“З. Биишеваның “Кәмһетелгәндәр” романында фразеологизмдарҙың ҡулланылышы”.
Вложение | Размер |
---|---|
z.b._nygyngan_huzbylneshtr_-_kopiya.docx | 29.81 КБ |
Белорет ҡалаһы Я. Хамматов исемендәге Башҡорт гимназияһы
Авторы: Мөхәмәҙиева Розанна
Белорет ҡалаһы Я.Хамматов
исемендәге башҡорт гимназияһының
9-сы класс уҡыусыһы.
Ғилми етәксеһе: Ҡаһарманова С.М.
уҡытыусы, ф.ф.к.
Инеш
Башҡорт әҙәбиәте ил, хатта донъя кимәлендә таныу алырҙай әҫәрҙәргә бик бай. Әҙәбиәтте байытыуға һәр әҙип үҙ өлөшөн индерә. Һәр әҙиптең үҙенә генә хас яҙыу стиле, тел байлығын ҡулланыу оҫталығы бар. Шуға ла Зәйнәб Биишеваның әҫәрҙәрен башҡаларҙыҡы менән бутау мөмкин түгел.
Тикшеренеү эшенең темаһы: “З. Биишеваның “Кәмһетелгәндәр” романында фразеологизмдарҙың ҡулланылышы”.
Был теманы һайлауҙың сәбәбе булып, 8-се класта авторҙың “Һөнәрсе менән Өйрәнсек” әҫәре менән танышыу, унда мәҡәлдәрҙең, нығынған һүҙ бәйләнештәрҙең күплеге тора. Шуға ла З. Биишеваның күләмле әҫәрендәге фразеологизмдар күҙәтеү теләге тыуҙы.
Тикшеренеү эшенең актуаллеге. Беҙҙең фекеребеҙсә, З. Биишеваның ижады айырым тикшеренеүгә лайыҡ, ә уның әҫәрендәге фразеологизмдар әлегә махсус өйрәнелмәгән.
Тикшеренеү эшенең гипотезаһы: әҫәрҙә ҡулланылған нығынған һүҙбәйләнештәр уҡыусыларҙың тел байлығын арттырыуҙа роль уйнай.
Тикшеренеү материалы итеп З. Биишеваның “Кәмһетелгәндәр” романы, шулай уҡ З. Ураҡсиндың “Башҡорт теленең фразеологизмдар һүҙлеге” алынды.
Проекттың маҡсаты: З. Биишеваның “Кәмһетелгәндәр” романындағы фразеологизмдарҙы өйрәнеү, әҫәрҙәге фразеологизмдарҙың ҡулланылышын анализлау.
Ҡуйылған маҡсатҡа ярашлы, түбәндәге бурыстар билдәләнде:
Тикшеренең эшенең методтары:
1) контекстуаль анализ; 2) сағыштырыу; 3) фразеологик берәмектәрҙе күплеге буйынса анализлау; 4) һорау алыу.
Тикшеренеү эшенең яңылығы: башҡарылған хеҙмәттә З. Биишеваның
“Кәмһетелгәндәр” романындағы фразеологизм составына характеристика бирелә, улар мәғәнәүи үҙенсәлегенә ҡарап төркөмләнә, ҡулланылыш йышлығы асыҡлана.
Структураһы: тикшереү эше инештән, 2 бүлектән, һығымтанан, ҡулланылған әҙәбиәттән һәм ҡушымтанан тора.
I БҮЛЕК
НЫҒЫНҒАН ҺҮҘБӘЙЛӘНЕШТӘР ЙӘКИ ФРАЗЕОЛОГИЗМДАР
1.1. Башҡорт теленең фразеологияһының өйрәнелеше.
