Бэеын хубинуудые тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд

Министерство образования и науки  Республики Бурятия

 МБОУ Нижнебургалтайская средняя общеобразовательная школа

Джидинского района

  Научно-практическая конференция «Шаг в будущее»

Cекция: “Бурятский язык”

«Бэеын хубинуудые тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд»

                                                                        Автор: Цыбикжапова Анастасия,

ученица 10 класса

МБОУ «Нижнебургалтайская СОШ»,  

                                         Руководитель: Раднаева Намсалма Батуевна,

                                                                                  учитель бурятского языка и литературы

2020г.

Гаршаг

Оролто      

1. Тогтомол холбуулал (фрзеологизм) гэжэ юуб?

2. Бэеын хубинуудые тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд.

3. Хγнэй hайн, муу талын шанар тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд.

Тобшолол

Хэрэглэгдэhэн литература

Хабсаргалта

Оролто

Фразеологизмууд аман болон бэшэмэл хэлэлгэ hэргээхэ, шэмэглэхэ талаар ехэ үүргэтэй байдаг, тиимэhээ фразеологизмуудые олон талаhаа, гүнзэгыгөөр үзэхэ, шэнжэлхэ шухала. hүүлэй жэлнүүдтэ республикын олон hургуулинуудта буряад хэлэн шудалагдадаг болонхой гэжэ мэдээжэ. Харин буряад хэлэ хүсэдөөр мэдэхын тула hурагшадта фразеологическа материал мэдэхэ хэрэгтэй бшуу.

Мүнѳѳ сагта дэлхэйдэмнай боложо байhан даяаршалай (глобализаци) үедэ олон үндэhэ яhатан ѳѳhэдынгѳѳ соѐл, хэлэ гээшые алдангүй саашань хүгжѳѳхэ ѐhотой гэжэ ойлгожо, соѐлоо хадагалжа, ерээдүй үеын арадтаа дамжуулха гэжэ оролдожо байна гээшэ. Иимэ байдалда нэн түрүүн түрэл хэлээ hалгангүй, тэрэнээ саашань хүгжѳѳхэ ѐhотойбди. Ушарынь хадаа хэлэнэй үгы болобол үндэhэ яhатан мүргүй хосоржо түүхын табсан дээрэhээ үгы болохонь тон эли бэзэ.

Оршон сагта хэлэ шэнжэлгэ хадаа гол түлэб хүниие, хүнэй тойроод байhан юумэндэ, юртэмсэдэ яажа хандаhые, бүхы юумэндэ ямар сэгнэлтэ үгэжэ байhан тухай асуудалнуудые шухала болгон табина гэжэ ажагламаар.

Манай юрын хэлэлгэ хадаа буряад хэлэндэ байhан бүхы фразеологизмуудые оруулнагүй, энээнhээ хэлэлгымнай шанар шэнжэ дулдыдана гээшэ. Гэбэшье хэлэнэй уран аргануудые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ шухала, юундэб гэхэдэ тэдэниие буруугаар гү, али таагүйгөөр хэрэглэбэл, хэлэлгэмнай шанарайнгаа талаhаа муудажа, буруу, мохоо   болохо ушартай. Буряад фразеологизмууд тухай темэ шэнжэлжэ үзэхэ гэhэн зорилго гурбан жэлэй хугасаа соо бэелүүлэгдэжэ байнхай гэжэ тэмдэглэлтэй.

Буряад уран зохеолшод зохеолнууд дотороо фразеологизмуудые ехэ элбэгээр хэрэглэжэ, мүнөө ургажа ябаа үетэндэ түрэл хэлэмнай баян, хурса, тодо гэжэ батална бшуу.  

Би хадаа 5-дахи классhаа «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэhэн конкурсдо 6 жэлэй хугасаа соо хабааданаб. Энэ конкурсдоо ехэ дуратайб, юундэб гэхэдэ эндэ бɣхы республикын ɣхибɣɣд сугларжа, буряад хэлээрээ тулалдадаг. Эндэ хабаадахадаа, хɣɣгэд олон танилтай болоно, харилсана, ухааниинь хугжэнэ, олон юумэ мэдэдэг болоно. «Буряад хэлэн» гэжэ конкурсдо «Эрхим бɣлэг» гээд туруушын hуури эзэлдэгбди.

«Эхэ хэлэн-манай баялиг» гэжэ мурысөөндэ Тогтомол холбуулалнууд тухай даабари байгаа. Энэ намда ехэ hайшаагдаа. Тиигээд ɣшөө ямар тогтомол холбуулалнууд байдаг юм гэжэ энэ темэдэ анхаралаа хандуулжа, шэнжэлхэ гэжэ шиидээб. Тогтомол холбуулалнууд тухай асуудалнууд олимпиадна даабаринуудташье дайралдадаг.

Шэнжэлэлгын ажалай зорилго – Манай Доодо Бургалтай нютагта бэеын хубинуудые тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнуудые суглуулан шэнжэлхэ, согсоборилхо. Тус зорилгоео бэелүүлхын тула тусхай бага зорилгонууд табигдаба:

• фразеологизмуудта тобшохон тодорхойлолго үгэхэ;
• Бэеын хубинуудые тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд;
• фразеологизмуудые лексическэ удхын талаhаа шэнжэлхэдээ, хунэй муу ба hайн талын шанараарнь хубааха;
• бүтээгдэhэн ажалай хабсаргалта (толи) бүтээхэ.

Шэнжэлэлгын гол арганууд. Гол түлэб тус ажалда суглуулгын, бэдэрэлгын аргаар (методом сбора информации) фразеологизмууд олдоhон байна. Тиихэдэ тодорхойлон-шүүлбэрилгын (описательно-аналитический) арга баhал энэ ажалай гол аргануудай нэгэн болоно.

