Эртем-шинчилел ажылы: «Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык суурунуң девискээринде даглар аттары».

Муниципалдыг Бюджеттиг Барлык ортумак школазы

Эртем-шинчилел ажылының темазы:

«Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык

 суурунуң девискээринде даглар аттары»

Барыын-Хемчик кожууннуң

Барлык ортумак школазының

 11-ги клазының өөреникчизи

Долзатма Ай-кыс Айдың кызы күүсеткен

Удуртукчузу: Барыын-Хемчик кожууннуң

Барлык  ортумак школазының

1-ги категорияның

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2014

Допчузу

Киирилде

I-ги эге. Даглар аттарының  лексика-семантиктиг бөлүктери

I. 1. Өң-чүзүнүнге даянып адаттынган аттар

I. 2. Хевир-дүрзүзүн барымдаалап адаан аттар

I. 3. Туружун айтып илереттинген аттар

I. 4. Чүвелиин бадыткап тывылган аттар

II-ги эге. Даглар аттарын тургузуунуң аайы-биле бөлүктээри

II. 1. Бөдүүн аттар

II. 2. Нарын аттар

III-кү эге. Дагларның турар туружу

III. 1. Хем талазында

III. 2. Хову талазында

IV-кү эге. Даглар аттарының тывылганы

Түңнел 

Ажыглаан литература даңзызы

Капсырылга

Киирилде

Темазы: Барыын-Хемчик кожуунда Барлык суурнуң  девискээринде

даглар аттары.

Ажылдың чугулазы: Барыын-Хемчик кожуунда Барлык суурнуң

девискээринде даглар аттарын дыл талазы-биле сайгарып көрген тускай ажыл чок. Ынчангаш оларны дыл талазы-биле ханы сайгарары чугула айтырыг бооп турар.

Ажылдың сорулгазы: Барыын-Хемчик кожуунда Барлык суурнуң  девискээринде даглар аттарын сайгарар.

Сорулганы чедип алырда шинчилээр айтырыглар:

- Даглар аттарынга хамаарышкан шинчилел ажылдары-биле таныжар;

- Даглар аттарын системажыдып ушта бижиир;

- Дагларны сонуургап, хайгаарап көөр;

- улуг назылыг информантылар-биле ажылды чоргузар.

Ажылдың чаа чүүлү:    Барыын-Хемчик кожуунда Барлык суурнуң  девискээринде даглар аттарын системажыдып чыып, дыл талазы-биле ханы сайгарып көрген. 

Ажылдың объектизи: Тыва дылда даглар аттары.

Ажылдың материалы:   Барыын-Хемчик кожуунда Барлык суурнуң  девискээринден чыгдынган даглар аттары.

Ажылдың тургузуу: киирилде, 4 эге, түңнел, ажыглаан литература даңзызы, капсырылга.

I-ги эге. Даглар аттарының  лексика-семантиктиг бөлүктери

                                                                            Тыва чурту – мээң-не чуртум,

                                                                            Тынып чорда, хостуг чуртум,

                                                                            Топтап, бодап, сактып кээрге,

                                                                           Даглыг, шөлдүг чаагай чуртум.

В.Ш. Көк-оол.

        Тываның девискээриниң көвей кезиин даглар биле сыннар, эвээш кезиин хемнер шынаалары, оргулааштары ээлээн. Республиканың эң бедик даглары ооң кыдыг-кызыгаарында. Тываның чериниң кырын дагларлыг болгаш ыйгылааштарлыг ийи кезек девискээрге хуваап турар.

        Бистиң чыгган материалывыста даглар аттары 4 лексика-семантиктиг бөлүкке чарлып турар:

I. 1. Өң-чүзүнүнге даянып адаттынган аттар:

Кызыл-Тей

Кара-Шаараш

Кара-Даг

Кызыл-Хая

Кара-Тей

I. 2. Хевир-дүрзүзүн барымдаалап адаан аттар:

Адыр-Мажалык

Калбак-Тей

Бедик-Дөң

Чолдак-Шыраа-Булак

Чирик-Аксы

Шивээлиг-Даг

I. 3. Туружун айтып илереттинген аттар:

 Кыдыы-Шраа-Булак

Ортаа-Шыраа-Булак

Артаа-Тей

I. 4. Чүвелиин бадыткап тывылган аттар:

Чук

II-ги эге. Даглар аттарын тургузуунуң аайы-биле бөлүктээри

        Эрте бурунгулар долгандыр турар хүрээлеңин нарынчыдып өң-чүзүнүн, хевир-дүрзүзүн барымдаалап адап турганы онзагай болуп турар. Кандыг-даа чүвени адаарда албан бир-ле чүүлүнге даянып азы чылдагаанныг адаар болгай. Кижилер-даа болза шола атты анаа-ла эдилеп чорбас, а боттары чаалап алыр ийикпе азы кандыг-ла-бир өскелерден ылгалып турар бүдүжүнге, аажы-чаңынга, хевир-дүрзүзүнге даянган болур.

