ОГЭ

2 вариант

Чаштыӊ даӊгыраа

(1)Намгай суму тергиилекчилээн соонда багай чадырынга келбестээн. (2)Хөкпештиӊ бот чорда божааш, азырандыга берипкен оглу Сержи, уруу Биче чангылап келгилээн, ынчап-мынчап амыдырап турганнар. (3)Хөкпеш чоннуӊ айбызын кылып, ооӊ-биле амыдыралын үспейн, адалашкыларга аъш-чем, хеп-сын дээш чүү-хөөнү борастап-ла турган. (4)Уруг-дарыыныӊ өзүп бар чоруурун ол эскербээн. (5)Намгай суму тергиилекчизи болу берзе-даа, өг-бүлезиниӊ амыдыралы шоолуг-ла өскерилбээн – биеэки-ле самдар чадыр, орбак-сарбак хеп-сыны, чединмес аъш-чеми, самдар-чанагаш ажы-төлү… (6)Ынчаар-ла үе-шаг, ай хүннер эртип турган.

(7)Чайныӊ ортаа айы турган. (8)Бир-ле дүне, бир-ле аъттыг кижи ырлавышаан, кара маӊ-биле сидиредип келгеш:

– (9)Хойт, дора-өлчүктер, дыӊнадыӊар бе, болгааныӊар халак!.. (10)Бир эвес сен моон соӊгаар бо меди буянныг чон дорамчылаар болзуӊза, канчаар болдувус, сагындырганывыс ол эвеспе, ашааӊга дыӊнадыр сен халак! – дээн соонда, ыӊай болган, чүгле аът дуюу дидирткейнип чыдып калган.

(11)Ооӊ соонда, бир-ле катап Хөкпеш ашаанга:

– (12) Сен черле серемчи-бодамчалыг чоруп көр, Намгай. (13)Бо дүне база-ла аъттыг кижи шаап келгеш, хөй-ле сөстери-биле карганып-кыжангаштыӊ барды! – деп пат-ла чагып орган.

– (14) Хей черге коргуп олурар-дыр сен ийин, Хөкпеш. (15)Бодап-даа көрнен, бо шагда хувискаал өөскээн турда, кижини кым канчаар боор? – дээш, Намгай кадайынче көрүп орган.

– (16)Хей черге чүге кыжанып турган деп… (17)«Канчаар болдувус» дээр чорбадыве… (18)Бо албан-дужаалыӊны каапкаш, бодуӊнуӊ амыдыралыӊ-биле оралдашсыӊза, оон дээредээр чүве бар деп бе, Намгай? – дээш, Хөкпеш бажын халайтып бадырыпкан.

– (19)Муӊгарава, авай! – дээш, Чүргүй-оол халып барып авазындан куспактанган, «Мен сени эдерейн, ачай» дээнзиг, ачазынче көрүнген турган.

(20)Намгай кадайын часкарып:

– (21)Че, оожургап көр, улуг-ла дизе эртен келир мен – дигилээш, иешкилерни чыттап-чыттап кааш, чадырындан үне халаан.

(22)Ийи-даа хонган. (23)Эш-өөрү дилеп көөрге, кожа аалдарда-даа, кожуун-сумуда-даа Намгай дыӊналбаан – бажы-биле барган.

(23)Араттар дүвү-далаш-биле аъттангаш, Кара-Эзимни бир кылдыр дилээн. (24)Хүн дүъш эрткен.(25) Ол-ла дилеп чоруп турарга, кускун ужа берген. (26)Кээрге – ийи кижи чыткан. (27)Ылавылап көөрге, бирээзи-ле – Намгай, ылап танып кааннар. (28)Бирээзи – аныяк кижи. (29)Намгай боду хан кучуккаш, ол-ла черинге хөлү эрткен. (30)Намгайныӊ өг-бүлезинге улуг кажыыдал таварышкан.

(31)Ол-ла байдалды көрүп турган Чүргүй-оол ыы-сыы-даа чок өжээн-килеӊин иштинден кара булут дег хайныккан турган. (32)Ол бичии кижиниӊ ишти-баары анаа эвес: «Адыр-адыр, улгадып-ла алыйн, силер дайзыннарны канчаар болдум, адамныӊ өжээнин черле негеп алыр мен» - деп хайныккан турганы илдеӊ болган.

