"Буряад хэлэн"

Буряад хэлэе хүгжөөе!

Гаршаг

1. Түрэл буряад хэлэмнай.

2. Буряад хэлэнэй хүгжэлтэ тухай.

3.Түгэсхэл.

4. Хэрэглэгдэhэн литература.

5. Хабсаргалта.

          I. Хүн бүхэн түрэһэн эхэ эсэгэтэй, түрэл арадтай, түрэлхи хэлэтэй, түрэһэн тоонтотой, түрэл түүхэтэй гээшэ ааб даа. Эдэ зүйлнүүдэй алинииньшье хүнэй ажабайдалтай таһаршагүй холбоотой.

           Эгээл түрүүн алтан дэлхэй дээрэ түрэхэдэмнай эжымнай үлгын дуу дууладаг, энэрхы дулаан үгэнүүдые хэлэдэг, эгээл түрүүн түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэжэ шададаг болонобди, эгээл нангин эжы, Эхэ орон гэһэн үгэнүүдые уншажа, бэшэжэ һуранабди. Түрэлхи нангин хэлэн дээрээ буряад арадайнгаа түүхэ домогуудтай, онтохонуудтай, оньһон үгэнүүдтэй, таабаринуудтай танилсанабди. Буряад хэлэмнай ямар тодо, уян нугархай, хэлэшэгүй баян даа.

            II. Мүнөө хадаа буряад хэлэ бэшэг шудалалгада  ехэ анхарал хандуулмаар саг тогтоод байна. 1992 оной июниин 10-да баталагдаһан Хуулиин ёһоор буряад хэлэн гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн болоо. 2004 ондо ЮНЕСКО-гой мэдээсэһэнэй ёһоор, үсөөн тоото буряад үндэһэтэнэй хэлэн ерээдүйдэ хосорон, үгы болохо хэлэнүүдэй тоо бүридхэлдэ абтаһан байна. 2007 онhоо «Буряад хэлэнэй Үдэр» жэл бүхэндэ үнгэргэхэ тухай республикымнай Правительствын тусхай захиралта абтаа.

              Буряад Республика дотор буряад хэлэн болон литературада, соёлой хүгжэлтэдэ ехэхэн анхарал хандуулагдажа байна. Ургажа байһан  үетэниие, залуушуулые түрэл хэлэеэ үзэлгэдэ, буряад яһатанай соёл хүгжэлтэдэ хамаадуулхын тула тусхай үйлэ хэрэгүүд ябуулагдажа байбашье шиидхэгдэхэ асуудалнууд олон зандаа. Тус ушарые ямар байдал тодорхойлноб гэбэл, иимэ болоно: үшөө олон зон буряад хэлэеэ, арадайнгаа түүхэ, соёл мэдэнэгүй; залуу үетэнэй ажабайдалда арадай ёһо заншалнууд  алдагданхай.    

               Ямар арганууд түрэл хэлэеэ, соёлоо шахардуу байдалһаа гаргаха, һургуулида хэлэ болон уран зохёол заалга дээшэлүүлгын тулада байнаб?

1. Буряад литератураар шэнэ номууд хэрэгтэй. Мүнөө үзэдэг номууднай үнинэй хуушараа.
2. Хари хэлэ үзэдэг методико дууряажа, буряад хэлээр ажалай дэбтэрнүүдые гаргаха хэрэгтэй.
3. Үхибүүдэй һонирхохоор үнгэтэ гоёор шэмэглэһэн номуудые шэнээр, элбэгээр хэблэхэ.
4. Бага үхибүүдтэ зорюулжа, буряад мультфильм, кинонуудые буулгаха, үгы һаа оршуулан гаргаха.
5. БГТРК-гай дамжуулха сагынь ехэ болгохо. Шэнэ һонин дамжуулгануудые нэмэхэ. Хотын болон хүдөө харагшадай хоорондо конкурс үнгэргэбэл шэнэ бодолнуд орохо.
6. FM  радиостанци Буряад орон соо ашаглажа, буряад хэлэн дээрэ тэрэнээ дамжуулха.
7. Мэдээжэ зон тухай видео буулгажа, наймаанда худалдаха.
8. Ёһо заншалаар фильмуудые буулгаха.