Бодото хэрэг дээрэ бэелүүлхэ удха шанар (практическая значимость). Тус ажалай гол дүнгүүд саашадаа буряад фразеологи шэнжэлэлэн үзэлгэдэ хэрэглэгдэхэ болоно. Гэбэшье энэ ажалай материалнууд мүнөөнэй буряад хэлэнэй лексикэ үзэлгэдэ жэшээ болгон, хараадаа абажа болоно.

1. Тогтомол холбуулал гэжэ юуб?

Холбуулалнууд хэдэн үгэнүүдhээ бүридэжэ, ямар нэгэн ойлгомжо тэмдэглэhэн байдаг. Холбуулануудай бүридэлдэ ороhон үгэнүүдые hэлгэжэ, ондоо удхатай холбуулал болгохо аргатай байдаг. Тиихэдэ үгэнүүдые hэлгэжэ, удхыень ондоо болгожо болохогүй холбуулалнууд байдаг. Жэшээнь, минии хүгшэн эжы амтатайгаар шанаатай эдеэн тухай: «хажуудахияа шаажа унагаахаар» эдеэн гэдэг.  Иимэ холбуулалнуудые фразеологизмууд гэжэ нэрлэдэг.

Фразеологи ямаршье хэлэнэй эгээ ехэ баялигынь болоно гэхэдэ алдуу болохогүй. Фразеологи дотор арадай түүхэ, арадай ажабадалай дүршэл, ухаан сэдьхэлэйнь баялиг харагдадаг. Хүгжэдэг, хубилдаг гуримтай хэлэ шэнжэлхэдэ, фразеологи эшэ үндэhэн боложо үгэдэг. Тиимэhээ түрэл арадайнгаа гү, али ондоо арадай түүхэ болон соел культураар hонирхобол, фразеологи шэнжэлэн үзэлгэ хараадаа абаха зэргэтэй.

Фразеологиин асуудалнуудта олохон ажалнууд зорюулагдадаг байбашье, фразеологи гэжэ юун гээшэб гэжэ хэлэ шэнжэлэгшэдэй дунда нэгэ тусхай харюу байхагүй. Зарим эрдэмтэд фразеологизмые хэдэн үгэнүүдhээ бүридэhэн холбуулал гэжэ тоолоно. Нүгөөдүүлынь бүхы тогтомол холбуулалнуудые оруулалсана.  Тиихэдэнь нүгөө зариман фразеологи дотор оньhон, хошоо үгэнүүдые харуулна. Эндэ юу тэмдэглэлтэй байнаб гэхэдэ, оньhон үгэнүүд фразеологизмуудтай адлирхуу онсо шэнжэтэй (нэгэ юумые гү, үзэгдэлые ондоогоор харуулна) байбашье, оньhон үгэнүүд фразеологизмуудта ороходоо, холбуулал бэшэ, харин бүтэн мэдүүлэл болоно ха юм. Фразеологизмууд хадаа удхынгаа болон синтаксическа үүргын талаар үгэнүүд гэжэ тоолохо хэрэгтэй. Харин оньhон, хошоо үгэнүүдые мэдүүлэлнүүд соо хэрэглэн абабал, тогтомол холбуулалай үүргэ дүүргэхэ байна. Жэшээнь: Аба гэхэдэ альгаа тодохо. (оньhон үгэ). Аба гэхэдэ альгаа тододог хүмнай алим? (оньhон үгэ дэлгэрэнгы элирхэйлэгшын үүргэ дүүргэжэ, хомхой, залхуу хүниие тэмдэглэнэ).

Фразеологизмуудай шанар шэнжэнүүдые тон тодорхойгоор элирүүлхэнь бэрхэтэй асуудал байбашье, фразеологизмууд өөрын онсо шэнжэтэй байха еhотой гэжэ тэмдэглэе: 1) лексическэ удха; 2) байгуулга; 3) грамматическа онсо шэнжэнүүд.

             Тогтомол холбоотой үгэнүүд гү, али фразеологизмууд нэгэ үгэ мэтэ нягтаар ниилэћэн удхатай, холболдоhон үгэнүүдэйнь hууриие hэлгүүлжэ болохогүй байхаhаа гадна, бүхэлеэрээ мэдүүлэлэй ямар нэгэн гэшүүн боложо хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь: Тандаа ороходоо битнай горхо оймоhон үхибүүн мэтэб. Эндэ “горхо оймоhон” гэhэн холбуулал «бага, заахан» удхатай, hууряараа “hэлгэхэгүй” түхэлтэй мэдүүлэлэй гэшүүн “элирхэйлэгшэ” болоно.

        Фразеологизмууд аман ба бэшэмэл хэлэлгые баян, уран, хурса болгоно. Хэр зэргэ фразеологизмууд уран зохеолой хэлэндэ хэрэглэгдэнэ гээшэб гэжэ ажалайнгаа удаадахи бүлэгтэ хараха хүсэлэнтэйб.

2. Бэеын хубинуудые тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд.

Минии ажалай практическа талань гэбэл манай Зэдын аймагай Доодо Бургалтай нютагта бэеын хубинуудые тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнуудые шэнжэлжэ суглуулха. Бухы тогтомол холбуулалнуудые суглуулха гэбэл ехэ олон. Тиимэhээ би бэеын хубинуудтай холбоотой тогтомол холбуулалнуудые шэнжэлээд узэхэ гэжэ шиидээб. Манай нютагаархид ямар холбууллалнуудые мэдэхэ юм, ямарнуудыень хэлэлгэдээ хэрэглэдэг юм ааб гэжэ мэдэхэ дурам хɣрөө.

Ехэнхидээ тогтомол холбуулалнууд хγнэй абари зан, маяг, хγнγγд ажабайдалдаа хэрэглэдэг байна, бэе бэетэеэ хорондоо харилсахадаа хэрэглэдэг.  

Шэнжэлэлгын ажалай багтасаhаа (объемhоо) дулдыдажа, суглуулhан тогтомол холбуулалнууд дээрэ үндэhэлэн, хабсаргалта (толи) хэгдэhэн байна.

