• Главная
  • Блог
  • Пользователи
  • Форум
  • Литературное творчество
  • Музыкальное творчество
  • Научно-техническое творчество
  • Художественно-прикладное творчество

Шаӊгыр-оол Суваӊныӊ «Азыранды» деп чечен чугаазында эниктиӊ овур-хевиринде ажыглаан уран-чечен аргалар

Опубликовано Ооржак Лариса Александровна вкл 20.01.2025 - 15:35
Ооржак Лариса Александровна
Автор: 
Чамьян Анастасия

Тропы использованные в образе щенка в произведении Шангыр-оола Сувана "Азыранды"

Скачать:

ВложениеРазмер
Microsoft Office document icon Эртем-шинчилел ажылы Ш.Суван "Азыранды"57 КБ

Предварительный просмотр:

Тыва Республиканыӊ Бии-Хем кожуунунуӊ

Муниципалдыг бюджеттиг ниити өөредилге чери

Аржаан ортумак школазы

Шаӊгыр-оол Суваӊныӊ «Азыранды» деп чечен чугаазында эниктиӊ овур-хевиринде ажыглаан уран-чечен аргалар

Кылганы: Аржаан ортумак школазыныӊ

9-ку клазыныӊ өөреникчизи Чамьян Анастасия.

Удуртукчузу: Аржаан ортумак школазыныӊ

тыва дыл болгаш чогаал башкызы Ооржак Л.А.

Аржаан, 2024 ч.

ДОПЧУЗУ

Киирилде ………………………………………………………………….ар.3-5

I-ги эге. Азырандыныӊ овур-хевирин тургускан эпитеттер …………..ар.6

II-ги эге. Азырандыныӊ овур-хевирин тургускан деӊнелгелер ……….ар.7

Түӊнел …………………………………………………………………….ар.8

Литература ………………………………………………………………..ар.9

КИИРИЛДЕ

Шаңгыр-оол Монгушович Суваң Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунуң Чыраа-Бажы деп черге 1949 чылдың июль 7-де төрүттүнген. 1965 чылда Ак-Туруг школазынга өөренгеш, 1967 чылда Чаа-Хөл ортумак школазын дооскаш, ДОСААФ-ка чолаачы мергежилин чедип алган. Совет армияга шериг албаны эрттирген соонда, 1971 чылда Кызылдың педагогика институдунуң дыл болгаш литература факультединге өөренип киргеш, ону 1976 чылда дооскан. Эрзинниң Нарын ортумак школазынга башкылап ажылдаан.

1977 чылда Улуг-Хем кожуунга ажыттынган «Улуг-Хем» солунга корреспондентилеп ажылдап эгелээни – парлалгага чепсектери-биле ооң ажыл-ижиниң, амыдырал-чуртталгазының холбашканының эге таваан салган. 1978 чылдан эгелээш, ол тыва телевидениеге, «Шынга», тыва радиога чээрби чеди чыл дургузунда ажылдаан.

Солунга массалыг информация чепсектеринге ажылдап тура, Шаңгыр-оол Суваң Тываның барык бүгү булуңнарынга чедип, уран-чечен очерктерни, чидиг репортажтарны, статьяларны бижип, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң нарын айтырыгларынга доктаап, ак-көк экранга, радиога чугаалап турган. Парлалга чепсектеринге ажылдап келген чылдарында ол дыка хөй кижилер-биле ужуражып, бодунуң чогаалчы барбазынга кончуг-ла элбек, байлак материалдарны чыып алган. Шаңгыр-оол Монгушович Суваң – амгы үеде Тываның чогаалчыларың, «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң харыысалгалыг секретары. 2008 чылдың февраль айда тыва чогаалчылар, ону Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазының оралакчызынга соңгуп, аңаа улуг бүзүрелди көргүскеннер.

Шаңгыр-оол Могушевич Суваң – Россияның Чогаалчылар болгаш Журналистер эвилелдериниң кежигүнү, «Почетный радист России» деп хөрек демдээниң эдилекчизи. Ынчангаш Ш.Суваң- амгы тыва литературада үениң чидиг айтырыгларын көдүрүп чоруур чогаалчы. Ол чогаал ажылын 1976 чылда эгелээн. Авторнуӊ «Азыранды» деп чечен чугаазы чогаал эртеминде онзагай черни ээлеп турары онзагай.