Башҡорт теле лексик яҡтан бай телдәрҙең береһе һанала. Телдең байлығы ҡулланылған һүҙҙәрҙең күплеге менән генә түгел, ә телдәге тапҡыр һүҙҙәр, образлы һүҙбәйләнештәр, мәҡәл-әйтемдәр, һүрәтләү саралары төрлөлөгө менән дә билдәләнә. Тел, шулай уҡ, фразеологизмдар иҫәбенә лә байытыла.
Башҡорт теленең фразеологияһы буйынса тәүге монографияны төрки телдәр белгесе С.Н. Моратов яҙа. Уның китабы “Төрки телдәрҙә тотороҡло һүҙбәйләнештәр” тип атала [5, 3].
Үҙенең “Башҡорт теленең фразеологияһы” [5,3] тигән китабында Х.Ғ. Йосопов Һ. Дәүләтшинаның “Ырғыҙ” романында ҡулланылған фразеологизмдарына таянып эш итә.
Башҡорт теленең фразеологияһының дөйөм мәсьәләләренә Ж.Ғ. Кейекбаев та иғтибар итә. Ул юғары уҡыу йорттары өсөн ҡуллама сығара, бында фразеологик берәмектәргә лексик-грамматик классификация яһай, уларҙың морфологик төҙөлөшөн асыҡлай [5,4].
Башҡорт фразеологизмдарын өйрәнеүҙә З.Ғ. Ураҡсин күп көс һала. Ул “Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге” тигән китап баҫтырып сығара [5, 288].
1.2. Нимә ул фразеологик берәмектәр?
Педагогия колледждары өсөн тәғәйенләнгән китапта фразеологик берәмектәргә түбәндәгесә билдәләмә бирелә: “төҙөлөшө һәм мәғәнәһе яғынан ойошҡан, нығынған, телмәрҙә әҙер килеш ҡулланыла торған хис-тойғо биҙәкле, образлы һүҙбәйләнештәргә әйтәләр. Фразеологик берәмектәр кәмендә ике һүҙҙән тора һәм, ғәҙәттә, бер төшөнсәне белдерә [2, 45]: ут йотоу (хәстәрләнеү), баш ватыу (ҡаты уйланыу), тимер өҙөрҙәй (ғәйрәтле) һ.б.: Иштуған менән Әхәт, ошондай тынғыһыҙ уйҙар менән баш вата-вата, көрт баҫҡан урам буйлап үрге осҡа китеп барғанда, Сәлимә менән осраштылар [1,145].
Фразеологик берәмектәрҙе, уларҙың составына ҡараған һүҙҙәрҙең бәйләнештәренә, мөнәсәбәттәренә ҡарап, төркөмдәргә бүләләр. Был яҡтан башҡорт телендәге фразеологик берәмектәрҙе өс төркәмгә бүлергә мөмкин:
Яҙыу һәм һөйләү телмәрендә фразеологизмдарҙы ҡулланыу файҙалы , уларҙы ҡулланыу телмәрҙе байыта, биҙәй, ә һөйләмдең мәғәнәһен күҙ алдына килтереүе еңелерәк була.
ҺЫҒЫМТА
Проекттың маҡсатына ярашлы “Кәмһетелгәндәр” романының тексы буйынса тикшеренеү эше башҡарылды, нығынған һүҙбәйләнештәр һайлап алынды, улар фразеологик, тәржемә һүҙлектәре буйынса сағыштырылды, уларҙы төркөмләүгә ынтылыш яһалды. Башҡарылған эш түбәндәге һығымта яһарға мөмкинлек бирә: романдың фразеологик составы күп төрлө һәм бик бай.
Шулай итеп, фразеологизмдар әҫәрҙең телен байытып ҡына ҡалмайҙар, ә китапты уҡыған уҡыусының да һүҙ байлығын арттыра, телмәрен күркәмләндерә.
Ҡулланылған әҙәбиәт:
Этот древний-древний-древний мир!
Чайковский П.И. "Детский альбом"
Лиса и волк
Каргопольская игрушка
Нарисуем попугая цветными карандашами