Бγхы дээрээ 17 бэеын хубинуудтай (гар, нюдэн, хүл, эльгэн, зүрхэн, аман, толгой, хамар, нюур, хэлэн, шүдэн, хүзүү, хушуу, хоолой, арһан, шэхэн, гүзээ) холбоотой 187 тогтомол холбуулал олооб.

 “Гар” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Алтан гартай – золотые руки, гар дүйтэй (уран гартай) -  умеющий мастерить, хүнэй гар дээр байха - «находиться на чьих-либо руках», на попечении, бардам (арьбан) гартай – щедрый, гар мухар – как без рук, гар хүрэхэ- наказывать г.м.

 “Нюдэн” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Нюдэ унаха – положить глаз; нюдэ хужарлаха - «наслаждаться прекрасным зрелищем»; нюдөө үзүүрлэхэ - «недолюбливать, питать чувство неприязни»; нюдэндөө галтай – находчивый, нюдэндэ торохо — попасться на глаза г.м.

“Хүл” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Хүл хүнгэн - «легок на подъем, быстрый на ходу»; хүл һайнтай - «устойчивый на ногах»; хүл дээрэнь гаргаха – ставить на ноги, хүлөө татаха – не часто посещать кого-либо, хүлһөө бууха — обессилеть, ослабнуть г.м.

 “Эльгэн” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Эльгэ нимгэн – чувствительный, эльгэ хатаха -  смеяться, хохотать. эльгэ хайлаха- растрогаться, эльгэ дүүрэн – душевно спокойный г.м.

“Зүрхэн” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Доро зүрхэтэй – спокойный, зүрхэ үхэхэ - трусить; зүрхэ алдаха - вздыхать; шулуун зүрхэтэй - «бездушный человек»; зγрхөө дараха - сдерживаться, подавлять свои чувства; зγрхэндэ орохо – надоесть г.м.

«Аман» гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд::

Ама алдаха – проболтаться, амаа таглаха – заткнуться, задагай аман – болтать, что на ум приходит, болтун, хэлэ амаа татаха – прикусить язык, воздержаться от слов, бардам аматай – хвастун, амандаа уһа балгаха – «набрать в рот воды», ама хүрэхэ - пригубить, отведать еду, ангархай аман – болтливый г.м.

«Толгой» гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Толгой эрьюулхэ –  вскружить голову, морочить голову; толгойгоо шааха – сожалеть; толгой дээрэ гараха – обнаглеть; толгойгоо хараһан тээшэ — куда ветер подует; тархяараа хүл хэхэ — на голове ходить; баловаться.

 “Хамар” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Хамар сохихо – вонючий, хамар доро хахархай ама байнал гэжэ – язык без костей, хамараа хараха – думать только о себе, хамараа үргэхэ – высокомерничать, задирать нос, хамар дээрээ ууртай — вспыльчивый г.м.

“Нюур” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Нюур улайха – стыдиться; нюураа шэглэхэ – пугать, нюур хараха – заискивать, нюураа бүтүүлхэ – укрываться г.м.

“Хэлэн” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Хэлэеэ хазаха - замолчать; хэлэ амаа бүлюудэхэ – сплетничать; хурса хэлэтэй – красноречивый, ута хэлэтэй – говорливый, хэлэ  ама гараха – сплетничать г.м.

 “Шүдэн” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Шүдөө зууха – злиться, хүдэ амаа бүлюудэхэ – точить зубы на кого-либо, шүдөө хабирха — лязгать зубами, араа шүдэн — коренной зуб.

“Хушуу” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Хушуугаа холбохо – разговаривать.

“Хоолой” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Хоолой заһаха- откашливаться, хоолойгоо дэбтээхэ – промочить горло, хоолой тэжээхэ — кормить, обеспечивать питанием, хоолой шахаха — говорить придавленным голосом г.м.

 “Хүзүүн, шэлэ” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Хүзүүн дээрэ һууха (гараха) – обнаглеть, шэлэ татаха – упираться, бүдүүн хүзүүтэй – наглый.

“Шэхэн” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Шэхэнэй шиир – шум, шэхэн һонор – тонкий слух, шэхэ хатуутай – глухой, шэхээ табиха – вниамательно прислушиваться, шэхээ үргэхэ – насторожиться, шэхээ үргэхэгүй – игнорировать г.м.

“Арһан” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Яһа арһан – кожа да кости, арһа мяхандаа багтажа ядаха – высокомерничать, арһаяа хуулуулха—быть наказанным, арһаяа үбшүүлхэ — подвергаться пыткам.

“Эрүү” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Яһан эрүү – язык без костей, эрүүнэй  шүл  эдюулхэ – наругать, эрүүгээ заараха – плакать, кричать.  

“Гүзээ, гэдэhэ” гэhэн бэеын хуби тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд:

Гүзээ дүүрэн – сытый, довольный

III.  Хγнэй hайн, муу талын шанар тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд

Эдэ суглуулһан фразеологизмуудаа шэнжэлжэ,  хүнэй һайн, болон муу шанар тэмдэглэһэн фразеологизмуудые илган гаргааб, тиихэдээ hайн талын шэнжэ харуулһан фразеологизмууд үсɵɵн байна гэжэ элирүүлээб. Харин хүнэй муу талын абари зан, сэдьхэлэй байдалые буруушаажа, сэдьхэлэй мэдэрэл дамжуулдаг тогтомол холбуулалнууд булинги олоор дайралдана.

Yгтэhэн тогтомол холбуулалнууд, нэгэ талаhаа, буруушааhан удха дамжуулна, нүгѳѳ талаhаа, хэлэжэ байhан хүнэй доошоо хүгжэлтэтэй байhые гү, али зорюута хэлэлгэеэ муудхааhые харуулна.

Яряанай тогтомол холбуулалнуудай хэрэглэлгэ үргэн арга боломжотой гэжэ харагдана.