 II. 1. Бөдүүн:

Чук

II. 2. Нарын:

Кызыл-Тей

Кара-Шаараш

Кара-Даг

Кызыл-Хая

Кара-Тей

Кыскаш-Тей

Адыр-Мажалык

Калбак-Тей

Бедик-Дон

Чолдак-Шыраа-Булак

Кыдыы-Шыраа-Булак

Ортаа-Шыраа-Булак

Чирик-Аксы

Артаа-Тей

Шивээлиг-Даг

III-кү эге. Дагларның турар туружу

        Барлык сууру – Барыын-Хемчик кожууннуң төвү Кызыл-Мажалык-биле кожалажып чыдар. Ынчангаш суур чурташтыг, мал азыраарынга таарымчалыг одар-белчиирлиг, биче-чаштың, аныяктарның, кырган назынныгларның-даа агаарлаар арга-арыглыг, эштир хемниг, кыжын борга чуңгулаар даглыг оран. Суурже кирип ора көөрге, долгандыр даглар-биле хүрээленген. Кижиниң хей-аъды чайгаар-ла көдүрлүп келир болур. Хемчик кыдыында дагларның эдээнде кадарчыларның чайлаглары дистинчип баткан, а хову талазында дагларның чоогунда кыштаглар туттунуп турар.

III. 1. Хемчик талазында:

Кызыл-Тей

Кара-Шаараш

Кызыл-Хая

Чук

Чирик-Аксы

Артаа-Тей

Шивээлиг-Даг

III. 2.Хову талазында:

Кара-Даг

Кара-Тей

Кыскаш-Тей

Адыр-Мажалык

Калбак-Тей,

 Чолдак-Шыраа-Булак

Кыдыы-Шыраа-Булак

Ортаа-Шыраа-Булак

Бедик-Дон

IV-кү эге. Төөгүлүг даглар

Адыр-мажалык

Шивээлиг-Даг

Түңнел

        Чуу-даа чуве аттыг болур болгай: черлер, кургаг черлер, даглар, хөлдер, хемнер… А оларны адаарда кандыг-ла бир чүүлге даянып тургаш адаар.
        Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык суурда даглар аттарын чыып, дыл талазы-биле системажыдып көөрүн оралдашкан бис. Шупту 16 даглар Барлык суурга хамааржыр болуп турар. Оларны 4 аңгы лексика-семантиктиг бөлүкке чарып, сайгарып көрдүвүс. Ук бөлүктерниң иштинден өң-чүзүнүнүң аайы-биле адаан даглар аттары хөй таваржып турары онзагай.  Чувелиин бадыткап тывылган даг ады чангыс болуп турар. Барык хөй кезии даглар аттары нарын тургузуглуг деп чүүл илерээн. Тыва чон, бистиң ада-өгбелеривис долгандыр турар хүрээлеңге хумагалыг, бойдузунга ынак, бүдүжүн, хевирин чидирбес дээш янзы-бүрү аттар-биле адап, диригжидип чорааны моон билдинип турар. Шак бо бүгү дагларның каас-чаражы, онзагайы тыва чогаалчыларның чогаалдарында, шүлүктеринде эң тодазы-биле чырыттынган. Чижээ: С. Сүрүн-оол «Кок-кок даглар», Е. Танова «Даглар» дээш оон-даа өске.

        Тываның 82 хуузун даглар, а 18 хуузун дески болгаш кургаг черлер эжелээн. Ынчангаш Москва хоорайга төрүттүнген, тывалар дег хөй ажы-төлдүг чогаалчы Светлана Владимировна Козлованың даглар дугайында чугаазы кижинин кичээнгейин хаара тудуп, хей-аъдын көдүрүптер: «Тыванын даглары мени салбаан».

        Шынап-лп, даглар — кижилерниң хей-аъдын, сүлде-чаяанын көдүрүп чоруур. Ынчангаш оларны мөңгежидери чугула. Оларга бис чоргаарланыр ужурлуг бис.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Б.К. Ондар. Тувинская топонимия. Сопоставительный анализ топонимии тувы с топонимией южной сибири и других тюркоязычных территорий.  

2. Б.К. Ондар. Тувинская топонимика: проблемы, поиски, решения. Проблемы преподавания русского языка в ВУЗе и в школе.

3. Тувинская письменность и вопросы исследования…// Б.К. Ондар. Топонимика и археология. – Кызыл, 2010.

4. М.В. Бавуу-Сюрюн, Ч.К. Куулар. Тыва дылдың лексиказынга факультативтер. – Кызыл, 2005.

5. М.В. Бавуу-Сюрюн, О.М. Ондар. Тыва дыл талазы-биле сургуулданың эртем-шинчилел ажылдарының тематиказы болгаш үлегерлери. – Абакан, 2007.

Капсырылга

Информантылар:

1. Сечек Борбак-оол Сарыгларович

2. Куулар Клара Девилдеевна

3. Ооржак Сереш Бады-ооловна