А.О.Адаров ,Л.В.Кокышев

А.О.Адаровтын- «Мен-алтай кижи, калык» деп улгери менин

кычырганымла.

Мен — алтай калык, кырларла, мбшторлб, салкындарла биригия калдым,

А.Адаров.

А.Адаров — Алтайынын, албатызынын учурын тын сезип,
онын бткбн ойин келер бйиле колбуда коргускен улгери.
Албатызынын туукнзив кажы ла кижи билип» оны келер
уйелердин бзумине болуп чеберлеери        онык

чумдемелдеринин тбс темазы дезе, ]астыра болбос. Ол ок бйдб «албаты» деген ондомолдо бир кижинин учурын база терек коргускен. Ойгор улгерчи билер: кижи албатьтнын" белуги болуп, онын салымын тек улежипг туукилик ]олындагы бастыра керектеринде турушкан. ^ ол ок бйдо албатыны торол ]ериле бек колбуда коргускени онык бастыра бичимелдери ажыра

••    »•

одот»

Кажы ла албатыда бойынык оскон, туш улустак корыганг кабай болгон тороли бар. Кижи бир ыраак |орыкка барганда, Торолиник кеберин |*урегинде альт, бастыра |орыгынык туркунына кабай болгон ]ерине ]анып келер куунди альт |урет, неник учун дезе оско ]ер кандый да ]араш, кайкамчылу болзо, бойынык чыккан ]ериндий кару ла ]уук качан да болбос. Алтай албатыда «алтай кижи ]ердик устин торт айланган, ]е учында Торблим бар деп ]*анып келген» деп айдыжатан. Онызы чын болор. Алтай кижи /акыс ла тбрбл ]ерине }анып келген змее, ол оныла биригип калган. Ол Алтайы ]окко }уруп болбос, онызын база база бир кеп сбслб айдарга ]араар: «Алтайы ]окко эл бскус». Шак мындый болгонын А.Адаров «Мен алтай кижи, калык» деп улгеринде коргускен: Мен — бзбктбр,

чаккыр салкындарга сабаткан Мен — тайга,

гибкку карга |аптырткан.

Бу сбстбр алтай кижи ар-буткениле сурекей )уук колбуда болуп, ол ок бйдб Алтайдын ар-буткениндий чыдамкай, турумкай болгонын кбргузет. Алтай кижи, алтай албаты бйдик кандый ла салкынына соктырып, ]ылыйып калбай, албаты болуп артып калганын бу ]олдыктар недек де артык керелейт.

Држан  Оинчинович  бойынын  улгеринде  алтай   калыктын туукилик |Ълын кбргузет. 1урбгимде ]ыдалар,

Коргол]ын октор сорбызы Ырызы ]октордын>

]аман чактарда блгбндбрдик тоозы Улдунин- чийе кескен изинин

сорбызы болуп артып калды.

Чын, алтай албаты туукизиндеги болгон ]уулу-чакту бйлбрди бир де ундыбаган. бткбн ]олында алтай албаты коп ]уу-согуштар кбргбн, Алтаиын коп 1уулардак корыган. ]уулу ойлор калыктык ]урегинде эмдиге )етире сорбылар болуп артканын А.Адаров |олдыктарында кереледи. Онок ары улгерде А.Адаров мынайда айдат: Мени качан олтурбеди дел айдар?

Алтай амыр эмес турганын^ ото канча тонокчыл/^> келип, албатызын тоноп, айдап апарганы керегинде коп кеп куучындар бар. Албатызынын1 туукизине ]аан а]ару салып, улгерчи бичийт: Ол|очылар алдына коркойышка, Зарындарым бокчойип калган,

Алтай кижини |аныс ла }уулаган, олтурген эол|ого база апаргандар. Алтай албаты кыдаттарга да, монголдорго до кырдыртып, ол]олоткон до болзо, тукей ле «чаракчадак ]уулыпэ, озуп келтен. 0л]ого барган кажы ла кижиник санаазы Алтайыла кожо болгон,

Алтай ]'ери билип тургандый: кижи ]аныс ла бойынын ]еринде ырысту. Алтай кижи алтай калык ырысты качан да оскб ]ердеы бедребеген. бойынын" тбрбл тууларынан- бскб ]ерден- ырысты олор таппас, Бу шуултенн автор улгерде база коргузет» Ырыс бедреп тууларды эбиришке .!олдордо таштар элеп калган.