Шинчилел ажылыныӊ кол сорулгазы – Шаӊгыр-оол Суваӊныӊ «Азыранды» деп чечен чугаазында эниктиӊ овур-хевиринде ажыглаан уран-чечен аргаларны шинчилээри. Объектизи – эниктиӊ овур-хевири. Материалы – Ш.Суваӊныӊ чечен чугаазындан ушта бижээн 15 карточкалар. Салдынган сорулганы чедип алырда, шиитпирлээр айтырыглар:

  1. Проза тургузуглуг сөзүглелдиӊ иштинде эниктиӊ овур-хевирин тодарадыр.
  2. Эниктиӊ овур-хевирин тургузарда ажыглаан уран аргаларныӊ бөлүктээшкинин чорудар.
  3. Азырандыныӊ өске чогаалдарда ыттарныӊ овур-хевирлеринден ылгалын тодарадыр.

Ажылдыӊ практиктиг ужур-дузазы – тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринде чогаадыглар бижииринге болгаш овур-хевирлер тургузарынга ажыглаттынып болур. Ол ышкаш дараазында чорудар шинчилел ажылдарынга үндезин бооп болур.

Ажыглап турар терминнер. Төрээн чогаал болгаш тыва чогаалда өске дылдарныӊ чогаалдарында ышкаш, овур-хевирлер тургузарда уран-чечен аргаларны ажыглаар. Чогаал эртеминде уран-чечен аргалар дугайында билиглерни алгаш көөрге, мындыг: 1. Эпитет - (от греч. epitheton - приложение) - слово, определяющее предмет пли явление и подчеркивающее к.-л. его свойства, качества или признаки [CЛТ.]. Төрээн чогаал өөредилге номунда «Эпитет дээрге кандыг-бир чүвениӊ азы болуушкуннуӊ онзагай шынарын тайылбырлаарынга ажыглаан уран-чечен тодарадылга-дыр». 2. Сравнение - вид тропа, в котором одно явление или понятие проясняется путем сопоставления его с другим явлением [СЛТ.]. Чогаал номунда «Деӊнелге дээрге кандыг-бир чүвени азы болуушкунну өске бир чүвеге азы болуушкунга дөмейлээрин ынча дээр» деп айыткан.

Ажыглаан методтар болгаш аргалар – тайылбырлыг (описательный) метод, ооӊ иштинде анализ, деӊнелге, статистика аргазы.

Эртем-шинчилел ажылы киирилде, 2 эге түӊнел, литература даӊзызындан тургустунган.

I-ги эге. Азырандыныӊ овур-хевирин тургускан эпитеттер.

  1. Эпитет дээрге тыва литературада калбаа-биле ажыглаттынып турар уран-чечен арга болур.

«Азыранды» деп чечен чугаада эниктиӊ овур-хевирин тургузарда «бичии эник», «шилгедек, бедик дурт-сын» деп эпитеттер ыттыӊ 6 айдан 1 харга дээр назынын илередип турары тодаргай. Дараазында «сүүр-сүүр кулактар», «кап-кара кеш», «дүктүг кеш» чижектиг эпитеттер овур-хевириниӊ чаражын, хевирлиин көргүскен.

«Күштүг мага-бот», «кашпагай мага-бот» деп эпитеттер эниктиӊ хензиг, бичии-даа болза ооӊ түрлүг, шимченгир, аас-кежиктиг мага-бодун илередип турар.

Эниктиӊ мага-бодунуӊ овур-хевирин көргүскен эпитеттер чогаалдыӊ кол маадырыныӊ чаражын, чечен чогаалга ёзулуг кол маадыр бооп болурун көргүзүп турар.

  1. Ыттыӊ овур-хевирнде аажы-чаӊы кол черни ээлээр, чүге дизе ыт камгалакчы, коданчы болуру чугула. «Азыранды» деп чечен чугаада кол маадырныӊ овур-хевиринде аажы чаӊын тургузарда автор ыттыӊ эӊ шилиттинген эпитеттерни ажыглаан. «Угаанныг карактар», «эрес карактар» деп эпитеттерни эниктиӊ кижилерниӊ чугаазын дыӊнап билир, шимченгирин көргүзүп турар.

