Внеклассное мероприятие проводится ко Дню Адыгов. Материалы помогут учителям кабардинского языка и литературы в старших классах. Изучение истории сввоего народа является актуальной во все времена. Знание своей культуры, своего происхождения помогает при воспитании детей разных национальностей.
Вложение | Размер |
---|---|
Конспект к внеклассному мероприятию. | 38.38 КБ |
|
«Адыгэ хабзэр нобэ»
Лэжьыгъэр зыгъэзэщ1ар
Бахъсэн курыт еджап1э 1
и егъэджак1уэ
Жыгун Л. Хь.
I. Нобэ мыбдеж къызэхуэса ди хьэщ1э лъап1эхэр федгъэдэ1уэну дыхуейт “Адыгэ хабзэр нобэ” зыф1этща ди урокым. Ижь- ижьыж лъандэрэ адыгэ хабзэр ц1ыхухэм къадогъуэгурык1уэ. Сыт адыгэ хабзэр зищ1ысыр -т1э? Адыгэ хабзэр- ар ц1ыхубэм, Кавказым ис адыгэхэм я законщ. Адыгэ хабзэм ц1ыхум и хьэл – щэным зэрегъэужь, нэмыс пхэлъу, нэхъыжьи, нэхъыщ1и пщ1э хуэпщ1у, укъыщэлъхуа Хэкур пхъумэжу дунейм утетынырщ къигъэувыр. Гъэсэныгъэ- ущииныгъэм теухуауэ икъук1э мыхьэнэшхуэ и1эщ адыгэ хабзэм. Адыгэхэр къэзмыц1ыху мы дунейм теттэкъым, сыт щхьэк1э жып1эмэ, абыхэм я дуней тетык1эр, я хьэл- щэнхэр, я нэмысыр нэхъ лъагэт. Ди жагъуэ зэрыхъущи, нобэ адыгэу мы ди щ1ып1эм щыпсэур мащ1эщ. Нобэ дэ вжет1эну, къывэдгъэщ1эну дыхуейт адыгэхэр дызэрыхъу бжыгъэр.
- Дапщэ – т1э аыгэхэр дызэрыхъур?
Адыгэхэр нэхъ лъэпкъыжь дыдэу дунейм тетхэм ящыщ зыщ. Абы къыхэк1ыу сыт и лъэныкъуэк1и адрейхэм къахэщ лъэужьышхуи къыхашащ абыхэм ц1ыхухэм я тхыдэм. Ди эрэм и пэк1э IV л1эужьыгъуэм икухэм прото-адыгэхэм къыщызэрагъэпэщащ къухьэп1эмк1э гъэза Хы ф1ыц1э 1уфэм Синэ къэралыгъуэр. Ар иджырей Россие Федерацием нэхъ ныбжьышхуэ зи1э къэралыгъуэу къыщалъытэхэм ящыщ зыщ. Арщхьэк1э, адыгэхэр я хуитыныгъэм щ1эбэн зэпыту псэун хуей хъуащ. Ар къызыхэк1 щхьэусыгъуэхэм ящыщ зыщ ахэр щыпсэу щ1ыналъэм и географическэ щытык1эр. Ди щ1ып1эм 1эмал щыбгъуэтырт Ипщэк1и, Ищхъэрэк1и, Къуэк1ып1эмк1и, Къухьэп1эмк1и щызэбгырык1 гъуэгухэм уак1элъыплъыну. Аращ зэман-зэманк1э къару шынагъуэк1э зыкъыпэщ1асэу щ1ыщытахэр гуинхэр, булгархэр, монголхэр. Икъук1э леишхуэ къащытехьар илъэсищэк1э зэпымыууэ ек1уэк1а урыс-кавказ зауэрщ. А зауэм щыщ1идза лъэхъэнэм адыгэхэм я бжыгъэр мелуани 2-м нэсу щытамэ, и к1эухым зэрыхъужыр зы мелуант. 60 гъэм и п1эщ1эдзэм а бжыгъэр зэрыхъужыр мин 100-т. Ауэ щыхъук1э псэууэ къэна ц1ыхум 10 къэс 9-нэ щалъхуа Хэкур залымыгъэ 1ейк1э ирагъэбгынащ. Адыгэхэм хуэдэу леишхуэ къызытехьа зы лъэпкъи къэгъуэтыгъуейщ. Ноби, фыщыгъуазэщи, абы лъандэрэ илъэси 130-рэ дэк1а пэтми, адыгэхэм нэхъыбэу я псэуп1эр хамэ щ1ып1эхэрщ. Нобэм къэса тхыгъэхэм къызэрыхэщымк1э, Хы Ф1ыц1э 1уфэм къыщыхута бгырысхэм я бжыгъэр 1858-1865 