Хүнэй hайн шанар тэмдэглэhэн фразеологизмууд:

хүл доро бии болоһон баахан хүрьһэн дээрэһээ тулгажа - твердо стоять на земле

долоон голтой-жизнестойкий

дээдэ гарай хүн - человек высокого полета

хурса хэлэтэй – красноречивый

арбан шүдэ хам-держать язык за зубами

алтан гартай – золотые руки

гар дүйтэй (уран гартай)  -  умеющий мастерить

нюдэндөө галтай – находчивый

ама һайнтай – говорящий только хорошее

томо толгойтой – умный

Хүнэй муу шанар тэмдэглэhэн фразеологизмууд:

хүйтэн хүлhэн адхарба – мэгдэхэ, айха

хара эльгэтэй- злой, злопамятный

нюур дээрэ hүхɵɵ бүлюудэхэ - загнаха

үргɵɵ хабша – абяагүй бай гэхэ

хэлээ бүлюудэхэ – үлүү ехээр дуугарха

Һүүлээ хабшаха – испугаться

сабиргай соорхой-(дырявые виски) имеет значение дырявая голова.

яhа илгаха-притеснять людей другого рода и национальности

һүүлээ дээрээ хэхэ- тархяа үргэхэ, бэерхүү болохо

нюдэеэ үзүүрлэхэ-сердиться

нюдɵɵ үзүүрлэхэ- стрелять взглядом

ама хооhон-пустой, без наживы

шүдɵɵ зууха- скрепя зубами

сарбуу шүүрэхэ-поймать за руки

хамараа үргэхэ- задрав нос

нюдэеэ халтируулха-харахагүй

ган гэхэ нохойгүй, газар гэшхэхэ малгүй- ни кола, ни двора

ама задагай – болтливый (рот, раскрытый)

аман байнал гэжэ – язык без костей (рот, есть)

задагай аматай- болтливый

хара дотор – черное нутро

бэеэ дээгүүр абаха – вести себя высокомерно

бэеэ дээгүүр табиха – ставить себя выше других

хэлээ бүлюудэхэ- точить язык

һүүлээ хабшаха – хвост поджать

яһа хаяха- бросить кость

нюдэниинь уһа бүлэнэгүй – его сердце не бьется

зүрхэнь миисгэйн маажажа байһандал - на душе кошки скребут

уhан толгой- тупой

дээрэ зүрхэтэй – трусливый, боязливый

гэдэһэн тулам – обжора, раб желудка

Ехэнхи ушарта иимэ тогтомол холбуулалнууд хүнэй эрхэ, байха байдал, ниитын ѐhо гурим эбдэлгэтэй холбоотой байдаг. Зарим тогтомол холбуулалнууд ниитын эстетическэ эрилтэдэ таараагүй байдалые тэмдэглэдэг. Тиин

1) сэдьхэл, зан абари, ѐhо журамай (морально-этическэ) сэгнэлтэ дамжуулдаг тогтомол холбуулалнуудые нэгэ бүлэг болгон илгахаар: «үрѳѳһэн бѳѳрэ».

2) ухаан бодолой (интеллектуальна) сэгнэлтэ: уһан тархи;

3) хүнэй гадуур байдал, шэг шарайн (эстетическэ) сэгнэлтэ: – Хэлээ тата! Задагай, заархай аматай, духаа хатамар;

4) хэр зэргэ зондо туhатай бэ гэжэ харуулдаг: уһан тулам –архинша хүн;

Тус тогтомол холбуулалнуудай удха хэлэгдэжэ байhан нюурта буруушааhан хандалга харуулха шэглэлтэйнь эли байна.

Хараалай тогтомол холбуулалнууд хэлэжэ байhан хүнэй сэдьхэлэй байдал, субъективнэ хандаса дамжуулна.

Ямар нэгэ тогтомол холбуулал хэрэглэлгын ушар контекст соо элирдэг: Ши юугээшэн аад, эндэ хамараа хабшуулха болообши?

Тобшолол

Тогтомол холбуулалнууд тухай шэнжэлэлгын ажал унгэргоод байхадаа, буряад хэлэ хүсэдөөр мэдэхын тула hурагшадта фразеологическа материал мэдэхэ хэрэгтэй гэжэ ойлгооб. Фразеологи ямаршье хэлэнэй эгээ ехэ баялигынь болоно гэхэдэ алдуу болохогүй. Фразеологи дотор арадай түүхэ, арадай ажабадалай дүршэл, ухаан сэдьхэлэйнь баялиг харагдана. Хүгжэдэг, хубилдаг гуримтай хэлэ шэнжэлхэдэ, фразеологи эшэ үндэhэн боложо үгэдэг. Тиимэhээ түрэл арадайнгаа гү, али ондоо арадай түүхэ болон соел культураар hонирхобол, фразеологи шэнжэлэн үзэлгэ хараадаа абаха зэргэтэй.

Фразеологизмуудые удхын талаhаа хаража үзэхэдөө, тэдэниие хоер гол бүлэгтэ хубааhан байнаб: ехэнхидээ хунэй хоорондохи харилсаанда хэрэглэгдэнэ. Муу талын шанар тэмдэглэhэн фразеологизмууд олон байгаа. Юундэб гэхэдэ, минии hанахада, буряад зомнай шог егто угэнуудээр бэе бэеэ шоглоно, хадхана.

Буруушааhан сэгнэлтэтэй тогтомол холбуулалнууд юрэнхыдѳѳ тон хурса, hонирхолтой, хүнэй мэдэрэл дамжуулхадаа эгээл үргэн арга боломжотой гэжэ тэмдэглэхэдэ арсалтагүй юм.

Тус ажалай гол дүнгүүд саашадаа буряад фразеологи шэнжэлэлэн үзэлгэдэ хэрэглэгдэхэ болоно. Гэбэшье энэ ажалай бодото материал (толи) мүнөөнэй буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ жэшээ болгон абажа, «байгалай уhандал арюун тунгалаг, басаганай миhэрэлдэл урин налгай буряад хэлэмнай» гэжэ үхибүүдтэ харуулжа, түрэл нютагаа, түрэл хэлэеэ дээгүүр сэгнэжэ ябахыень ойлгуулхада болоно.

