Разработки уроков, материалы НПК
презентация к уроку

Слайд 1

На фестиваль «Я и мои дети» класс шагынын темазы:9 эрии-шаажы Шаанда ТАР-га мал- маган , эт-сеп оорлаар , д үржок , кем- херек үүлгедир кижилерге удур Тываны ӊ 9 кожуунунга 9 эрии деп шииткелди тургускан турган . 9 эрии шаажылалды хары угда ча ӊ гыс кижиге кылбас , ч үгле кижи өлүрген болгаш кодан мал оорлаан кижиге хары угда кылыр турган .

Слайд 2

Пытка- эрии-шаажы наказание – кеземче , яла, шииткел Казнь - шаажылал

Слайд 3

Шииткел үезинде тос эриини ӊ кайызы -биле шаажылаарын шииткекчилер адаар , 9 эриини кожууннар боттарыны ӊ девискээр аайы -биле кылыр . Кем- херек үүлгеткен дээш ялаларга кирген кижилерни ӊ чизе-даӊзызын кылыр чурумнуг турган , ынчангаш 9 эрииге таварышканын чизе-даӊзыдан көрүп алыр . Шаажылалдарны ӊ кандыг-бир хевирин кылыр , күүседир кижилерлиг болур . Ол кижилер таныш-көрүш барымдаалавас турган . Чүге дизе күүседикчилерни шииткекчилер туда көрүп олурарлар . Бир эвес таныш-кѳрүш тырттыжып , кымчылаашкын дээн ышкаш хевирлерни аяар кагар болза , ол кижини ӊ бодун ол -ла ялага шиидер чурумнуг .

Слайд 4

9 эрии-шаажы Д өӊгүлээшкин . Ол 2 хевирлиг болур : бирээзи 4 булуӊчук хевирлиг , ѳ скези хомут хевирлиг.Ону кижини ӊ бажындан уштунмас кылдыр суп каар . Ону тыва шооча -биле шоочалааш , чуктап таӊма базар.Дѳӊгүнү 2-3 айдан , 1 чыл чедир кедириптер турган .

Слайд 5

Сай дажынга олуртуру Кижи олуруптар хире борбак сай дажын отка изиткеш , 5 судал каккыже чедир олуртур . Сайны ӊ изии холду , салааны чиптер хире болур . Олуртур мурнунда херек үүлгеткен кижини ӊ чүвүрүн дорзуктап алыр .

Слайд 6

Кымчылаашкын Кымчы өрүглүг болур . Херек үүлгедикчизин чеже катап кагарын шииткекчилер дугуржур . Эӊ адаа 25 катап , үстү 100-ке чедир кымчылаар .

Слайд 7

Ыштаары Бо эрии шаажылалды өрегезин дуй тыртып каан өгнү ӊ хараачазынга доора ыяш баглааш , кижини куду баштандыр аскаш , чадагай ожукка аът азы инек өдээн бурулады кыпсыптар . Бо эрии-шаажылалды шай хайындырым үеде ажыглаар .

Слайд 8

ШААГАЙ Э ӊ адаа 10, үстү бежен . Бир талакы чаагын 25 катап , өскезин 25 катап шагаайтаар .

Слайд 9

СООДАРЫ Соодар кижини 7, 14, 25 хонуктарда соодар . Суг безин ижиртпес болур . Соодугда кижини хаалгачылар ээлчежип , та ӊныылдаар , кадарар . Өгден үндүрер , киирери база үелиг болур .

Слайд 10

СААКТААРЫ, САСПАГАЛДААРЫ, КЫСТЫРАРЫ Мындыг хевирлиг 3 янзы адап турган бо ялага таварышкан кижини олуртуп азы чыттырып алгаш , ийи д ѳӊмээн азы 2 чодазын , 2 холун хүлээш кылыр турган . Оо ӊ үези кижини ӊ судалыны ӊ он катап согарынга деӊ болур .

Слайд 11

КАРАКТАРЖЕ ХЫЛ УРАРЫ 2 холун 2 ѳргенге шарааш , 2 будун кожа баглааш , 1 ѳргенге шарып каар . Быжыглап баглаан кижини ӊ карактарын ажыда иткеш , 2 караанче аът кудурууну ӊ хылын долдур уруптар .

Слайд 12

КУЛУЗУН КАГАРЫ 10 салааларны ӊ дыргактарыны ӊ алдынче сүвүрүп каан кулузунну ыяш маска-биле киир кагар . Оо ӊ үези шай хайындырым хире болур . Кулузунну ызырар кыскаш -биле ушта согар .