гъэм къриубыдэу ц1ыху мин 495-рэ мэхъу. Абы щыщу 413-р адыгэ лъэпкъым щыщщ. Депортацэ нэужьым щ1ып1эм къинэжар мини 100-щ. Ар лъэпкъым и процент 90-м нос. Иджы феплъыт адыгэхэр здэ1эпхъуа щ1ып1эхэм. Япэрауэ, Тыркум къыщагъэлъэгъуа бжыгъэхэр ц1ыху мин-600-м къыщыщ1идзауэ мелуан-3-нос. 1950-1983 гъ. къриубыдэу къэхутэныгъэ ирагъэк1уэк1ащ иужьырей илъэси 100-м адыгэхэр щыпсэу щ1ып1эхэм ехьэл1ауэ я бжыгъэхэр зэрыхэхъуам:
Тыркум – 2,5%, Сирием – 3,2%, Иорданием – 2,7% - к1э хэхъуащ. 1980 гъ. къык1элъык1уэ илъэс 15-м къриубыдэу Иорданиемрэ Тыркумрэ щыпсэухэм хэхъуэшхуэ зэра1эр къэплъытэмэ, илъэс къэс бжыгъэр процент 1,5% - к1э дэк1уеящ. Абы ипкъ итк1э дыщыуэну къыщ1эк1ынкъым, иджыпсту Тыркум, Иорданием, Сирием щыпсэу адыгэхэр мелуан 4,5-м нэблагъэу зэрыщытыр.
Адыгэр нэгъуэщ1 лъэпкъыу мин зыбжанэ щы1эхэщ. Восток Гъунэгъумрэ Африкэ Ищхъэрэмрэ хыхьэ къэралыгъуэхэу Иракым, Ираным, Сауд Хьэрыпым, Мысырым, Ливием, Туникым; Европэ къэралхэм, США-и, Канадэ, Германие, Австарлие, к1эщ1у жып1эмэ адыгэхэр зэрымыс къэрал къэгъуэтыгъуейщ. Зэрыфлъагъущи, Кавказым ик1ауэ нэгъуэщ1 къэралхэм щыпсэухэм я бжыгъэр мелуан 5-м зэрыф1эк1ым шэч хэлъкъым.
Зыгъэзащ1эхэр 9 кл. щ1эс еджак1уэхэрщ.
Къык1элъык1уэу, дэ федгъэдэ1уэну дыхуейт , адыгэхэм сыт щыгъуи къагъэсэбэп псалъэ пэжхэм, гъэсэныгъэ-ущииныгъэм ехьэл1ахэм.
- Сэ нобэ фезгъэдэ1уэну сыхуейт, ц1ыхум и Дуней еплъык1эр къэзыгъэлъагъуэ псалъэжьхэм:
а) «Акъыл зи1эм имы1э щы1эжкъэм»
б) «Анэм и хабзэр пхъум и бзыпхъэщ»
в) «Ахъшэр пшахъуэщи, гъащ1эр пц1ащхъуэщ»
г) «Бзур зы1этыр дамэщ, ц1ыхур зы1этыр акъылщ»
- Сэ фезгъэдэ1уэнщ, хабзэм, ущииныгъэм, гъэсэныгъэм, щ1эныгъэм епха псалъэжьхэм:
а) «А сигу зы1эжьи, а си жьэ зыубыд»
б) «Акъылым и лъапсэр чэнджэщщ»
в) «Гупсыси псалъэ, зыплъыхьи т1ыс»
г) «Е пщ1ауэ ф1ы ущымыгугъ»
д) «Нэмысым насып къыдок1уэ»
а) «Нэхъыжьым жьэ ет, нэхъыщ1эм гъуэгу ет»
б) «Удафэ и акъыл ирефыж»
в) «Уэшх блэк1ам щ1ак1уэ к1элъомыщтэж»
г) «Фадэ зи ныбжьэгъум жып гъуанэ щ1этщ»
- Сэ фезгъэдэ1уэну сыхуейщ, тхыдэм, зауэм, мамырыгъэм, адэ хэкур ф1ыуэ лъэгъуным теухуауэ псалъэжьхэм:
а) «Дунейр къэк1ухьи, уи унэ ихьэж»
б) «Дыщэ унэ нэхърэ ди унэжь»
в) «Зауэ езыгъажьэ и щхьэ лажьэ хуохъуж»
г) «Зауэм и к1эр хьэдагъэщ»
д) «Хьэрэ пэт и къуажэр ибгынэркъым»
- Феда1уэ лэжьыгъэм епха псалъэжьхэм
а) «Гъэмахуэ тхьэмахуэр, щ1ымахуэ гъуэмылэщ»
б) «Бжьэ зыдэсым фо дещ1э»
в) «Улажьэмэ, лэжь пшхынщ, умылажьэмэ, лажьэ бгъуэтынщ»
г) «1уэху мыублэ, блэ хэсщ»
д) «Лэжьыгъэм хэзагъэр щ1эныгъэми хозагъэр»
Адыгэхэм уэрэд куэд я1эщ, псалъэжьхэм хуэдэуи зэщхьэщок1: историческэ, лирическэ, сабий, социальнэ уэрэдхэу.
