Билигин сайдыылаах олох кэмигэр төрөөбүт тылбытынан саҥарар киһи аҕыйаабыт курдук саныыбын. Тыа сиригэр олорор эрэ дьон үксүн сахалыы саҥара сатыыбыт, ол эрээри билигин оҕолор мультфильм тылынан араастаан нууччалыы саҥараллара баар көстүү. Онтон сылтаан өбүгэлэрбит олоро сылдьыбыт олохторун, үтүө үгэстэрин билии, үөрэтии хаалар. Биһиги оскуолабытыгар “Эбэ кистэлэҥэ” диэн ааттаах кыргыттарга түмсүү 4-с сылын үлэлиир.
Неустроев Борис Федорович – Мандар Уус «Ойуу тыла, Айыы тыла» диэн кинигэтигэр олоҕуран тэриллибит «Эбэ кистэлэҥэ» түмсүү үлэтэ
Үлэни оҥордо: Г.В. Егоров аатынан Хара-Алдан орто оскуолатын 6 кылааһын үөрэнээччитэ Софи Левчикова,
Салайааччы: төрөөбүт тыл учуутала Егорова Оксана Петровна.
Киириитэ
Билигин сайдыылаах олох кэмигэр төрөөбүт тылбытынан саҥарар киһи аҕыйаабыт курдук саныыбын. Тыа сиригэр олорор эрэ дьон үксүн сахалыы саҥара сатыыбыт, ол эрээри билигин оҕолор мультфильм тылынан араастаан нууччалыы саҥараллара баар көстүү. Онтон сылтаан өбүгэлэрбит олоро сылдьыбыт олохторун, үтүө үгэстэрин билии, үөрэтии хаалар. Биһиги оскуолабытыгар “Эбэ кистэлэҥэ” диэн ааттаах кыргыттарга түмсүү 4-с сылын үлэлиир. Бу түмсүүнү төрөөбүт тыл уонна литературатын учуутала Егорова Оксана Петровна, оскуола социальнай педагога Копбаева Аида Куатбековна салайаллар. Бу түмсүүгэ эбэлэрбит норуот үгэстэригэр, абыычайдарыгар, айылҕа күүһүгэр, сиэрдээх буолууга иитэллэр-такайаллар. Ый аайы араас хабааннаах үлэ ыытыллар. Онно саамай төһүү күүһүнэн Борис Федорович-Мандар Уус «Ойуу тыла. Айыы тыла» кинигэтэ буолар.
Үлэм аата: Неустроев Борис Федорович – Мандар Уус «Ойуу тыла, Айыы тыла» диэн кинигэтигэр олоҕуран тэриллибит «Эбэ кистэлэҥэ» түмсүү үлэтэ.
Үлэм сыала: «Эбэ кистэлэҥэ» түмсүү үлэтин уонна Мандар Уус «Ойуу тыла Айыы тыла» диэн кинигэтин тэҥнээн көрөн ырытыы, чинчийии.
Үлэм соруктара:
Сабаҕалааһын: Бу үлэбин аан бастаан суруйабын, оскуола үлэтигэр туһалаах буолуо дии саныыбын. Бу үлэбин суруйарбар бастаан кинигэ ис хоһоонун сыныйан үөрэттим. Урукку кэмҥэ уопсай өйдөбүллээх эбит буоллахпына билигин тус-туһунан наардаан көрдүм. Түмсүү эбэлэрин кытта үлэ ис хоһоонун кэпсэттим, санааларын ыллым.
Сүрүн чааһа
1. Мандар Уус «Ойуу тыла, Айыы тыла» диэн кинигэтин ырытыы
Мандар Уус «Ойуу тыла Айыы тыла” кинигэтэ сахалыы тыллаах киһиэхэ, төрөөбүт тылын, норуотун харыстыыр, сиэри-туому, абыычайы тутуһар дьоҥҥо олус туһалаах дии санаатым. Хас биирдии кэпсээнигэр ыйыы-кэрдии, сүбэ-ама быһыытынан суруллубут. Оскуола саастаах кэммититтэн сахабыт тылын, өбүгэлэрбит үгэстэрин умнубакка, сайыннаран биэриэхпитин наада. Билигин киһи айарыгар-тутарыгар, үөрэнэригэр усулуобуйа барыта баар, ону сатаан туһаныахха эрэ наада. Борис Федорович бу кинигэтигэр маннык этэр: «Киһи үөрэҕи – билиини үйэтин тухары мунньунар, оттон олорон эрэ тигинэччи үөрэнэр кэмэ-эдэр-сэнэх эрдэҕинэ, күөгэйэр күнүгэр буоллаҕа дии». Онон, оҕолор биһиги өйдүөхтээхпит, бу балысханнаах кэмҥэ үөрэхтээх эрэ киһи сатабыллаахтык олорорун, төрөөбүт норуотун туһугар үлэлиирин. Мандар Уус, киһи ахсааныттан тутулуга суох, хас биирдии омук төрөөбүт тылын харыстыахтаах, культуратын, духовноһын хараҕын харатын курдук тутуохтаах диэн этэрэ оруннаах.