Кижинин   куун-санаазын  улгерлик  сбслб  бийик   кеминде кбргускен ус иженген ]уректи чике ]урайт. ^урегимде бчуп брааткан Ижем]инин- ойто куйген оды.

Аржан   Оинчинович   албатызы   тбрбл   тууларынак   ырыс табарына иженет. Онон ары улгерде мынайда айдылат: ^ бир бодозом,

Мен ]аны ла ]айымга чыккан кулдый Мен ]айым кижи.

Бу рлдыктарда, мен сананзам, алтай кижи качан да ;айымды сууп,  ]айымы  учун  тартышканы  керегинде айдылат.  Копти кёргбн-уккан ойгор улгерчн Алтайысты бис бойыс корулао, ончобыс бир аай туруп чыгар керек деп айдып тургандый: Кижидеги бар кул канды ]оголткончо, Бис ]ерибисте эл болбозыс; Онын- учун тамырымды узуп» Ол канды агызып турум» ^урегимди томырып, Ол куунди таштап турум.

Автор, кижи ]уруминде албатыга айдар состу болор керек дегт деп, шуулте айдып тургандый: Очбгбнчб сое бербезим, Оштбгбнчб 1ол бербезим.

Чын санаалу-укаалу созис бар болзо, бистик ]олыска турар улус ас болор, Айдар состор, мен бодозом» коп болор керек, неник учун дезе алтай кижи качан да ар-буткениле, кырларыла бек колбуда:

Мен — алтай калык, кырларла, мёшторло, салкындарла биригип калдым.

Бу колбузы ]огынак кижиде Тбрбл бар деп айдып болбос. Кижи ]аныс ла ичкери болор керек, онок оскб брб бзум болбос дегенин улгердин учында автор мындый сбстбр ажыра айдат:

)иргил]индий бткбн кундерди ундып, бойымнык бзбриме бе, айса бчбриме бе, удура барып ]адым»

Чын, кижи болгон адында ]акыс ла ичкери |уткиир керек. Мындый ]уткиш ]огынан* албатынык кбгус байлыгы да ]аранбас, албаты болгон адын бскб калыкка да кбргузип бЪлбос,

^Мен — алтай кижи, калык» деп улгерди кычырып, автор бойынык албатызыла, онык туукизи ]ебрен бйлбрдбнг бери болгоныла, бойынын* рлында албаты кандый ла уур-кучке туштап, калык болгон адын кемник де алдына тужурбегениле оморкойт деп ондодым.

Бугунги кунде, албатыбыстык кожокдоры |ерибиске торгылып, кай чбчбктбрис ажыра кбпкб уренип, чум-]акдарыс кбндугип калган бйдб, кажы ла кижи оморкоп айдар аргалу:

Мен — кижи, алтай кижи!

— алтай кальке

Бу бийик алы бийик кеминде алып ]урерге откбн ойди, бугунги кунди, келер ]урумди бек колбуда деп ]аантайын сждоп }урер керек. Бу айтканыиды албатымнык ойгор созиле улалтып салайын:

Кечегизин билбезен — Бугунгизин кбрббзин Бугунгизин билбезен — Эртенгизин корбозин".

Тун. Аи. Амыр бербейт санаалар.

Коксиме толгон куулгазын ]урум,

сен одуп

Л.В.Кокышев,

Зылу тун... Тенериде ]аан тегерик аи... Кок-чаккыр устибисте
|ьшдыстар мызылдайт.        кууник

келер

Менин ]урумимде онон ары не болор? Аила, бу 1урум дегени
не? Кижи неге болуп ]урет? Бу ]урумде кижи качан бирде
бойынык учурын ондогой не, |ерин таап болгой не? Заркынду
]ылдыстар,        Зе олор унчугышпай,

суркуражып турат,,. Байла, кижи бу сурактарга карууны бойы табып алар учурлу.

Ой... Заантайын мендеп турган 6й. Сени кем де, качан да токтодып болбос! Сеник кийникнен мен суружип ]етпей ]адым. Мен ]урумимник бир кичинек болугин билбей де калгам, одуп калды. Кайра баштанып ийзем, ондо менин ]аш тужым. Ондо ]аантайын ]ай! Ондо ]аантайын куннин ]аркыны! Санаама соок кыш та кирип турза, мен ]"анымда ]алакай энемди коруп ]адым, Ол ]ымжак колдорыла тонымды топчылайт» Адам мени чанакка отургызып ийеле, балдардын садына аппарат... Кезикте куч айалгалар болзо, бу бйлорди кайра экелип ийер кууним келет. А эмди мен он ]ети |ашту' Мен кече ле школ божоткон кижи! Уредучилер бисти ]урумнин ]аан ]олына белетегилеп, эмди уйдежип ]ат. Эмди билимди бис }ук бичиктерден эмес, ^урумнен аларыс.