«Старинная национальная песня»- «Уэзы Мурат»
Мы уэрэдыр л1ыхъужь уэрэдщ, Мурат л1ыхъужьыгъэ зэрихьар къегъэлагъуэ:
Уэзы Муратк1э зэджэри,
Щ1алэ ф1ыц1э къуэгъукъэ 0 I I I
Шы гъурым тесри Маржэ!
Гъусэ пхуэхъунк1э 0 I I I
Уи шыпэ хужьри ой Маржэ!
Зэрыпхэщ1ыбгъуэ 0 I I I
Гумкъалэ губгъуэми ой Маржэ!
Мурат щозауэр ой.
Зыныбжьэгъу щ1алэхэр ой Маржэ!
Къызэрогъащтэр 000
Щ1алэр къахуэщтэми ой Маржэ!
Мурат къащтэнкъым 00
Уэ мэкъумэшыщ1эхэм ой Маржэ
Выр щ1огъэщ1этыр 00
Уэ уи жэгъуэгъухэри ой Маржэ
Жейми къыхоск1э ой.
Адыгэ тхыдэм къытхуе1уэтэжыр
Адыгэ лъэпкъым я псэук1ар,
Адыгэ хабзэр, я нэмыс пэжыр
Ямыгъэк1уэду зэрыхъумар.
Гуф1эгъуи, гуауи зэда1ыгъыфу,
Лъэпкъыр зыжылэу зэхэтыфащ,
Бий къатеуами, адыгэ лъэпкъыр
Ямыгъэк1уэду яхъумэжащ.
Нобэ зэманым зэридзэк1ауэ
Адыгэ тхыдэм дыхегъэплъэж
Адыгэ хабзэр дэ къэтщтэжауэ
Тхьэм дигъэлъагъуи дигъэ1уэтэж.
Иджыпсту сценкэ к1эщ1 ц1ык1у федгъэплъынщ.
- Ладно, ладно, хъэрэшо, зы псалъэ вжес1энщ.
- Пэжалыстэ, тхьэмадэ, сэ пагэу си жизым зы минути сыщытакъым.
- Тем более мы ресторанри адыгэ семьям хуэдэщ. А семьям уису, адыгэ блюдэ пшхыуэ къыбдалъхуа уи языкымк1э зы тост къыщыпхуэмы1этынум и деж, я дикэ извиняюсь, уи родым ухуэмыфэщэжу аращ. Аракъэ?
- Точно
- Тем не менее, как ни странно, дэ постояннэу дыщрохьэл1э виступленэ куэд, я разговорым и формэк1и и содержанэк1и тхьэк1умэр ягъэвуу, нервыр къызэщ1агъэхъаеу. Слуши, что трудного уи языкк1э упсэлъэжыну?
- Уей, пэжым, дегъафи нэхъыф1щ абы нэхърэ.
-Хьэжмысост, иджьыри зы словэ жып1эмэ, клянусь, къезгъэжьауэ жыс1э тостыр, запрэстэу щызмыгъэтыжым. Нэхъыжьхэм уваженнэ хуи1эн хуейщ.
Итак, док1уэр дальши. Дэ ди хьэщ1эщ ди литературэм и гъуэгур зыукъуэдия л1ы приятнэ гуп. Нт1э, я гъугур гладкэ фи гугъэа анэдэлъхубзэм и 1уэхумк1э? Как бы не так. Тысич бжыгъэк1э пример къыфхуэтхьыфынущ ухуейм.
- Уей къэтхьыфынум. Мис мыбы сыт илажьэр ,«аркъэ» ,убзэрабзэжу адыгэ псалъэ куэд жыуигъы1экъэ.
- Хьэжмысост, уи жьэр гъэувы1и, атк1э къеда1уэ. Например сыт дтхак1эхэм «самолот» щ1ыжа1эр. Ди1экъэ дэ абы и перевод? Пожалыстэ «кхъухьлъатэ». Или «стэчан» жып1эу щхьэ птхын хуей? Нэгъуэщ1 мыхъуми «кумбыгъэ» жы1э.