2. “Эбэ кистэлэҥэ” түмсүү үлэтин уонна кинигэ ис хоһоонун тэҥнээн көрүү
“Эбэ кистэлэҥэ” түмсүү үлэтин уонна Мандар Уус «Ойуу тыла, Айыы тыла» кинигэ ис хоһоонун тэҥнээн көрөн ырыттым. Биһиги түмсүүбүт салайааччылара бу кинигэ ис хоһоонун ааҕан баран үлэбит ис хоһоонугар барсарын туһунан эппиттэрэ. Биир күн эбэлэрбитин кытта кинигэ ис хоһоонун ырытан үлэ хаамыытыгар сөп түбэһэрин ырыппыппыт. Бастаан ааҕан баран олус ыарахан дии санаабыппыт, дьиҥ ис иһигэр киирдэххэ олоҕу кытта сибээстээх, киһиэхэ тиийимтиэ эбит. Алтынньы ыйтан саҕалаан ыам ыйыгар тиийэ эбэлэрбитин кытта түмсэбит. Былырыыҥҥы үлэбит былаанын кэпсиир буоллахха маннык:
Алтынньыга Борис Федорович «Тиһэх олоҥхоһуттар” кэпсээнин туһанабыт. Манна этиллэр: «Саха киһитэ хаһан да буоллун, ханна да буоллун муннун анныгар киҥинэйэн, ким тугу билэринэн, сатыырынан ыллыы сылдьар үтүө үгэстээх. Ырыа –хоһоон кини кутун манньытар, доҕор-атас оҥостор баар-суох арахсыспат аргыһа…» Биһиги эбэлэрбитин кытта сыл аайы бу ыйга нэһилиэнньэҕэ кэнсиэр көрдөрөбүт. Мандар эппитин курдук: «Былыр сатаннын-сатамматын, киһи барыта кыра оҕо эрдэҕиттэн ыллыыра-туойара, хоһуйара…» биһиги аҕыйах ахсааннаах буолан барытыгар холонобут, ыллыыбыт, үҥкүүлүүбүт.
Сэтинньи Олоҥхо ыйынан биллэр. Биһиги оскуолабытыгар Олоҥхо күнүн сыл аайы бэлиэтиибит. Мандар “Олоҥхолоох олоххо олорсон” диэн кэпсээнигэр этэр: “Доҕотторуом, онон Ийэ Кут, Ийэ Өй, Ийэ Тыл сүдү күүстэрин муҥутуур чыпчаала: Олоҥхо”. “Олоҥхоҕо уһуйуу” кэпсээнигэр Мандар: «Саха оҕотун киһилии киһи –киһи киһитэ оҥоруор дылы үс сүрүн түһүмэхтээх иитэр-үөрэтэр ситими ааһар эбит: Уһуйуу-Үөрэтии-Такайыы» диэн этэр. Биһиги эбэлэрбитин кытта бу ыйга өйбүтүн эрчийэн, билиибитин кэҥэтэн, Олоҥхо киэҥ алыбар ылларабыт.
Ахсынньы ыйга эбэлэр уонна кыргыттар олох кистэлэҥин арыйар сыаллаах араас тэрээһиннэри ыытабыт. Мандар “Оттон арай...” диэн айымньытыгар: “Кыыс-омук анала” диэн мээнэҕэ этиллибэтэх өс хоһооно. Удьуор хаанын харыстаан өбүгэбит барахсан кыыһын ыраах, туспа дьоҥҥо ыал оҥорон, олох олохтуура-саҥа Ийэ Ууһун төрүттүүрэ...”, диэн кыыс оҕо туһунан этэр. Куһаҕан дьаллыкка, тыыҥҥа ылларбакка, чөл куту тутуһан улаатан таҕыстахпытына инникитин Ийэ буолар аналбыт үрдүө дии саныыбын. Биһиги эбэлэрбитин кытта кыыс оҕо олоххо аналын кэпсэтэбит, кинилэр биһиэхэ олох араас үөрүйэҕиттэн кэпсииллэр.
Тохсунньу ыйга эбэлэр уонна кыргыттар нэһилиэнньэҕэ ким туох дьоҕурдааҕынан араас ойуулаах-мандардаах оҥоһуктарбытын аҕалан көрдөрөбүт, дьон дьүүлүгэр таһаарабыт. Борис Федорович “Ойуу тыла” диэн кэпсээнигэр «… ойуу бэйэтэ туһунан тыллаах-өстөөх, кэпсэллээх, тоойуом, олох туһунан тыл-өс... кистэлэҥ тыл. Былыр эдьиийдэрим суругу ааҕар курдук быһаарсаллара, кимиэхэ эмэ анаабыттарын, туох диэн санаан тикпиттэрин эҥин уһун күнү быһа ырытыһа-ырытыһа күлсүү-салсыы бөҕө буолаллара...», диэн суруйар. Ол курдук биһиги эмиэ оһуорбут ис хоһоонун билэ сатыыбыт, ырытабыт.