Эдэ бүгэдые хараадаа абан, буряад хэлэнэй һэргэжэ эхилһэн шэнэ шатада тон үргэн алхам болохо гэжэ һананаб.

           III. Түрэл буряад хэлэеэ шудалжа, сэгнэжэ, хүгжөөжэ, баяжуулжа ябая. Буряад гэһэн нэрэеэ дээрэ  үргэн, үндэһэн соёлоо хүгжөөн, үнгэрһэн түүхэеэ һанажа, шудалжа ябая. Буряад оромнай, буряад араднай, буряад хэлэмнай хэтэ мүнхэдөө мандаха болтогой!

Хэрэглэгдэһэн литература:

1.Буряад хэлэ, литература заалгын зарим асуудалнууд болон ерээдүйн хараа бодолнууд. Регион хоорондын научно-практическа конференциин материалнууд. Улаан-Үдэ, 2007.

2.Преподавание бурятского языка на современном этапе. Материалы республиканской научно-практической конференции. Улан-Удэ, 2001.

3.Проблемы бурятской филологии на современном этапе. Материалы региональной научно-практической конференции, посвящённой 80-летию профессора Ц.Ц.Цыдыпова. Улан-Удэ, 1999.

Хабсаргалта

Буряад хэлэн тухай шүлэгүүдэй баглаа

1. Буряад хэлэн – Байгал далай,

          бурьялма эршэтэй аршаан бэлэй…  

                                                 Х.Намсараев

2. Тоонто талынгаа энгэрhээ

Түүhэн баглаа сэсэгтэмнил

Түмэн үнгөөр hолонготонол

Түрэл буряад хэлэмни.

                                              Э.Дугаров

3. Эхын hүнэй hайхан амтатай

Эльгэ зүрхэндэм орожо шэнгээшэ

Түрэл хэлэмнай бултанда гамтай,

Түрбэлгүй нангин баялиг гээшэ.

                                          Ч.-Р.Намжилов

4. Буртагхан шэлэhээ эхитэй

Бурьялhан Υдэл мүрэмнай.

Бууралхан эжыhээм  эхитэй

Буряадхан түрэл хэлэмнай.

                                         Г.Дашабылов

5. Байгалай уhандал арюун тунгалаг,

Басаганай миhэрэлдэл урин налгай

       Буряад хэлэмнай.

Булагай  уhандал бузаргуй тунгалаг,

Бугын нюдэндэл буригуй hайхан лэ

      Буряад хэлэмнай.

                                          Д.Улзытуев.

6. Түрэл хэлэн түрэhэн дайда хоёроо

Түби дээгүүр хаанаш яба-мартахагүйш.

Энэ хэлэн дээр эжыгээ нэрлээш өөрөө,

Энэ дайдаар нюсэгэн хүлөөрөө гүйгөөш.

                                            Н.Дамдинов

7.Уян hайхан буряад хэлээрээ

Урин зөөлэхэнөөр хэлэжэ hураял,

Уг изагуураа, удха заяагаа

Улам сэгнэжэ, үргэн ябаял.

Баршад хёмороотой энэ сагта

Буряад хэлэеэ, буряад нэрэеэ,

Баабай, эжы, айл аймагаа

Бурхан шэнгеэр сахижа ябая!

                                          Э.Манзаров

8. Булагай тунгалаг аршаан мэтэ

Бурьялан байг лэ буряад хэлэмнай.

Буурал эсэгын мүнхэ захяадал

Бүхэжэжэ байг лэ буряад хэлэмнай.

Булжамуур шубуухайн жэнхэни жэргээндэл

Зэдэлэн байг лэ  буряад хэлэмнай.

Сэнхир тунгалаг огторогойн сээжэдэл

Сэбэр байг лэ буряад хэлэмнай.

Υндэр түрэлтэ монгол угсаатанай

Үндэhэн hалаань даа буряад хэлэмнай.

Υзэсхэлэнтэ сэсэг наhандамнай

Үерлэжэл байhай даа буряад хэлэмнай.

                                              М.Чойбонов