- Кумбыгъэ жып1а? Уей сытк1э еджэ,узыхуей урефэ мэхъумэ.
- А зиунагъуэрэ л1ыжь-фызыжьхэми «здрастирэ, дэсуданэрэ» ф1эк1а жа1эжкъым. А почему? – сыноупщ1ыр уэ Хьэжмысост. Уэ как ни как, Цушкэ и школыр къэбухыну пэпиткэ пщ1ауэ щытащ. Ар апхуэдэу щ1эхъур а уи щхъэ тупоим нэсрэ?
- Уей попиткэ не убыткэ жыс1эри Цушкэ и школыр къэзухын си гугъати убыткэм сык1умэ..
- Инглыбзэк1э жып1эмэ «но», нэмыцыбзэк1э жып1эмэ «наин», хьэрпыбзэк1э жып1эмэ «мафий», урысыбзэк1э «нету» Нэскъым .Нету значит. Вот где хьэр щызэритэ. Вот где глубокоу, широкэу а причинэм щылъыхъуэн хуей. Къэдгъуэтым пусть, къэдмыгъуэтми пускай.
Щи-щэ, си разговорым короче зезгъэщ1ынщ, ауэ ни дай боху, тхьэм дыщихъумэ апхуэдэ сорняк ди языкым къыхыхьэным. Слуши, Хьэжмысост зы слова жыс1эжын закруглят сщ1ынущ си тостыр, хъунумэ зы минут къытпэплъэжыф.
- Хъунщ, уи къэвэбжэр зэхуэщ1 иджы.
- Терпении уи1эжкъым слуши. Каждэм и дежк1и яснэщ. Адэк1э зы словэ жыс1эм я ни я! Мо Хьэжмысостыжьым кончать ирещ1 си тостыр. Си гъащ1эм зэ анэдэлъхубзэк1э тост произносит сщ1ынщ жыс1эри желанэ сщ1ати, совести, уважении, терпении и1эжкъым, слуши мыбы.
Будь здоров Хъэжмысост. Все.
- Зэ къэувы1э, мыбы иджыри къинащ е е е…
Зэрыфлъагъущи, мы сценкэр зи бзэ зымыщ1эж ц1ыхухэм хуэунэт1ащ, ахэр ауан ещ1.
Къык1элъык1уэу феплъ зы адыгэ къафэ, 9- нэ кл. щ1эс егъэджак1уэхэм ягъэзащ1эу.
Игъащ1эм ц1ыхум жи1эу зэхэсхакъым
Ик1уэтыжауэ шынэу уэ уи бын
Адыгэу и гур зыми хуиудакъым
Гушхуэу къищ1ахэм яридзыфт удын
Хьэзэбу сэ си лъэпкъым игъэвахэм
Дэгызу бгыжьхэр абы къыпэджэжт
Кавказ зауэжьым псэууэ къыщ1энахэр
Истамбылак1уэм гу1эу зэщ1икъуэжт.
Си лъэпкъ ибынхэу ей губзыгъэрылъхухэ
Дыхуейкъым зауэ, 1эщэр вгъэт1ылъыж!
Хамэщ1 адыгэм щишэча бэлыхьхэр
Ахърэт махуэм псапэ хурехъуж.
Къытхуепсыжащи щ1эуэ Хэкужь дыгъэр
Дунейпсо хасэм дызэхуэшэсыж
Къэзвгъэгъуэтыжи ди бзэр, адыгагъэр
Ди тхыдэр дыщэпс хьэрфк1э дывгъэтхыж.
Ди нэхъыжьи
Я гур къабзэу
Я бзэр дахэу
Зэгуры1уэу
Зэдэ1уэжу
Зым 1эпыхур
Зым къищтэжу
Дыгуф1эу, дытхъэжу
Хабзэр тщ1эрэ
Щ1эм дыщыгъуазэу
Дыгъуасэм дыхуеплъэк1ыурэ
Пщэдейр едгъэф1ак1уэу
Дыздэпсэуну дохъуахъуэ!
Аращи нобэрей ди зэ1ущ1эр адыгэ къафэк1э зэхуэтщ1ыжынщ.
Гум и къабзагъэр къафэм къе1уатэ
Дахэр къыщыфэм, уи лъэр щ1егъэк1
Пшынэ бзэрабзэм гупсэр щипхъуатэм
Утыкур инми, ар къомэщ1эк1.
Два Мороза
Весёлая кукушка
Есть в осени первоначальной...
У меня в портфеле
Весенние чудеса