«Эптиг-ээлдек чаӊ» деп эпитет үстүнде киирген эпитеттерни хаара тудуп, эниктиӊ таарымчалыг овурун көргүскен.

Ыт адыгуузун мал болганда ооӊ овуру «сезиктиг эник», «чер чүректиг» болуру чайлаш чок. «Сезиктиг эник», «чер чүректиг» караанга көзүлбес-даа бол, чүвени баш бурунгаар оштап билип кааптарын илереткен.

II-ги эге. Азырандыныӊ овур-хевирин тургускан деӊнелгелер.

Азырандыныӊ овур-хевиринде деӊнелгелерни элбээ-биле киирбээн-даа бол, бар деӊнелгелер ыттыӊ овурун өзээнге дээр тодаргайы-биле көргүскенин илередип турар. «Меӊ ышкаш ак чер» деп деӊнелге ыттыӊ кайы-даа чогаалда маадыр ыттарныӊ овурунга дөмейлешпес, онзагайын чиге сөглээнин илереткен. «Чамдык ыттар дег кортук, чашпаачы эвес» деп деӊнелге ыттыӊ кижижилерниӊ багын, багай чаӊнаашкыннарын көрбээнин тодаргай көргүзүп турар.

Бак чаяан бооп, чамдык кижилер эник ыттарын шын эвес кижизидип, олардан оспаксырап чорууру харааданчыг. Шак ындыг чаӊнаашкындан ыттыӊ чаӊы өскерлип болуру чайлаш чок. Бистиӊ маадырывыстыӊ овурунда деӊнелгелер эник кижилерниӊ багай аажылаашкынынга таварышпаанын тодаргайлап турар.

ТҮӉНЕЛ

Шинчилел ажылда төрээн чогаалда ажыглаттынып турар уран-чечен аргаларны Ш.Суваӊныӊ «Азыранды» деп чечен чугаазында эниктиӊ овур-хевиринде кирген уран-чечен аргаларга даянып тургаш, тодараткан. Проза чогаалы калбак хемчээлдиг чогаал болган төлээде, айыткан ажылга долузу-биле даяныр аргалыг болган. Ооӊ кол түӊнелдери мындыг болган:

  1. Проза чогаалында ажыглаттынган уран-чечен аргалар чаӊгыс аай бүдүн чүүл кылдыр каттыжып, чаӊгыс ниити утканы тургузар.
  2. Уран-чечен аргалар каттышкаш, чогаалдыӊ утказын улам тода, билдингир, уран болдуруп турар.

ЛИТЕРАТУРА

  1. Бавуу-Сюрюн Мира Викторовна. Тыва дыл талазы-биле сургуулдарныӊ эртем-шинчилел ажылдарыныӊ тематиказы болгаш үлегерлери. – 2-ги үндүрүлгези, немээн, өскерткен/М.В.Бавуу-Сюрюн, О.М.Ондар. – Абакан: Изд-во Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова, 2007. – 122 стр.
  2. Күжүгет М.А. болгаш өскелер-даа. Төрээн чогаал. 5 класс. Ниити өөредилге организацияларынга өөредилге ному. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, ;224 ар.
  3. Литературная энциклопедия терминов и понятий/Под ред. А.Н.Николюкина. Институт научн. информации по общественным наукам РАН. — М.: НПК «Интелвак», 2001. — 1600 стр.
  4. Ооржак Л.Х. болгаш өскелер-даа. Төрээн чогаал, 6 класс. Ниити өөредилге организацияларынга өөредилге ному. Ийиги үндүрүлге. — Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2016. – 176 ар.
  5. Суваӊ Ш.М. Чогаалдар чыындызы. Тоожулар. Чечен чугаалар. Шүлүктер. Чогаалдар сайгарылгазы/Новосибирск: ООО «Печатный дом-НСК», 2016. – 552 ар.

Интернет-курлавырлары


Поделиться:

Хитрость Дидоны

Крутильный маятник своими руками

Загадочная система из шести экзопланет

Рисуем лошадь акварелью

Медведь и солнце