Бу быһа тардыыны анааран көрдөххө, кырдьык даҕаны, икки илиибитинэн сатыахтаахпыт, ону туһаныахтаахпыт, киһи сатыырын оҥоруохтаахпыт дии саныыбын. Мандар Уус этиититтэн сиэттэрэн киһи элбэҕи толкуйдуон сөп, санаа күүһэ баһыйыахтаах, сатаабаппын диэни туттуо суохтаахпыт, киһи кыайбатаҕа диэн суох буолуохтаах.
Олунньу ыйга саха тыллаах киһи барыта Сурук-Бичик күнүн бэлиэтиир. «Эбэ кистэлэҥэ» түмсүү бу ыйга төрөөбүт тыл тула элбэх үлэни ыытар. Мандар Уус “Ийэ тыл барахсан” диэн кэпсээнигэр маннык этэр: “Сүдү куораттарга, киин сирдэргэ-олох тэтимэ олус түргэнник, сайдыы балысханнык айанныыр сирдэригэр Ийэ Тыл Кэм Тылыгар сабырыйтаран, кэхтэн барар. Дьэ маны «эмтиир-томтуур», «санаатын көтөҕөр» күүс-Ийэ Тыл тыа сиригэр эрэ саһан сытар, кини чөллөөҕүн тухары бу омук тыыннаах”. Мантан сиэттэрэн эттэххэ кырдьык, Дьокуускай куорат оҕолоро нууччалыы саҥалара баһыйар, төрөөбүт тылларын умнан эрэллэр. “Төрөөбүт Төрүт Тылга Улуу Таптал” диэн айымньытыгар Борис Федорович бар дьонугар анаабыт ыҥырыытын сөбүлээтим: “Ийэ Тылга Улуу Таптал уота кэлэр үйэлэргэ, үтүмэннэргэ сөҕүрээбэккэ, өссө өрө күөдьүйэн таҕыстар, Урааҥхай Саха диэн омук ахса быста аҕыйаатар да, Орто Туруу Дьаҕыл Дойду оонньуулаах уорҕатыгар өссө да өр кэмҥэ албан аата ааттаныа, суон сураҕа сураныа этэ буоллаҕа. “Саха саҥатын дуораана хойутун-хойут Сир Ийэ Тас Эйгэтигэр кытта эҥээрийдэр ханнык”, - диэн бэрт киччим санаабын кэлэр дьоҥҥо анааммын, кичэмэтик кистээн кэбиһэбин”. “Тыл баайдаах” диэн кэпсээҥҥэ тыл туһунан үгүс өс хоһоонноро бааллар. “Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах”, “Тыл татыарыйдаҕына-санаа кыарыыр, өй кылгыыр”, “Кыһыл тыл байхалы оломнуур”, “Киһи тыла уоттааҕыр абытай”, “Тыл-ох”, “Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах”, “Этиллибит тыл иһиллибэккэ буолбат”, “Тыл барда-бас барда”.
Бу өс хоһооннорунан биһиги эбэлэри кытта ис хоһоонун ырытан ТОК-ШОУ ыытабыт. Тыл күүстээҕин туһунан учууталбыт үөрэтэр, онтон бу кэпсээҥҥэ автор: «Киһи бэйэтин туһунан, майгытын-сигилитин туһунан тыл нөҥүө этинэрэ бэрт үгүс. Холобур, тыллаах дьахтар тылынан оонньуур, кыһыл тылынан кыырар, кыһыл тылынан кынаттанар..., оттон ылбаҕай тыллаах-өстөөх, ылыннарыылаах тыллаах, олохтоох тыллаах, көссүө тыл, ытык тыл...-эҥин диэтэхтэринэ эгди буола түһэҕин» диэн киһиэхэ олус үчүгэйдик, ылыннарыылаахтык тиэрдибит.
Кулун тутар ыйга биһиги сылгы бары өттүнэн туһатын туһунан араас тэрээһини ыытабыт. Мандар “Улуулар ханна үөскүүллэрий?” диэн кэпсээнигэр “Ханнык баҕарар омук этин-хаанын, кутун-сүрүн, өйүн-санаатын, тылын-өһүн силиһэ-мутуга кини ... иитиллэн, аһаан-таҥнан олорор сүрүн дьарыктара бары холбоһон дьайан, бу омук тас дьүһүнүн-бодотун, өйүн-санаатын, кутун-сүрүн, тылын-өһүн, ис итэҕэлин, үтүө үгэстэрин, сиэрин-туомун барытын түстүүллэр” диэн этэр. Онтон сиэттэрэн биһиги эбэлэрбититтэн сылгы туһатын барытын билэ сатыырга үөрэнэбит. Сылгы этиттэн араас бүлүүдэлэри астаан аҕалан кэпсиибит, кыл оҥоһуктары, сылгы хаһаайыстыбаҕа туһатын туһунан иһитиннэрии оҥоробут.
