Арадайнгаа еһо заншал сахижа ябаял

                                   Арадайнгаа еһо заншал сахижа ябаял.  

 Буряад арад зон анхан сагһаа хойшо айл аймагтайгаа, хүршэ байһан арадуудтайгаа эбтэй эетэй ажаһуудаг гээшэ.

Ургажа ябаһан үхибүүдые һайхан сэдьхэлтэйгээр, абари зантайгаар томо болгохын тула олон юумэндэ һургаха, аха хүниие хүндэлхэ, уг гарбалайнгаа еһо заншалые, түүхэ домогуудые  хаанашье, хэзээдэшье сахиха, нүхэдтөө анхаралтайгаар хандажа ябахыень зааажа үгэхэ – энэл даа манай нангин уялга!  

Тиимэһээ, үри хүүгэдэйнгээ  хүнэй хэлэ ойлгодог болоһон сагһаань хойшо эхэ эсэгэнь иимэ һургаалнуудые, захяа заабаринуудые хэлэжэ үгэдэг гээшэ.

Аха захаяа хүндэлхэ еһо

• Хүгшэд, аха заха хүнүүдээр уулзахадаа, малгайгаа абажа, дохин мэндэшэлхэ.
• Аха хүнэй харгы хүндэлэн гаража ябабал, тогтоод, урдуураа гаргаха.
• Гэртэ ороходоо, эгээ аха хүнһөө түрүүлэн, саашадаа наһанайнгаа хэмжээгээр һубарилдан орохо.
• Наһатай хүнүүдэй хөөрэлдэжэ байхада, үгыень таһалангүй, шагнаад һууха еһотой.
• Аха заха хүниие хүндэлжэ, нэрээрнь нэрлэхэгүй, үри бэеынь нэрлээд, тэрэнэй ахай, абгай, эжы, аба гэхэ.
• Эдеэлхэдээ, аха хүнһөө урид табагта хүрэхэгүй.
• Эхэ, эсэгэеэ хүндэлэ; эдеэнэйнгээ дээжые эсэгэдээ түрүүн таби.
• Эхэ эсэгынгээ, аха эгэшынгээ үгэ дуулаха, урдаһаань һөөргэдэхэ, арсалдаха еһогүй.

Бэеэ һайнаар абажа ябаха заабаринууд

• Гараа ехээр бү һэжэ - нүгэл (нюдэндэ харагдахагүй жэжэ амитадые алахаш гэһэн удхатай)
• Үргэеэ, шанаагаа бү тула (толгойгоо даажа ядаһандал, һула, тулюураа харуулхаш).
• Ташаагаа бү тула (дээрэлхэһэн гү, али баһаһан зангаа харуулхаш).
• Гэр соогоо һуняахагүй, хармаандаа гараа хээд ябахагүй.
• Эртэ бодобол, нэгэ юумэ харахаш, орой унтабал, нэгэ юумэ шагнахаш.
• Нүхэ, хайша, хутага гэхэ мэтын хүнэй баридаг зэмсэг алхажа, гэшхэжэ болохогүй.
• Хурса үзүүртэй түлеэ үзүүрээрнь галдаа түлижэ болохогүй, галай заяашые айлгахаш.
• Тахилгатай, тайлгатай газарта модо отолжо, шулуу урбуулжа болохогүй, эрэмдэг болохош, харгы дээрэ хэбтэһэн үрөөһэн юумэ абажа болохогүй.
• Захын модо бү отолоорой, тэндэ ой тайгын эзэниинь һуурилһан байжа болохо. Модо унагаахын урда эзэндэнь зальбаржа, зүбшэл асуугаад, сагаан эдеэ үргэжэ урмашуулаарай.
• Үүдэ алдалжа, богоһо дээрэ гараад байжа болохогүй.
• Хүнэй юумэ үгэхэдэ, һалгай гараараа, хурганай үзүүрээр абажа болохогүй, мүн тиигээд хүндэ үгэжэшье болохогүй.
• Хүнэй юумэ асаржа үгэхэдэ, хооһоор бусаажа болохогүй, оеортонь юумэ хэжэ үгэхэ еһотой.
• Түлеэ гэртээ оруулаад, шангаар дээрэһээ хаяжа болохогүй, гэрэй заяаша, галай заяаша, үүдэн тэнгэриие залд гүүлэхэш. Эдэ заяашадые гомодхоогоо һаа, өөдэлхэгүйш.
• Бузартай, муухай юумэ уһанда оруулжа болохогүй, лусад сабдаг хорлохо.
• Муухай юумэ галдаа оруулхагүй, гал заяаша бузарлагдаха, үбшэн зоболон тудаха.
• Айлда ороходоо, дэгэлэйнгээ заха буулгаха, малгайгаа абаха.
• Элүүр хүн хэбтээд эдеэлхэгүй – үбшэ зоболон зүнтэхэ.
• Галай үнэһэ худхажа, улаан согынь шангаар сохихогүй - галай заяаша зобохо юм гэдэг.
• Бурхан тээшээ хүлөө жиигээд хэбтэхэгүй – нүгэл.
• Һүни орой хюмһаа абахагүй, шэхэнэй хулхи малтахагүй (хүнэй һүнэһэн һүни хюмһан дороо, шэхэн соогоо хоргодоод байдаг).
• Угаадаһа, шээһэеэ үндэр уула тээшэ харуулан хаяжа болохогүй.
• Хүниие замда мордохуулаад, хойноһоонь угаадаһа, шоройгоо хаяжа болохогүй.
• Хүниие хүндэлхэдөө – өөрыгөө хүндэлхэш, хүниие баһахадаа – өөрыгөө баһахаш.
• Айлшаниие хүндэлхэдөө, хүндэ туһа хэхэдээ, хүн үгырдэггүй юм.
• Гэр соо эшхэрхэгүй, аман соогоо дуу гүнгэнэхэгүй.
• Боро хараанаар харанхыда үхибүү уйлуулхагүй, һүхирхэгүй, уһа удхахагүй, түлеэ хахалхагүй.
• Хэлэ амагүй мал сохихогүй, малай дал, хорео соо газаалхагүй.
• Хэрүүл, хэлэ ама хэхэгүй. “Хэрүүлэй үзүүртэ – шуһан, үреэлэй үзүүртэ – тоһон” гэжэ бү марта.
• Һүни харанхыда хүнэй нэрээр нэрлэжэ, оогложо болохогүй.
• Тамхи зууһан зандаа гэртэ орожо болохогүй.
• Ула соорхой гуталтай, орой соорхой малгайтай, ала соорхой үмдэтэй бү яба.
• Бэе, хэлэн, сэдьхэл гурбаяа хинажа, даруу зантай байхые оролдо.
• Номой һургаал шагнаад, уншаад, толгой соогоо бодомжолоод байһан хүн алдуу хэхэгүй.
• Урдуураа гараһаниие ундалуулжа, хойгуураа гараһаниие хооллуулжа байха сэдьхэлтэй ябаха хэрэгтэй.