Ой, сууш, ]урум, олум... Бу ондомолдор кажызы ла ]ук

тургандый, ]е олор бой-боймнан1 камаанду. Сууш ]октон кандый ]урум бар? Ой, Зыбаш Каинчиннин айтканыла,, кажы ла кижинин ]урумин «чедендеп» ]ат. Зурум ле олум дезе ]ажын — чакка биригип калган. Бу сурактар шуултечилерди, чумдеечилерди ]аантайын куйбуредет. Олордык окдогоныла, кижи ]уруминде качан да болзо? сагыжыла бролой озорго, когус-корумин байыдарга амадайт. Алтай бичиичилердин чумдемелдери бисти ]урумнин ]ажыттарын ачарга ]редет.

Меник ]урегиме ]араган ла уреду учур берген бичиичи —
Л.В.Кокышев. Онын        рлы ла чумдемелдери ]урумнин

бийик учурьш, телкемин» куулгазынын

Коксиме толгон куулгазын }урум?

Козимник алдынча сен бдуп барадык

Эртенги кунде ойто ло сени

турадым.

Санаам туйукта, ]ажынып алганда,

Салкын бололо, эжиктен киредик

Кууним уурда, куч болгондо,

Кун бололо, козноктон        —

Деп, поэт «)урум» деген улгерде чумдейт, Л.В.Кокышевтин корумиле,   кижиник   бу   ак-]арыкка   туулганы,   айлу-кунду Алтайьжда базып ]ургени — ол ырыс. Кажы ла кижиник ырызы торол ]оныла, бекон Алтайыла тудуш. Оный да учун ]акыс, албатым слерде мени туйуктап та салза» «Ырысту мен» - деп очбжип айдарым. Л.В.Кокышев бойынык |уруминде }олын таап алагн. Ол бойын»   ижин   албатызына,  торолине  берген,   Кокышевтик улгерлери онык суужиле толо. Бичиичи |урумди сууген, онык учурын )артаарга ченешкен. Мен поэттик «^ерлик гладиолус», «бзуп   келген   олокго»,   «Зурум»   деген   улгерлерин   эске алынадым, Кокышев |урумнин" телкемин ле ]аражын оныда оморкойт, оны бийик баалайт.  Поэт келер уйенин ]урумин сананып, олор «бой-бойлорын (амандап ташташпай, бу Улу ]урумди окдойтон болзо...» - деп санааркайт. Чындап та, мында ]урумнин" ]ажыды салынган.

1урумник учуры неде? Иеник |иит ]урегим токунап болбой ]ат» Мен Кокышевтик дневник кепту бичилген «^ус письмо» деген чумдемелин кычырып, 6й ло )урум керегинде санаа-шуултелерге алдырттым. Бичикте айдылган шуултелер болуп ]ат, Меник алдыида ]акы ла башталып |аткан куулгазынду ]урум. Мен ]урумди ]урерге, онык ]олында туштаган буудактарды бдуп чыгарга коркыбайдым. «^урум... Кезик улус сенек арып-чылап турат, кезиктерин сен элен-чакка тартыжуга кычырадык. Сениле кожо ]урерге тату, ]илбилу? суунчилу, ачу» -деп, бичиичи айдат. ^ мен ]урумник бастыра бар куулгазынын билерге амадап турум. ]урумник учуры А.О.Адаровтык «Эжиктер» деп туу|ызында эжиктик сур-кебериле коргузилген. Бичиичиник ту|ызынын )олдыктары санаама кирет:

Эжиктер, эжиктер, ]абыс ла бийик,

Эжиктер, эжиктер, ]алакай ла керик

Суушке        сурлу

Сургенде, кату ла кара эжиктер,

Бичиичинин темдектегениле, кижиге |уруминде коп-коп эжиктер ачарга келижет. Албатынын- айтканыла, «Ырыстын эжиги тышты ачылып ]ат». Чындап та, ырыс бойы сеге качан да келбес. Сен ]уруминде оны бойын таап алар учурлу. Ак-]арыкка келгенинен ала кижи бойынык ]'уруми учун тартыжуда. ]аныс ла тартыжу бугунги кунде кижини кодурер аргалу. Келер бйго иженип, эдетен керектерди эртенге артызып ]урзек, ]урумник отконин билбей де каларык,

