Малдын jадыны - ол не?

           Муниципал казна ÿредÿлÿ  тöзöлмö

    «Кыдат Тебекованыҥ адыла адалган

                 Белтирдиҥ  орто текши ÿредÿлÿ школы»

Номинация: Краеведение.

      Тема:

         «Малдыҥ jадыны- ол не?»

                                                     Ишти бичиген кижи:

                                                      Тадырова Ай- Сана¸

                                                      8 «Б» класстыҥ ÿренеечизи.

                                                      Башкараачызы:

                                                     Тугашева Чейнеш Алматовна¸

                                                     алтай тилдиҥ ле

                                                     литератураныҥ ÿредÿчизи.

                                   Белтир jурт¸ 2024 jыл.

 Иштин  амадузы:

        Алтай калыгыстын jандаган jанын, курсак-тамагын  шиндеп,  учурын  чын ондоп, оны тузаланып,  ундыбай jӱрерине таскадары.

Кош амадулары:

1. Калыгыстын  билгирин¸ ончо jажыттарын ачып, онын учурын ондоорына балдардын   сезимин ойгозоры,.
2. Куучындарды  улустан угуп, оны  јартаары,  шиндеери.  
3. Келер ÿйе калыгынын аш-курсагын, чÿм-jандарды  билип, сӱӱп  јÿрерине  ууламјылаары.

  Иштин  эп-аргалары:

1.  Тема аайынча  калыктын чÿм- jаныла иштеери.
2. Шинжÿ  иштер  öткÿрери (јаандарла  куучындажары).
3. Јартамал  эдери.
4. Шинжÿ  иштин презентациязын  белетеери.

                                   Эртеден чыгарган шӱӱлте (гипотеза):

   Jаандардын  айтканын ундыбай jÿрери бойыстан камаанду.  Кӧпти  билерге  jӱткийли. Калыгыстын энчизи болгон билгирин качан да ундыбайлы, кичеейли, ӧнжидели!

Кире  сöс.  

Кош-Агаш аймак. ..  Теленит калык….Кеен тала…Кайкамчылу эл- jон...

 Мында  ак мöҥкӳлер  jуугында jуртаган алтай теленит калыгымнын салымы, jӳрӳми öскö jердин улузынан  аныланат. Мында соокты соок дебей, уур-кӳчтерди кӳч дебей, канча чактар тӳбинен теленит калыгым jуртаган, jаткан, бала- барказын азыраган, мал-ажын кичееген. Озогызын ойгорткон, эскидегизин эбелткен, чӳм-jанын jандаган, келер öйгö ижемjилӳ кöрӳп, балдарына билерин jартаган….

Бӳгӳнги менин куучыным Кош-Агаш jеримнин ээлеринин, менин угы- тöзимде эн jуук улузымнын, тайдам ла тайнемнин, энемнин меге  озогыдан энчиленип келген ӳредӳ сöзи, бӳдӳрген ижи, jандаган jаны керегинде болор.

   Бойым керегинде айтсам, былтыргы jылда мындый ла НОУда туружып,  «Малдын байы» деген иш бичигем. Быjылгы jылдагы ижим база ла мал-ашла колбулу болуп, ол ло теманы улалтканы деп сананадым.

Тöс бöлӳк.

Jадын…Малдын jадыны – ол не?

Билерим: та кем де мал jадып турган jер, кажаан деп айдар. Ол база чын…

Jадын деген сöс- кöп учурлу сöс.

Бӳгӳнги куучынды баштаардан озо база ла сурайын. Кем-кем jадын деп неме эткен бе, jип кöргöн бö, амтанын билер бе?

Алтай калыгым озодон бери мал-аш азырап, онын эди- jуузыла азыранган. Анчада ла теленит улус малды сойгон öйдö jининен öскö нени де чачпастан ончозын курсак эдип jийтен.

   Бир кезикте болгобос jанынан, а бир кезикте арга jокто улуска боос малды сойорго келижет. Боос мал  дегени - ол тöрöйтöн мал. Малдын боозы огош то болор, кезикте  боозы jаан да болуп калар.Малдын  jадынын таштаарга, ийтке берерге jарабас. Малы астаар, малынын турган jадыны куру калар деер.

    Боос мал сойылган тушта, онын кардында jадынын бычак, мистӳ-оосту неме тузаланбастан чебер алар. Алынбай турза айдынып, бычакла кезерге  jараар. Кыйманын оозына öлöн салала кезип алар, куру кеспес, ӳспес.  Jадыннын оозынан ичиндеги балазын  уштып салар. Бу тушта база бир чый да болзо öлöнди jаба тудуп алар.  Jадыннын  суузын тöгӳп, ичинде jука чел ошкош немезин база алып салар. Онон jадыннын бойын ару суула jунар. Онын ичинде болчок-болчок jерлери болор. Jадынды тусту сууга  бир эмеш öйгö сугуп салар.

 Бу öйдö онын ичине сугар этти белетеер. Чон этти толгоор ол эмезе сӳреен кичинек эдип кертер. Эмдиги öйдö  толголгон, белетелген этке амтанын кийдиретус, кара мырч ла согоно (чеснок), онон до öскö не-немелер кожот. Белетелген этти jадыннын ичине сукса, ол эки кыпту болуп калар. Онын оозын агашла тижеп салар. Кайнатса, антарып кайнадар.

  Бышкан тужында jаан чара табакка чыгарып, эмеш соодып салар. Озо баштап отко салар. Онын оозын огош бала ол эмезе бала jок ӳй кижи кеспес учурлу. Кайнаткан jадыннын кадарын база jиир. Ĵиилбей артала, ӳрелерге турза, кадарын отко салар, ийтке бербес.

Сойгон малдын боозы суреен jаан болзо, jибеске турза, бир кезик улус «айга-кӳнге кöргӳспейин» дейле, эдегинин алдына сугуп, кажааннын ӳстинде öтöккö ол эмезе бийик jерге кöмӳп салар.

Уч сöс.

Ĵаандарыстын эткен ончо ижин тооп, лаптап кöрӳп,  сагышка салып, учурын ондоп jӳрели. Мынайда jӳрзебис, бойыс эзен-амыр, мал-ашту, курсак- тамакту, кардыс тойу, кеп-кийимдӳ,  бажыс ойлу калык болорыс.

                                 Укканыгарга  jаан  быйан!

Тузаланган литература:

• «Алтайцы». Горно-Алтайск, «Ак чечек», НИИА им. С.С.Суразакова¸ 2014год
• «Республика Алтай». Краткая энциклопедия. Новосибирск. «Арта» 2010 год
•  Ĵаан улустан уккан куучындар.