Муус устар 27 күнүгэр Бүтүн саха норуота республикабыт күнүн бэлиэтиибит. Мандар «Олох баараҕай маһа” айымньытыгар «... Мутукча, сэбирдэх тыллар, ситэр, онтон хагдарыйан түһэр, кини олохтообут күүһүнэн саҥалыы тыллыахтара. Киһи, омук, дьон-аймах олоҕор эмиэ оннук: омук үөскүүр ситэр-хотор, өтөр кэминэн кырдьар, оччоҕо кини сиригэр-уотугар, дойдутугар, кини олохтообут культуратыгар, өйүгэр-санаатыгар, тылыгар- өһүгэр тирэнэн, онтон төрүттэнэн күүс ылан атын саҥа омук тыллан, ситэн-хотон тахсыа уонна өбүгэбит оннук ааттаах-суоллаах омук этэ диэн өйдөбүлүнэн ааппытын уһатыа этэ. Ити курдук үйэлэр тухары Олох Аал Луук Маһа тулхадыйбакка турдар ханнык...» диэн этэр.
Мандар эппитинии бу күн эбэлэрбитин кытта культурабытын, тылбытын –өспүтүн, саха омук сайдыытын көрдөрөр араас тэрээһиннэри тэрийэбит.
Ыам ыйыгар биһиги эбэлэрбитин кытта айылҕаҕа сынньанабыт, кинилиин алтыһабыт, бэс ыйын маҥнайгы күнүгэр ыһыах ыһабыт. Сайыҥҥы сынньалаҥмытын этэҥҥэ атааран, үгүс алгыһы ылан тарҕаһабыт. “...Киһи олоҕун акылаата” диэн кэпсээҥҥэ “Хас биирдии киһи олоҕо өрүс курдук-аата-ахса суох үгүс үрэхтэртэн, үрүйэлэртэн тардыыланан доллоһуйа устар. Биһиги оҕобут олоҕун хас биирдии үрэҕин, үрүйэтин кэтээн көрөр күүспүт да, кыахпыт да суох, ол да буоллар аҕыйах сүрүн үрэхтэри өҥөйөн көрүөҕүҥ дуу: оҕобут кутугар-сүрүгэр Итэҕэл сырдык ибирэ дириҥник иҥэн, итиинэн илийэригэр баҕарыы; оҕобут айылгыта аһыллыытын, уйулҕата уһуктуутун нарыннык салайан, сүрүннээн биэрии; үйэлэри туораан кэлбит, үтүөҕэ үөрэтэр үгэстэрбит оҕобут кутугар-сүрүгэр, өйүгэр-санаатыгар өлбөөдүйбэккэ дириҥник иҥэллэрин ситиһии;”. Бу кэпсээҥҥэ этиллэрин курдук биһигини эбэлэрбит айылҕаҕа сылдьыы сиэрин-туомун үөрэтэллэр, ыһыахха өбүгэлэрбит саҕаттан хаалбыт норуот тылынан уус-уран айымньытын көрүҥнэрин толоробут.
Түмүк
Бу суруйбут үлэм хаһан да чиничийиллэ илик буолан интэриэһинэй. Мин бу үлэбин суруйан баран олус элбэҕи биллим.
1 Мандар Уус «Ойуу тыла, Айыы тыла» диэн кинигэтин ис хоһоонун ырыттым.
2.“Эбэ кистэлэҥэ” түмсүү үлэтин уонна кинигэ ис хоһоонун тэҥнээн көрдүм.
Инники былааным: салгыы Мандар Уус кинигэтин ис хоһоонунан түмсүүбүт үлэтин былаанныырга диэтибит. Оччоҕо этиллибит санаа киһиэхэ тиийэрэ ордук ылынымтыа буоларын итэҕэйдибит.
Бу үлэ суолтата: Суруйбут үлэбин ханна баҕарар туһаныахха сөп дии саныыбын. Киһи төрөөбүт тылын-сүмэтин, культуратын, сиэрин-туомун кыра эрдэҕиттэн билэ улааттаҕына олоххо туспа көрүүлээх, сыаллаах, чопчу хайысхалаах буола улаатыа.
Два морехода
Как нарисовать небо акварелью
Сказка "Узнай-зеркала"
Галка в чужих перьях
Калитка в сад