Менин алдымда эмди де коп ]ылдар ла ]олдор. ^е бу суркуражып турган ]ылдыстарды, тегерик айды кбруп, кижиник ]уруми сурекей кыска деп окдоп ]адым. Л.В.Кокышев ол керегинде мынайда бичийт: «Менин сурекей кыска )урумим бу качан да тугенбес ]урумде бир де тузазы |ок болгон болзо, меге бир ле катап берилген бу ]урумде амадуларыма, санаама ]единбеген болзом, мен бойым бурулу». Кокышевтик айтканыла» бу бир ле катап берилген «]урумнин ээзи мен» деп катап ла ондоп ]адым.

Бу ]урумде суунип те, ыйлап та, ]ыгылып, ойто туруп, иштеп, оско улуска суунчи экелип ]урер керек! «Зурер кууним бар! — деп, олумнин алдында айтпай, ]урумнин алдында айдар ол тушта кижинин кыска ]уруми узун да, бийик те болор» - деп, Л.В.Кокышевтин айтканыла ]бпсинедим. Албатызына тузалу кижи болорына амадаар керек. Ол тушта ]урумим бай ла сурлу болор деп бодойдым.

Тун, Аи, Амыр бербес учы-куйузы ]ок санаалар— Моккулик сурактардын ]ажыдын ачарга ]аныс кижи сананган эмес...

Ой ло /урум керегинде санаалар Л.Кокышевтин «}ус письмо» деп чумдемелинде.

Коксиме толгон

Кбзимнин алдынча айланып барадык

ло сени Эбире а]ыктап,

Л.В.Кокышев.

Ой учат... ]урум бдуп ле ]ат, бдуп ле ]ат. Кажы ла кун ]аны улус, ]аны jурум. Коп уйелер солынат: коп jурумдер чагылат та, очот то.Jурум jаныс ла катап берилген.      

 Менин 1урумим кандый болор, эмдиги ей меге кандый камаанын ]етирер, мен билбезим.

]урум... Ол  jаны       ла башталып |ат. Менин алдымда эмди        де        коп

}ыддар. Ой до 1урум качан да болзо ичкери ле баргьшаарг онын учун ]урумде бойынын амадузына, ырызына ]уткиир керек. Кажы ла бйдб,

ла        ла        ла

качан да ундыбай 1урер керек,

Ой ло |урумнин колбузы керегинде санааларга алтай литературада коп

Ол Васильевич Ксжышеа.

Лазарь  Васильевич  Кокышев  —  атту-чуулу  алтай  бичиичи,   поэт,

бу        1е

улан шс-|арыктак ле ойгор кижи 1уре берген, Ой одуп те турган болзо, Лазарь Васильевичтин |аркынду кебери улустын санаазынан

да        Ол        —

чумдеиелдерн кор, *1олдо^ ачканг        ок од сурекей |айалтаду

бичиичи болгон. Онын да учун «Кокышев» деген состой алтай кижинин
козинде        кун

Кокышев         да уду бичнинидий,        чундемеддермнде ой ло

]урум керегинде шууп коргбдий сурактар тургузат. Бу ургул]ик сурактарга

«1ус

^]ус письма* - философский уудам}ыду бичимед, Ьу письмодордо Лазарь Васильевич бойынын бйи, ]уруми, уйези керегинде бичиген. «^ус письмо»

Васидьевмчшк ой до |урум керегинде        чындык да тодо» Од

]урумнин учурын кычыраачыга ]артаарга амадаган:«^адын-^урум катап ла
бисти        алды. 1урум ла

]ат, Бистик мындагы кыска |урумисте коп кородоштор до, кбп суунсидер де болгон, ]е бистин ]уректерис, сананган санааларыс озогы ла бойы». бу }оддыктарда автор ]урум куч те болзо, |е онойдо ок суунчй, ырыс§ сууш» бийик де агару санаалар бар дел айдат» Онызы сурекей чын айдылган, ненин учун дезе Лазарь Васильевич ]урумди тууразынан

бичиген эмес, онык бзбгинде ]уруп, онык казанында кайнап, онык суунчизиле суунип. ]урумге иженип,

Кокышев 1УРУМДИ тегин ]урбеске амадаган. Бичиичи бойынык бйинин
кижизи болгон адын керелеп, кийнинде оны улус эске албаза, ол кемди
де        ]урумим бу        да

тугенбес ]урумде бир де тузазы рк болгон болзо? меге бир ле катап берилген бу ]урумде амадуларымга, санаамга ]единбеген болзом, мен

буруду,»

Лазарь Кокышев узак ]урерге куунзеген, ]урумнин ончо куулгазындарын билерге амадаган, кажы ла кижиге ]урегин ачып, болужар куунду болгон: «Бу ]урумде мен узак-узак }уретен болзам, улустын* ончозын короток болзом. Кажы ла кижинин санаазын, ]урегин? онын эдип |аткан керектерин — ончозын билетен болзом».