Фразеологизмууд аман болон бэшэмэл хэлэлгэ hэргээхэ, шэмэглэхэ талаар ехэ үүргэтэй байдаг, тиимэhээ фразеологизмуудые олон талаhаа, гүнзэгыгөөр үзэхэ, шэнжэлхэ шухала.

Хэрэглэгдэhэн литература

1. Андреева С.В. Способы словообразования в бурятском и русском языках. - Улан-Удэ, 1998
2. Бабуев С.Д., Бальжинимаева Ц.Ц. Буряад зоной урданай hудал байдалай тайлбари толи. – Улаан-Удэ, 2004
3. Балданов С.Ж. Народно-поэтические истоки национальной литературы Сибири. – Улан-Удэ, 1995
4. Бальжинимаева Ц.Ц. Именные словосочетания в бурятском языке. - Улан-Удэ, 1997
5. Будаев Ц.Б. Фразеология бурятского языка. – Улан-Удэ, 1970
6. Бурхинов Д.М. и др.  Народная педагогика и современная национальная школа. – Улан-Удэ, 1993
7. Буряад хэлэн. Электронный учебник бурятского языка. – Улан-Удэ, 2006
8. Доржиев Д.Д. Мүнөө сагай буряад хэлэн. Морфетикэ. – Улаан-Удэ, 2002
9. Дондуков У-Ж. Ш., Лхасаранова Б.Б. Учебник бурятского языка. – Улан-Удэ, 2001
10. Цыденжапов Ш.Р. Бурятско-русский фразеологический словарь. – Улан-Удэ, 1992
11. Цыдендамбаев Ц.Б.  Ород-буряад хэлэнэй тобшо словарь. – М, 1962

“Гар”:

Алтан гартай – золотые руки

гар дүйтэй (уран гартай)  -  умеющий мастерить

хүнэй гар дээр байха - «находиться на чьих-либо руках», на попечении,

гарһаа гарах – 1. «выходить из чьей-либо опеки, становиться самостоятельным»; 2. отбиться от рук.

гартаа абаха (оруулха) -  взять в  руки,

гарта орохо - 1. попасть в чьи-либо руки.  2. становиться зависимым от него;

гартаа бариха - держать в руках, подчинить кого-либо себе.

Гарһаа  мултарха - вырваться из рук.

хүнэй гар хараха - «жить на чьем-то попечении, зависеть от других».

Бардам (арьбан) гартай – щедрый

Гар мухар – как без рук

Гар хүрэхэ- наказывать

Гар табиха-расписываться

Гар зуурын-мимолетный

Халуун гар доро орохо – попасть под горячую руку

Гар доро байха – быть «под рукой»

Баруун гар - правая рука

Гар загатнаха - руки чешутся

Гар ошохогүй - руки не доходят

Гар бариха – здороваться

Гар хооһон - с пустыми руками

Хатуу гар - твердая рука

Хүндэ гартай - с тяжёлой рукой, имеющей сильный удар кулака

 “Нюдэн”:

нюдэ унаха – положить глаз;

нюдэ хужарлаха - «наслаждаться прекрасным зрелищем»;

нюдөө үзүүрлэхэ - «недолюбливать, питать чувство неприязни»;

нюдэ онгойлгохо - «глаза развязать» в значении «повидать, познать”;

нюдэндэ дулаан - «приятный»;

нюдэндэ хүйтэн-«неприятный, холодный»;

нюдэ дүүрэн – довольный;

нюдэ  хуураха - «втирать очки»; обманывать;

уһа нюдэн – плакать;

нюдэндөө галтай – находчивый

нюдөө томо болгохо – удивляться

нюдөө табиха – присматривать

хурса нюдэтэй – острый взгляд

нюдэ сабшаха зуура – быстро, вмиг

Нюдэндэ харанхы болохо — потемнеть в глазах

Нюдэнэй үзүүрээр — краем глаза

Нюдэ баярлуулха — радовать глаз

Нюдэ алдама харанхы — непроглядная темнота

Нюдэндэ торосолдохо — торчать перед глазами

Нюдэндэ торохо — попасться на глаза

Нюдэ малтаха – обижать

Хулгай нюдөөр хараха — смотреть вороватым взглядом

Нюдөө нюуха – отвести глаза

Нюдөөрөө үзэхэ - испытать на собственной шкуре

Нюдөө табиха – присматривать

Нюдөөрөө дүүрэн уһа гүйлгэхэ — прослезиться

Нюдөө сабшарха — моргать глазами

“Хүл”:

хүл хүнгэн - «легок на подъем, быстрый на ходу»;

хүл һайнтай - «устойчивый на ногах»;

хүл муутай - «хромой»;

хүлдэ орёосолдохо  - «путаться под ногами»  в значении мешать.

Хүлдэ орохо- делать первые шаги

Хүл дээрэнь гаргаха – ставить на ноги

Хүлөө татаха – не часто посещать кого-либо

Хүлөө шэрэхэ – еле волочить ноги

Хүл дээрээ бодохо— 1) подняться на ноги, 2) окрепнуть, набраться сил

Хүлөө газарта хүргэхэгүй — не чуять ног под собой

Хүлөө табиха зайгүй— тесно

Хүлһөө бууха — обессилеть, ослабнуть

“Эльгэн”:

эльгэ нимгэн - чувствительный.

эльгэ хатаха -  смеяться, хохотать.

эльгээ тэбэрихэ -  предаваться горю.

эльгэ хγмэрихэ -  горевать, печалиться.

эльгэ хайлаха- растрогаться

эльгэ дүүрэн – душевно спокойный

“Зүрхэн”:

доро зүрхэтэй - спокойный

зүрхэ муутай - «трусливый»;

зүрхэ үхэхэ - трусить;

зүрхэ алдаха - вздыхать;

зүрхэ хүрэхэгүй - «не осмеливаться, не хватать смелости»;

зүрхэ  амаар  гараха  - «быть вне себя от радости или страха, гнева»;

зүрхөө бариха - «не терять присутствия духа».

