Ойнаар-кызым тоогузу

Бижиктиг-Хая сууурнун муниципалдыг бюджеттиг ниити ооредилге  чери «Ортумак ниити ооредилге чери»

Ойнаар-кызым тоогузу

Кылган кижи : 1-ги класстын оореникчизи Монгуш Айсай

Башкарыкчы башкызы: Монгуш Саида Сарыг-ооловна

Бижиктиг-Хая -2018

Допчузу:

1. Киирилде……………………………………………………………………………………………………….3
2. Сайзанакты ойнаары……………………………………………………………………………………..4
3. Практиктиг кезээ. Эрткен уенин болгаш амгы уенин ойнаар-кызын деннээри………………………………………………………………………………………………………..5
4. Туннел кезээ…………………………………………………………………………………………………..6
5. Ажыглаан литературалары……………………………………………………………………………7

Киирилде

Кандыг-даа кижинин чуртталгазынга сагыш-сеткилинден балалбас уелер турар.  Ол уелернин бирээзи – чашкы уе. Кижинин чашкы уези оюн-биле холбашкан болур. Оюннун кижиге ужур-дузазы улуг. Бичии чаштар ойнап тургаш, бодун долгандыр турар делегейни шингээдип, шинчилеп, билип ап турар. Оюн  - чаш кижинин озуп доругарынга, кижи болуп хевирлеттинеринге, кижинин чугаа домаан, угаан-сарыылын сайзырадырынга, чуртталгага идепкейлиг коллективчи болурунга тергиин дузалаар. Оюннарнын аразындан кижинин кижизидилгезинге болгаш озуп-сайзыраарынга сайзанак кол черни ээлеп турар.ылангыя кыс уруглар сайзанактап тургаш, ойнаар-кыс-биле сонуургалдыг ойнаар болур.

Шинчилел ажылынын сорулгазы: эрткен болгаш амгы уенин ойнаар-кызын деннээри.

         Шинчилелдин методтары:

• - деннелге,
• -  улуг назылыг кижилерден информацияны алыры
• – ангы-ангы литературалардан информацияны чыыры.

Техниктиг херекселдерни ажыглааны:

• видеокамера
• фотоаппарат
• диктофон
• ксерокс
• принтер
• сканер

Сайзанакты ойнаары

Сайзанак – шаандан бээр кижилернин ойнап келген оюнну.

Бистин эннелеривис оюнну даш-биле ойнап чораан. Олар сайзанактап тургаш, аал-коданын буруну-биле илередип, эт-севин, мал-маганын сай даштар-биле дурзулеп ойнаар турган. Огнун ханазын чугажак калбак дашты хана-карактай шыйып тургаш,  аптыраларны  дорбелчин даштардан кылып турган. Ширтектерни база  чараш кылдыр угулзалай чуруп ап турганнар. Огнун ээлерин  база ажы-толун даштан дурзулеп кылып алырлар чораан.

Амгы уеде бистин сайзанаавыстын дериг-херекселин колдуунда садыглардан садып ап турар бис. Оларнын материалы – пластмасс  база демир болуп турар. Бажыннын  эт-севи амгы уеге дуушкен болуп турар.

Кайы-даа уенин сайзанаан ойнаарга, ойнап турар кижилернин чугаа-домаа сайзыраар. Чуге дизе оюнну ойнап тургаш олар кижилернин рольюн ойнап, келир уеде чуртталгага база белеткел бооп турар.

Практиктиг кезээ.      Эрткен уенин болгаш амгы уенин ойнаар-кызын деннээри

Ойнаар-кыс -   кыс кижинин кол ойнаараа.

Бистин энелеривис,бистер ышкаш, база ойнаар-кыс –биле ойнап чораан. Оларнын ойнаар-кыстары ыяштан, човурээден кылдынган. Арны-бажын чуруп каан болур. Хептерин постер болгаш алгы-кеш кезиндектеринден кожуп даараан болуп турар. Ойнаар-кыс кылдыр шай соктаар согааштын дажын база кылып ап турганнар. Ону аржыыл-биле ораап алгаш уруглар холчек ойнаар турган. Уенин сайзырап эгелээни-биле,  ойнаар-кысты кижилер боттары, шынап-ла чаш уруг ышкаш даарап эгелээн.

Амгы уенин ойнаар-кыстары  шынап-ла чаш уруг ышкаш шалдан, холдуг, буттуг, борбак баштыг. Оларнын аксын кызыл будук-биле будуп каан, караанын, думчуунун уттерин кара будук-биле будуп каан. Карактарынын кирбиктерин шынап кирбиктер ышкаш хертеш кара кылдыр пластмасстан кылган. Барби деп аттыг ойнаар-кыстарывыс шуут эмиглерлиг, мода коргузер уругларга аажок домей.  Амгы уеде ойнаар-кыстарнын хой кезии чугааланып, ун база ундуруп турарлар.

Туннел кезээ

Бо шинчилел ажылын кылып тургаш, кырган-авамнын чугаазын дыннап тургаш, мындыг туннелге келдим.  

Кандыг-даа уеде ойнаар-кыс-биле кижилер ойнап чораан. Ол кижинин кол ойнаараа бооп турар. Ойнаар-кыстар ангы-ангы  болза-даа, кижинин чуртаалгазынга улуг рольду ойнап турар.  Кыс кижини келир уезинде ие болурунга база белеткеп турар. Бистин энелеривистин ойнап чорааны  ыяш, човурээден кылган ойнаар-кыстары кижини кадагалыг, хумагалыг, бойдуска ынак болур кылдыр кижизидип чораан. Кижи бодунун холу-биле кылган ойнаараан камнавайын канчаар. Чуге дизе олар тайга-эзимнерге чурттап чораан болгаш, бойдуска хумагалыг,  ыяш, човурээни катап-катап кезеринден  олар хараадаар турганнар.

Амгы уенин ойнаар-кыстарын бис боттарывыс кылбас болгаш, колдуунда эге уезинде ойнаар, оон чоорту ол ойнатынмайын октатынып каар  таварылгалар база хой. Оларнын холу-буду база ангыланып уштунуп турары-биле хээрек болганындан, кыска уе иштинде ойнаар болгаш олар биске ындыг-ла улуг унне чок болуп, дораан чаа ойнаар-кыстарны сатырып турарывыс база ында. Бистин Барби ойнаар-кыстарывыс чеже-даа чараш болза, олар бистин энелеристин ойнап чорааны ойнаар-кыстарынга деннешпес.

Ажыглаан литературалары

1. Е.Т. Танова. Чашкы шаамнын ужуралдары.- 2010, Абакан
2. И.У. Самбу. Тыва оюннар: тоогу-этнографтыг очерк. -1992, Кызыл
3. С.А. Сарыг-оол. Ангыр-оолдун тоожузу. – 2008, Кызыл