]уруми кыска болорын        болбой. Онык учун ол

кандый да бйдб ]урумди акту ]урегинен сууп, ]урумнин учурын билерге чырмайган. ^урум токтобой барып лп ]ат, бй бйди солып ла ]*ат. Мыны

|албырактарла тукейяегени тегинду эмес. Сары
}албырактар бичимелде ]аантайын туштайт. Ол автордык учы-туби ;ок
санаалары: «Мен, нбкбрлбрим чилеп ок, олор керегинде коп улгерлер
бйчигем, ]е ла        ]акы кусте олор ]аны санаалар, ]акы

амадулар экелет».

^ канайдар, бйди, ]урумди кижи токтодып, тудуп болбос. «Салым —
—        дегени чын ок болор. Андый да болзо,

]урген кундердин кем/улерин, ]аман-]акшызын темдектеп^ бйгб удура
|уткиген:«Катап ла ичкери барарым... Катап ла блгбнчб иштенерим, катап
ла        каткырарым, ыйлаарым, шоодорым, коптодорым, катап ла

[акшыладарым, щмандадарым»

Ол албатынынг уулы болгонын ]урегиле сезип, онык адын бийик алып

сууген        корумду эр         болгон. Эр

кижи калыктын адын кбдурип ]уретенин ол бойынын улгерлеринде де темдектеген:

—        бажы — слер,

Бар неменик ады — слер, Алтай ]онымнын ийдези — слер,

— слер!...

Лазарь Кокышев бойынын алтай кыстары, уулдары» келер уйе учун санааркап ]урген. Онын санааларын кычырып, бис копти биледис, келер ]олдо ол ]олдыктар ]арыткыш болоры |олду,

Автордын темдектегениле,, бй ]урумди бактырып )ат,, онон ыраар арга ]ок, кажы ла кижи бойынын бйиле ]уруп ]*ат: «Келип ]аткан бйди кечеги болбозын, онын учун кажы ла кижи бойынын1 ойинин' тбзблгбзи»

Бис  —  эмдиги  бйдик  улузы,  онын  учун  бй  биске  иштейт.   Бу

«1ус письмодок^ кычырып,

менин ]урегим ]урумге ]уткип куйет, Кижи качан да болзог бйдин ле ]урумник буудактарына оролып ]ыгылбай, ]акшы ]урумге амадаар керек: э1урум...1урум... Кезик улус сенек арып-чылап турат, кезиктерин сен

элен-чакка тартыжуга кычырадынг. Сениле кожо ]урерге тату, ]илбилу,
суунчилу, ачу, ,^е        да болзо, сени учына ]етире ченеп корор керек,

сениле тартыжар керек».

Лазарь Кокышевтинг бткб ]урумин сананып кдрздн, ол бир улу кожонто тун^ей: карыкчалду, суунчилу, ойгор ло качан да ]едип болбос куулгазын телекейге амадаган куунду. ^румник уур-кучтери бичиичини бактырбаган.

... }е        бдуп, улалып ла ]ат. Лазарь Васильевич ]урген болзо, бу

ойдинг туркунына кандый бичиктер, канча кире чумдегей не? ^е ]урум кижиник санаазыла болбой |ат...

Мен сананзам, ]уруиди болгон аайынчы ла бойына алынар керек, болотон аайынча ла ]урер керек. Откуре кородобос то, откуре суунбес те. )урум — сакыбаган учуралдардык тизими дешкилейт. Чын ошкош. Бу ла отурган бойыкла не болотонын ажындыра билер арга ]ок. 1урум онызыла, байла, солун ла ^илбилу, кижини чокоништен ижем|иге тартып турганы ол туру. Бу шуултени С-Сартакованык улгери иле коргузет:

Мп та этсе, |албырап та турза,

^амандаар аргам |ок кажы ла элести.

^урум ле деген учуры учун

^урерге туруи бир ле кунди.