зүрхэ үбдэхэ - «болеть душой»

үнэн зурхэнһөө - «от всей души, искренне»;

шулуун зүрхэтэй - «бездушный человек»;

зγрхөө дараха - сдерживаться, подавлять свои чувства;

зγрхэндэ орохо – надоесть;

зγрхэ орохо -набраться смелости;

зγрхөө эдихэ  - почувствовать отвращение (например, к тяжелой работе и т.д.).

Зүрхэн хахаран алдаха —от страха чуть не разорваться сердцу

зүрхөө эдихэ  - почувствовать отвращение (например, к тяжелой работе и т.д.).

үнэн зүрхэнһөө – от чистого сердца

зүрхэнэй оеорһоо – из глубины души

«Аман»:

Ама алдаха – проболтаться

Ама гараха –обещать

Амаа таглаха – заткнуться

Задагай аман –  болтун

Амаа бариха – держать язык за зубами

Хэлэ амаа татаха – прикусить язык, воздержаться от слов

Ама һайнтай – говорящий только хорошее

Аманда орохо – попасться кому-либо

Ама халамгай-навеселе

Бардам аматай – хвастун

Хүнэй ама хараха – находиться на чьем – либо иждивении

Амаа татаха – заставить замолчать

Ама хараха – 1.прислушиваться к разговору; 2. находиться в материальной зависимости от кого-либо

Амандаа уһа балгаха – «набрать в рот воды»

Задагай аман – болтать, что на ум приходит, болтун

Аманда  багташагүй— то, что неприятно говорить

Амаараа гаратараа эдихэ — наедаться; кушать до отвала

Аман байнал гэж — язык без костей

Аманай алдуури — оговорка

Аманда багташагүй юумэ хэлэхэ — говорить что-либо потрясающее

Амандаа золтой — приходить к кому-либо во время еды и покушать

Ама хүрэхэ - пригубить, отведать еду

Ангархай аман - болтливый

Амаа ангайлгаха – разинуть рот

Ама тоһодохо – кто трудится, того поощрить

Хооһон аман – пустословие

Хэлэ аман – болтовня

Аман хатаха – чувствовать жажду

Толгой:

Толгой эрьюулхэ –  вскружить голову, морочить голову

Толгойгоо шааха – сожалеть

Толгой гашалха– голова не варит

Толгой манарха – голова не работает

Томо толгойтой – умный.

Толгой дээрэ гараха – обнаглеть

Толгойгоо хараһан тээшэ — куда ветер подует

Тархяараа хүл хэхэ — на голове ходить; баловаться

Толгойгоо худалдаха — стать продажным

Толгой ябаха – умопомрачение

Хооһон толгой – пустая голова

“Хамар”:

Хамар сохихо – вонючий

Хамар доро хахархай аман – язык без костей

Хамараа хараха – думать только о себе

Хамараа үргэхэ – высокомерничать, задирать нос

Хамараа унжуулха – нос повесить

Хамар дороһоо абаха – из-под носа взять

Хамараа уршылгаха – морщить нос

Хамар дороо гүбэрхэ — пробурчать под носом

Хамар дээрээ ууртай — вспыльчивый

Хамараа сохюулха — получить отпор

“Нюур”:

Нюур улайха – стыдиться;

Нюураа шэглэхэ – пугать

Нюур хараха – заискивать

Нюураа бүтүүлхэ – укрываться

 “Хэлэн”:

Хэлэеэ хазаха - замолчать;

Хэлэ амаа бүлюудэхэ – сплетничать; точить лясы

Хэлэндэ орохо – начинать говорить впервые

Хурса хэлэтэй – красноречивый

Ута хэлэтэй – говорливый

Хэлэ  ама гараха – сплетничать.

Хэлээ амандаа хэхэгүй – быть говорливым

Хэлээ залгиха – замолкать

“Шүдэн”:

Шүдөө зууха – злиться

Шүдэ амаа бүлюудэхэ – точить зубы на кого-либо

Шүдөө хабирха — лязгать зубами

Араа шүдэн — коренной зуб

“ Хушуу”:

Хушуугаа холбохо – разговаривать.

“Хоолой”:

Хоолой заһаха- откашливаться

Хоолойгоо дэбтээхэ – промочить горло

Хоолой тэжээхэ — кормить, обеспечивать питанием

Хоолой шахаха —говорить придавленным голосом

Хоолойгоо татаха —растянуть голос; говорить протяжным голосом

“Хүзүүн, шэлэ”:

Хүзүүн дээрэ һууха (гараха) – обнаглеть

Шэлэ татаха – огорчиться, обидеться

Бүдүүн хүзүүтэй – наглый

“Шэхэн”:

Шэхэнэй шиир – шум

Шэхэн һонор – тонкий слух

Шэхэ хатуутай – глухой

Шэхээ табиха – вниамательно прислушиваться

Шэхээ үргэхэ – насторожиться

Шэхээ үргэхэгүй – игнорировать

Шэхэнэй үзүүрээр дуулаха – услышать краем уха

Шэхэн дээгүүр гүйхэ – обмануть

Шэхэ      - режет уши

Сүлөө шэхэ олохо – найти слушателя

Шэхэнэй шэмэг — то, что  радует слух и душу

Шэхэнэйнгээ  хажуугаар үнгэргэхэ — пропустить мимо ушей

Шэхэ аматай юумэн — тот, кто может услышать

 “арһан”:

Яһа арһан – кожа да кости

Арһа мяхандаа багтажа ядаха – высокомерничать

Арһаяа  хуулуулха—быть наказанным

Арһаяа үбшүүлхэ — подвергаться пыткам

“Эрүү”:

Яһан эрүү – язык без костей

Эрүүнэй  шүл  эдюулхэ - наругать  

Эрүүгээ заараха – плакать, кричать.  