– (33) Ам канчаар сен, оглум. (34)Кижи өзер, кидис шөйлүр деп чугаа бар. (35) Өзүп кээр сен – өжээниӊ негеп алыр сен, оглум… (36)Ачаӊ келбес, ам көзүлбес, дайзыннар ооӊ бажын чип каан… (37)Ачаӊ ышкаш ындыг эрес-дидим, ажылгыр болуп көр, оглум. (38)Бо Чыптак-оол дарга, суг ышкаш, эртем-номнуг, болбаазын улустан чүвени өөренип алыр, оглум – деп, иези чагып турган.

– (39)Авай, мен черле ачам ышкаш болур мен! – дээш, Чүргүй хайныгып үне халыгылаар.

(40)Чаштыӊ даӊгыраа ындыг болган.  

(С. Тока)

А1. Кайы домакта аъттыг кижи келгеш, Хөкпешче кыжанып турганын айтыӊар

1. Хойт, дора-өлчүктер, дыӊнадыӊар бе, болгааныӊар халак!...
2. Көрдүӊер бе, хожудадыр болзуӊарза, бажыӊар-биле харыылаар силер!
3. Бо кулугурну канчаар болдум, ялазын хүлээдир чүве!
4. Дора-өлчүктер кайда бардыӊар!...

А2. Намгайныӊ канчап чок болганын чуруп-көргүскен домактыӊ санын айтыӊар

1. 25
2. 26
3. 27
4. 29

А3. Авазы оглунга аас чогаалының кайы жанрынга даянмышаан, чагыын берип турганын тодарадыр.

1. Чечен сөс;
2. Үлегер домак;
3. Йөрээл;
4. Чалбарыг.

А4. Чаштыӊ авазынга даӊгыраан берген домаан айтыӊар

1) 36;

2) 37;

3) 38;

4) 39.

А5. 35-ки домакта хөй уткалыг доора уткада сөстү тывар

1) ачаӊ;

2) чип каан;

3) көзүлбес;

4) дайзыннар.

А6. 13-кү домакта күштүг частыышкынныг ажык үн кирген сөстү айтыр

Бо дүне база-ла аъттыг кижи шаап келгеш, хөй-ле сөстери-биле карганып-кыжангаштыӊ барды! – деп пат-ла чагып орган.

1) Дүне;

2) Шаап;

3) Кижи;

4) Пат-ла.

В1. 1-ги домакта күштүг частыышкынныг ажык үннүң үжүүнден эгелеп бижээн сөстү тывар.

В2. Бердинген деепричастиениң бөлүүн айтыр: ырлавышаан.

В3. 3-кү домактан дараазында дүрүмге тааржыр сөстү ушта бижиңер: «Сөстүң дөзү ажык эвес үннүң үжүүнге төнген турда, ол-ла үннүң үжүүнден эгелээн кожумак немежирге, ук үннүң үжүүн дакпырлап бижиир».

В4. Дараазында сөстүң синонимин бээр: хувискаал.

В5. 5, 6, 7, 8 дугаар домактарда кезээде ъ (кадыг демдек)-биле бижиир сөстү тодарадыр.  

В6. Бердинген домакта дорт немелдени  айтыңар

Араттар дүвү-далаш-биле аъттангаш, эзимни бир кылдыр дилээн.

В7. 36, 37, 38, 39 дугаарлыг домактарда деӊнелгелиг бөлүглел кирген домактыӊ дугаарын тодарадыӊар.

В8. 39-ку домакта адалганың хевирин айтыр.

В9. 30 дугаар домакта башкарылга холбаалыг сөс каттыжыышкынын тывар.

В10. 4-кү домактың грамматиктиг ооргазын (кол сөс биле сөглекчини) ушта бижиир

В11. 3-кү домакта кирген нарын сөстерни ушта бижиир.

В12.3, 4, 5 дугаарлыг домактарда чагырышкан нарын домактың дугаарын тодарадыңар.

В13. Дараазында дорт чугаалыг домактың схемазын бээр:

Ол бичии кижиниӊ ишти-баары анаа эвес: «Адыр-адыр, улгадып-ла алыйн, силер дайзыннарны канчаар болдум, адамныӊ өжээнин черле негеп алыр мен» - деп хайныккан турганы илдеӊ болган.

В14. 3-кү домактыӊ нарынчыттынган аргазын айтыр.

В15. Сөзүглелден узадыр адаар й үннүг үжүктерлиг сөстерни тодарадыр.

В16. Дараазында сөстүӊ морфемниг сайгарылгазын кылыр: амыдыралын.

В17. 2-ги домакта чаңгыс аймак кежигүннерни тывар.

В18. 35-ки домактың сөглекчизин тыпкаш, хевирин айтыр.