Слайд 13

Тываны ӊ кожууннарынга шаандагы үеде кем- херек үүлгедир чоруктардан чүгле оорлаашкын турган . Кижи амы-тынын үзер , үптээшкин , күчүлээшкин деп үүлгедиглер шуут чок турган . Тос эрии -яла, шаандакы үеде кончуг шыӊгыы , бо берге эрии-шаажылалга таварышканнар оо ӊ соонда кем- херек үүлгедирин шуут катаптавас . Хол-будун кыстырып турган кижилернин хол -буду чок азы ээр-дагыр кылдыр артып каар . Караанче хыл урдуруп турганнар караа согур болуп артып турганнар . Бо тос эриини ӊ кандыызын чиик дээр боор , кончуг берге ялалаашкыннар .

Слайд 14

Эрги Тывага эрге- дужаал аттары ХААЛАР – шилдегер суг ди ӊ зелиг болгаш кара одагалыг б ѳ ртт ү г кижилер . Олар суму бижээчилери , к ѳ дээ черлер ү н ү п сургакчылаар ( агитаторлар ) БОШКАЛАР – одагазы чок , хола ди ӊ зелерлиг . Олар дээрге арбан даргалары . Шериг : салбыр командири , взвод командири . ХҮНДҮЛЕР – хола ди ӊ зелерлиг кара одагалыг . Шериг -биле алыр болза 100 шеригни командылаар . Сумуну ӊ оралакчы даргалары . ЧАЛА ӊ - кара- кѳк диӊзелерлиг болгаш кара одагалыг ( бѳргүнде кара- кѳк шил бар) Сумуну ӊ бижээчизи . Взвод,эскадронну командылаар эргелиг .

Слайд 15

ТЕРГИИН ХААЛАР – херелдиг к ѳ к ди ӊ зелерлиг , алдын-доос ч үү нден шилип кылган 1 карактыг , одагалыг . Бурун шагда бо атты чуртту ӊ маадырларынга тыпсыр турган . Кожуун даргалары болур . Шериг талазы -биле полк командирлери , штаб даргазы – дыр. ЧА ӉГЫ – херелдиг кѳк чиӊзелерлиг , алдын-доос чүүнден кылган 2 карактыг , сарыг одагалыг эргетеннер.Олар кожуун , суму даргалап болур . Азы 1000 шеригни командылап болур . Шериг талазы -биле эргези эскадрон командылаар . МЭЭРЕ Ӊ – херелдиг кѳк диӊзелиг , алдын-доос чүүнден кылган 3 карактыг сарыг одагалыг Мээре ӊ, чаӊгыларны ӊ дужаалы дѳмей . ГУН – кожуун даргалары , шериг талазы -биле генерал майор эргелиг .

Слайд 16

БЭЭЗИ – ямбы ат алган кижи кандыг-бир кожуунну ӊ нояны болур , кандыг-бир аймактын сайыды болур , чазакты ӊ улуг эргелиг албан хаакчызы болур . Шериг талазы -биле генерал – лейтенант. ОДАГА - эрги Тывага д ү ж ү меттерни ӊ эрге- дужаалын к ѳ рг ү скен Алдын-Доос кушту ӊ ч үү . ДИӉЗЕ – эрге- дужаал ылгавырын көргүзер даш . ЧЫЗААН – эрги Тывага албан чери , эрге – чагырга турар тѳп . Алдын-доос – павлин деп куш, узун кудуруунда алдын чүглүг куш. ХААН – чоокку үеге чедир түрк каганат үезинде турган эрге- дужаал .

Слайд 17

КОДАН МАЛ - КОКПАЛЫГ, ХООР ЧОН ХООЙЛУЛУГ. АНЫЯК МЕН ДЭЭШ АЙТЫЫШКЫН МАНАВА, ХОСТУГ МЕН ДЭЭШ ХООЙЛУ ХАЖЫТПА, ХООЙЛУ БИЛБЕС ХОЛ ЧЕДЕР.

Слайд 18

Кем- херек үү лгедиглерини ӊ хевирлери : 1. Д ү ржок азы хулиганнаар чорук (хулиганство) 2 . Оор чорук (кража) 3. Ө л ү р үү шк ү н (убийство) 4. Ү птелге , дээрбедел (грабеж) 5. Хоп, н ү г ү л (клевета)

Слайд 19

КОНСТИТУЦИЯ – латин с ѳ с , « тургузуп , доктаадып тур мен» дээн уткалыг . 21 октября, 1993 12 декабря 1993. КОНСТИТУЦИЯ – э ӊ ү ндезин хоойлу .