиг чыдын тынывыткаш,
эрткен уем чуруттунду.
Ачам бисти эдертипкеш
Аргазынче шымнып кирер.
Аравыска чарыш салгаш,
Ажылдадып кириплеттер.
Чыжырганам тенниг буду
Чымыладыр шымчыза-даа
Чывар-соокка чалгыттырып
Чымыш-иштен салдынмаан бис.
Дозур кызыл чыжырганам
Тоокуладыр соктап тургаш
Алдын ышкаш эмивисти
Ажаап алдым. Чып алдым.
Клара Чинмит.
Ажыглаан литература данзызы
Информаторлар:
Лупленый бочок
Щелкунчик
А. Усачев. Что значит выражение "Белые мухи"?
Сочные помидорки
Ворона