МБОУ «Нижнебургалтайская СОШ»

Джидинского района

Республики Бурятия

НПК “Шаг в будущее”

Секция «Бурятская филология»

Хабсаргалта (толи)

Хүнэй бэеын хубинуудые тэмдэглэhэн тогтомол холбуулалнууд

Составитель: Цыбикжапова Н, ученица 10 кла

Нижний Бургалтай

2020год

Фразеологизмы с компонентом “Гар”:

1. Алтан гартай – золотые руки
2. гар дүйтэй (уран гартай)  -  умеющий мастерить
3. хүнэй гар дээр байха - «находиться на чьих-либо руках», на попечении,
4. гарһаа гарах – 1. «выходить из чьей-либо опеки, становиться самостоятельным»; 2. отбиться от рук.
5. гартаа абаха (оруулха) -  взять в  руки,
6. гарта орохо - 1. попасть в чьи-либо руки.  2. становиться зависимым от него;
7. гартаа бариха - держать в руках, подчинить кого-либо себе.
8. Гарһаа  мултарха - вырваться из рук.
9. хүнэй гар хараха - «жить на чьем-то попечении, зависеть от других».
10. Бардам (арьбан) гартай – щедрый
11. Гар мухар – как без рук
12. Гар хүрэхэ- наказывать
13. Гар табиха-расписываться
14. Гар зуурын-мимолетный
15. Халуун гар доро орохо – попасть под горячую руку
16. Гар доро байха – быть «под рукой»
17. Баруун гар - правая рука
18. Гар загатнаха - руки чешутся
19. Гар ошохогүй - руки не доходят
20. Гар бариха – здороваться
21. Гар хооһон - с пустыми руками
22. Хатуу гар - твердая рука
23. Хүндэ гартай - с тяжёлой рукой, имеющей сильный удар кулака

Фразеологизмы с компонентом “Нюдэн”:

1. нюдэ унаха – положить глаз;
2. нюдэ хужарлаха - «наслаждаться прекрасным зрелищем»;
3. нюдөө үзүүрлэхэ - «недолюбливать, питать чувство неприязни»;
4. нюдэ онгойлгохо - «глаза развязать» в значении «повидать, познать”;
5. нюдэндэ дулаан - «приятный»;
6. нюдэндэ хүйтэн-«неприятный, холодный»;
7. нюдэ дүүрэн – довольный;
8. нюдэ  хуураха - «втирать очки»; обманывать;
9. уһа нюдэн – плакать;
10. нюдэндөө галтай – находчивый
11. нюдөө томо болгохо – удивляться
12. нюдөө табиха – присматривать
13. хурса нюдэтэй – острый взгляд
14. нюдэ сабшаха зуура – быстро, вмиг
15. Нюдэндэ харанхы болохо — потемнеть в глазах
16. Нюдэнэй үзүүрээр — краем глаза
17. Нюдэ баярлуулха — радовать глаз
18. Нюдэ алдама харанхы — непроглядная темнота
19. Нюдэндэ торосолдохо — торчать перед глазами
20. Нюдэндэ торохо — попасться на глаза
21. Нюдэ малтаха – обижать
22. Хулгай нюдөөр хараха — смотреть вороватым взглядом
23. Нюдөө нюуха – отвести глаза
24. Нюдөөрөө үзэхэ - испытать на собственной шкуре
25. Нюдөө табиха – присматривать
26. Нюдөөрөө дүүрэн уһа гүйлгэхэ — прослезиться
27. Нюдөө сабшарха — моргать глазами

Фразеологизмы с компонентом “Хүл”:

1. хүл хүнгэн - «легок на подъем, быстрый на ходу»;
2. хүл һайнтай - «устойчивый на ногах»;
3. хүл муутай - «хромой»;
4. хүлдэ орёосолдохо  - «путаться под ногами»  в значении мешать.
5. Хүлдэ орохо- делать первые шаги
6. Хүл дээрэнь гаргаха – ставить на ноги
7. Хүлөө татаха – не часто посещать кого-либо
8. Хүлөө шэрэхэ – еле волочить ноги
9. Хүл дээрээ бодохо— 1) подняться на ноги, 2) окрепнуть, набраться сил
10. Хүлөө газарта хүргэхэгүй — не чуять ног под собой

11. Хүлөө табиха зайгүй— тесно
12. Хүлһөө бууха — обессилеть, ослабнуть

Фразеологизмы с компонентом “Эльгэн”:

1. эльгэ нимгэн - чувствительный.
2. эльгэ хатаха -  смеяться, хохотать.
3. эльгээ тэбэрихэ -  предаваться горю.
4. эльгэ хγмэрихэ -  горевать, печалиться.
5. эльгэ хайлаха- растрогаться
6. эльгэ дүүрэн – душевно спокойный

Фразеологизмы с компонентом “Зүрхэн”:

1. доро зүрхэтэй - спокойный
2. зүрхэ муутай - «трусливый»;
3. зүрхэ үхэхэ - трусить;
4. зүрхэ алдаха - вздыхать;
5. зүрхэ хүрэхэгүй - «не осмеливаться, не хватать смелости»;
6. зүрхэ  амаар  гараха  - «быть вне себя от радости или страха, гнева»;
7. зүрхөө бариха - «не терять присутствия духа».
8. зүрхэ үбдэхэ - «болеть душой»
9. үнэн зурхэнһөө - «от всей души, искренне»;
10. шулуун зүрхэтэй - «бездушный человек»;
11. зγрхөө дараха - сдерживаться, подавлять свои чувства;
12. зγрхэндэ орохо – надоесть;
13. зγрхэ орохо -набраться смелости;
14. зγрхөө эдихэ  - почувствовать отвращение (например, к тяжелой работе и т.д.).
15. Зүрхэн хахаран алдаха —от страха чуть не разорваться сердцу
16. зүрхөө эдихэ  - почувствовать отвращение (например, к тяжелой работе и т.д.).
17. үнэн зүрхэнһөө – от чистого сердца
18. зүрхэнэй оеорһоо – из глубины души

Фразеологизмы с компонентом «Аман»:

