Айдын эскизи ле jанызы.

              Муниципал казна ÿредÿлÿ тöзöлмö

    «Кыдат Тебекованыҥ адыла адалган

                 Белтирдиҥ текши орто ÿредÿлÿ школы»

Номинация: Краеведение.

Тема:

«Айдыҥ jаҥызы ла эскизи алтай калыгымда»

                                      Ишти бичиген кижи:

                                       Тедуева Карина Алдырбасовна¸

                                       5 «Б» класстыҥ ÿренеечизи.

                                       Башкараачызы:

                                       Тугашева Чейнеш Алматовна¸

                                       алтай тилдиҥ ле

                                        литератураныҥ ÿредÿчизи.

                                   Белтир jурт¸ 2025 jыл.

  Иштин  амадузы:

        Алтай калыгыстын jандаган jанын  шиндеп,  учурын  чын ондоп, оны тузаланып,  ундыбай jӱрерине таскадары.

Кош амадулары:

1. Калыгыстын  билгирин¸ ончо jажыттарын ачып, онын учурын ондоорына балдардын   сезимин ойгозоры,.
2. Куучындарды  улустан угуп, оны  јартаары,  шиндеери.  
3. Келер ÿйе чÿм-jандарды  билип, сӱӱп  јÿрерине  ууламјылаары.

  Иштин  эп-аргалары:

1.  Тема аайынча  калыктын чÿм- jаныла иштеери.
2. Шинжÿ  иштер  öткÿрери (јаандарла  куучындажары).
3. Јартамал  эдери.
4. Шинжÿ  иштин презентациязын  белетеери.

                                   Эртеден чыгарган шӱӱлте (гипотеза):

   Jаандардын  айтканын ундыбай jÿрери бойыстан камаанду.  Кӧпти  билерге  jӱткийли. Калыгыстын энчизи болгон билгирин качан да ундыбайлы, кичеейли, ӧнжидели!

        Кире  сöс.

Ай теҥериде эҥ jарык ла эҥ jаан объект.

Айдаҥ ала Jерге jетире 384 400км.

Ай Jерди бир айдыҥ туркунына бир катап айланат.

Айды Кÿн jарыдып турган учун¸ бис jаркындалган jарык Айды кöрöдис.

Биске jÿк ле Кÿн jарыдып турган jаны jакшы кöрÿнет. Ай Jерди  айланган аайынча jаркындалган jаны кубулып¸ jаандап¸ онон чичкерип турганын кöрöдис .

Тöс бöлÿк.

Алтай калыктыҥ чотогоныла¸ бир ай дегени- ол теҥериде Ай jаҥырала¸ ойто эскиргенче öткöн öй.    

Айдыҥ  jаҥызы.   Ай  jаҥырза¸ чичке эки учы сол jаны jаар кöрÿп турган болор.   Айдыҥ бир  jаҥызы  кижиге кöрÿнбес. Оны jÿк ле ийт ле уй кöрöр аргалу дежет.  Айдыҥ сегис  jаҥызы тушта¸ Айдыҥ чике тал-ортозы кöрÿнер. «Семисте ат jараш¸ сегисте ай jараш» деген кеп сöс бар.

Айдыҥ ак толуны.     Айдыҥ он бежинчи  jаҥызы  ак толуны болор. Ай теп- тегерик болор.

Айдыҥ эскизи. Айдыҥ ак толунынаҥ ары сегис тÿн öтсö¸ ай эскирип баштаар. Бу тушта айдыҥ оҥ jаны jемтийип баштаар.

Айдыҥ аразы. Ай эскирип-эскирип барза¸ калганчы тÿнинде караҥуй болор. Ай бойы кöрÿнбес. Бу тÿнде Ай Jердиҥ кöлöткöзине кирип¸ Кÿннеҥ ырап¸ кöскö кöрÿнбей барганы ол.

Алтай улус Айдыҥ jаҥызы ла эскизин улай ла чотоп¸ кöрÿп jат. Бу база тегиндÿ эмес.

• Jаҥырган Айдаҥ ай-кÿнниҥ айалгазын билип алар арга бар. Ай чалкойто болзо¸ сооктор¸ jут болор.
• Ай jаҥырза¸ куда-той¸ ончо байрамдар башталар.
• Айдын эскизинде не-неме öткÿрбес. Аржанга барбас.
• Айдыҥ аразы тушта улус тыҥ байланар. Чач¸ тырмак кеспес.  Jунган кийимди (анчада ла баланыҥ кийимин)  тышкары  артырбас. Аҥдап ол эмезе jаан jорукка атанбас. Айылдаҥ от чыгарбас. Улуска мал¸ сÿт бербес.

Уч  сöс.

Jаандардын  айтканын ундыбай jÿрери бойыстан камаанду.  Кӧпти  билерге  jӱткийли. Калыгыстын энчизи болгон билгирин качан да ундыбайлы, кичеейли, ӧнжидели!

Литература:

 «Алтайдыҥ Чолмоны» газет.

Ада-энемнеҥ уккан куучындар.