Хүнүүдэй хоорондоо харилсаха еһо гурим.

• Олоной дунда хэлэхэгүй үгэ бү хэлэ.
• Өөрынгөө хэлэһэн үгэдэ хэзээдэшье өөрөө бү энеэ.
• Хэдышье удхатай үгэнүүдые оло дахин бү хэлэ.
• Бусадай хэлэхын дүүрээгүйдэ, харюу табихаяа бү яара.
• Бусадай һаналые мэдэнгүй, өөрын бодолго бү хэлэ.

Эхэ эсэгын хүүгэдые хүмүүжүүлхэ еһо заршам.

• Хүүгэдээ бү ходо хайрла.
• Хүүгэдээ хамгаалжа яба.
• Хүүгэдтээ һайнаар ханда.
• Хүүгэдтэеэ суг ажал хэ.
• Хүүгэдтэеэ хамта сэдьхэлыень баясуулан наада.
• Хүүгэдээ шэхэ зөөлэнтэйгөөр һурга.
• Хүүгэдһээ ажабайдалай муу һайниие бү нюу.
• Хүүгэдтээ амидарха ухаа заа.

Аба хүнэй табан шэнжэ.

Аба  гээшэ айлай, гэрэй һүр һүлдэ болодог. Аба болоһон хүндэ табан иимэ шэнжэ байха еһотой:

• Бүхы юумэндэ анхаралаа хандуулха, хожом холые бодохо ухаатай байха.
• Эрхим зан заншалаараа жэшээ харуулха.
• Түбшэн даруу, нам номгон, хүлисэнгы сэдьхэлтэй байха, эб найрамдал баримталха.
• Ажабайдалаа хангаха дүй дүршэлтэй, ажалша бэрхэ байха.
• Үри хүүгэдээ үндылгэн һургажа, хүнэй зэргэдэ хүргэхэ зорилготой байха.

Эжы хүнэй уялга.

• Энэрхы зөөлэн сэдьхэлтэй байха.
• Эрэ нүхэрөө хүндэлжэ, эбтэй эетэй һууха.
• Үри хүүгэдээ һайнаар хүмүүжүүлхэ.

Табан буян тухай.

• Аба эжын аша туһа харюулһан буян.
• Арад зоной ашаар жаргажа ябахые хүсэһэн буян.
• Алтан дэлхэйн амитанай амииень тэбшэхэ буян.
• Дэлхэйн зоной амгалан ябахыень хүсэһэн буян.
• Дайда гэмтээгшэдые  болюулхын буян.

Эдэ  элинсэгүүдэймнай захяа заршам алишье сагта хуушараагүй, мүнөөшье үеын арад зон сахижа, мэдэжэ ябаха уялгатай болоно, үшөө саашань үе үедөө дамжуулан байхаар  лэ гэжэ эли.

Ара-Алцагат  нютагай  хүгшэдhөө

10-дахи ангиин hурагша Цыбиктарова Юля  бэшэжэ абаба.