1. Ама алдаха – проболтаться
2. Ама гараха –обещать
3. Амаа таглаха – заткнуться
4. Задагай аман –  болтун
5. Амаа бариха – держать язык за зубами
6. Хэлэ амаа татаха – прикусить язык, воздержаться от слов
7. Ама һайнтай – говорящий только хорошее
8. Аманда орохо – попасться кому-либо
9. Ама халамгай-навеселе
10. Бардам аматай – хвастун
11. Хүнэй ама хараха – находиться на чьем – либо иждивении
12. Амаа татаха – заставить замолчать
13. Ама хараха – 1.прислушиваться к разговору; 2. находиться в материальной зависимости от кого-либо
14. Амандаа уһа балгаха – «набрать в рот воды»
15. Задагай аман – болтать, что на ум приходит, болтун
16. Аманда  багташагүй— то, что неприятно говорить
17. Амаараа гаратараа эдихэ — наедаться; кушать до отвала
18. Аман байнал гэж — язык без костей
19. Аманай алдуури — оговорка
20. Аманда багташагүй юумэ хэлэхэ — говорить что-либо потрясающее
21. Амандаа золтой — приходить к кому-либо во время еды и покушать
22. Ама хүрэхэ - пригубить, отведать еду
23. Ангархай аман - болтливый
24. Амаа ангайлгаха – разинуть рот
25. Ама тоһодохо – кто трудится, того поощрить
26. Хооһон аман – пустословие
27. Хэлэ аман – болтовня
28. Аман хатаха – чувствовать жажду

Фразеологизмы с компонентом Толгой:

1. Толгой эрьюулхэ –  вскружить голову, морочить голову
2. Толгойгоо шааха – сожалеть
3. Толгой гашалха– голова не варит
4. Толгой манарха – голова не работает
5. Томо толгойтой – умный.
6. Толгой дээрэ гараха – обнаглеть
7. Толгойгоо хараһан тээшэ — куда ветер подует
8. Тархяараа хүл хэхэ — на голове ходить; баловаться
9. Толгойгоо худалдаха — стать продажным
10. Толгой ябаха – умопомрачение
11. Хооһон толгой – пустая голова

Фразеологизмы с компонентом “Хамар”:

1. Хамар сохихо – вонючий
2. Хамар доро хахархай аман – язык без костей
3. Хамараа хараха – думать только о себе
4. Хамараа үргэхэ – высокомерничать, задирать нос
5. Хамараа унжуулха – нос повесить
6. Хамар дороһоо абаха – из-под носа взять
7. Хамараа уршылгаха – морщить нос
8. Хамар дороо гүбэрхэ — пробурчать под носом
9. Хамар дээрээ ууртай — вспыльчивый
10. Хамараа сохюулха — получить отпор

Фразеологизмы с компонентом “Нюур”:

1. Нюур улайха – стыдиться;
2. Нюураа шэглэхэ – пугать
3. Нюур хараха – заискивать
4. Нюураа бүтүүлхэ – укрываться

Фразеологизмы с компонентом “Хэлэн”:

1. Хэлэеэ хазаха - замолчать;
2. Хэлэ амаа бүлюудэхэ – сплетничать; точить лясы
3. Хэлэндэ орохо – начинать говорить впервые
4. Хурса хэлэтэй – красноречивый
5. Ута хэлэтэй – говорливый
6. Хэлэ  ама гараха – сплетничать.
7. Хэлээ амандаа хэхэгүй – быть говорливым
8. Хэлээ залгиха – замолкать

Фразеологизмы с компонентом “Шүдэн”:

1. Шүдөө зууха – злиться
2. Шүдэ амаа бүлюудэхэ – точить зубы на кого-либо
3. Шүдөө хабирха — лязгать зубами
4. Араа шүдэн — коренной зуб

Фразеологизмы с компонентом “ Хушуу”:

1. Хушуугаа холбохо – разговаривать.

Фразеологизмы с компонентом “Хоолой”:

1. Хоолой заһаха- откашливаться
2. Хоолойгоо дэбтээхэ – промочить горло
3. Хоолой тэжээхэ — кормить, обеспечивать питанием
4. Хоолой шахаха —говорить придавленным голосом
5. Хоолойгоо татаха —растянуть голос; говорить протяжным голосом

Фразеологизмы с компонентом “Хүзүүн, шэлэ”:

1. Хүзүүн дээрэ һууха (гараха) – обнаглеть
2. Шэлэ татаха – огорчиться, обидеться
3. Бүдүүн хүзүүтэй – наглый

Фразеологизмы с компонентом “Шэхэн”:

1. Шэхэнэй шиир – шум
2. Шэхэн һонор – тонкий слух
3. Шэхэ хатуутай – глухой
4. Шэхээ табиха – вниамательно прислушиваться
5. Шэхээ үргэхэ – насторожиться
6. Шэхээ үргэхэгүй – игнорировать
7. Шэхэнэй үзүүрээр дуулаха – услышать краем уха
8. Шэхэн дээгүүр гүйхэ – обмануть
9. Шэхэ   сохихо   - режет уши
10. Сүлөө шэхэ олохо – найти слушателя
11. Шэхэнэй шэмэг — то, что  радует слух и душу
12. Шэхэнэйнгээ  хажуугаар үнгэргэхэ — пропустить мимо ушей
13. Шэхэ аматай юумэн — тот, кто может услышать

Фразеологизмы с компонентом “арһан”:

1. Яһа арһан – кожа да кости
2. Арһа мяхандаа багтажа ядаха – высокомерничать
3. Арһаяа  хуулуулха—быть наказанным
4. Арһаяа үбшүүлхэ — подвергаться пыткам

Фразеологизмы с компонентом “Эрүү”:

1. Яһан эрүү – язык без костей
2. Эрүүнэй  шүл  эдюулхэ - наругать  
3. Эрүүгээ заараха – плакать, кричать.  

Фразеологизмы с компонентом “гүзээ”:

1. Гүзээ дүүрэн – сытый, довольный