В.19. Сөзүглелде –биле деп сөс эдеринчи кылдыр ажыглаттынган сөстерни тывар.

В.20. Дараазында сөсте узун ажык үннүң тывылганын тайылбырла: даңгыраа.

2-ги кезек

С 2.1. «Кижи өзер, кидис шөйлүр» - деп үлегер домакка даянып, угаап-бодаар кыска чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаар ийи-үш чижектен сөзүглелден киирип, 50-ден эвээш эвес сөстүг чогаадыгны бижиңер. Ону билдингир болгаш арыг кылдыр бижиңер.

С2.2. Угаап-бодаар чогаадыгдан бижиңер.

Үстүнде бердинген сөзүглелде дорт чугааларның ужур-дузазын канчаар билип турарыңарны тайылбырлаңар. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаары-биле сөзүглелден ийи-үш чижектен киирип, херек домактарның дугаарын айтып азы бодун чогаадыгның сөзүглелинче киириңер.

Чогаадыг 50-ден эвээш эвес сөстерден тургустунган болур. Ону арыг болгаш билдингир кылдыр бижиңер.

БАШКЫНЫӉ ЧЫМЫШТЫГ АЖЫЛЫ

Алексей Тоорукович бо черге, колхоз фермазының ийи класстыг эге школазы турда-ла, башкылап келген. Ынчан сууржугашты Чаңгыс-Терек деп адап турган. Шынап-ла, төп кудумчунуң кыйыынга хоютку дег чаңгыс чодур терек турган. Башкылап келген чылында-ла өөреникчилери-биле чаңгыс терекке кожа теректер олуртуп эгелээн. Беш чыл эртип чорда, бүдүн суур кара-ногаан теректер одуруглары-биле хаажыланы берген. Мону улуг улус база деткээни чугаажок. Өөреникчилерниң саналы-биле ферма суурун Хөй-Терек деп эде адаан, ферма удавайн сес чыл школалыг салбыр төвү апарган. Он чыл эрткен. Хөй-Терек ортумак школалыг совхоз төвү болу берген. (90)

Суурнуң кижилери чүгле сан эвес, шынар талазы-биле база өзүп орган. Алексей Тоорукович бот өөредилге-биле дээди эртемни чедип алган. Өөреникчилеринден республикада сураглыг кижилер-даа бар апарган, ынчалза-даа совхозунда хөйү арткан. (120)

Кижи бүрүзүнүң чуртталгазы тускай төөгүлүг. Бир эвес Алексей Тооруковичини ап көөр болза, бөгүн кадык, байлак чурттап олурар. «Чону – чоорган, хөйү – хөйлең» чүве дээн, ооң салдары турбайн канчаар. Ындыг-даа бол, кым-даа хүннүң-не орук олчазынга таваржып турбас. Бо назында Агар-оолдуң оруун кандыг-кандыг түрегдел, муңгагдалдар доспаан дээрил? (165)

Оон бээр мугур чээрби беш чыл эрткен. Агар-оол кижилер ышкаш төрээн иелиг, өг-бүлелиг, дун уруглуг чурттап турган. Уруу үш айлыг. Кадайы клуб эргелекчизи. Авазы ынчан-на алданнапкан, ол хиреде чиик, каң кадык, сөөгү быжыг кижи болган. Ол уругларының уруун ап, хирге-чамга дээртпейн өстүрүп орган. (211)

Сууржулганың баштайгы чылдары. Башкының үшкү классчыларының ада-иелериниң хөй кезии кыштагларынга олургулаан.

Ооң клазынга интернатка, класска-даа бо-ла доюлдура берген турар ийи опчок оол турган.

Бир кежээ удудар дээш интернатка кээрге, ийи оглу чок болган, башкының чүрээ чымырт-ла дээн. Даштын тос-тостуң соогу чыккыңайнып турар дээрзи сагыжынга ам кире дүшкен. Буу-хаа аът ачылап, ферма эргелекчизинге дыңнадып, дуза дилеп турбуже, имир дүжүп келген. Чаяан бооп, эки аът таварышкан. Орук дургаар бичии истер кыры-биле челзип-ле орган. Улуг орукка каттышкаш, истер балалы берген. Бирде шанак азы боттаң аъттыг улус изи, чамдыкта хой шыыры таваржыр. Чоокта кыштагларның улузу база дилеп үнген. Агар-оол чүгле орукту эвес, чоога, ыйгыл бүрүзүн кезий маңнадып, оолдарны адап, кыйгырып, кайда-ла кара бараан көстү-дүр, шаап чеде-ле бээр – хараган азы хая болур. Буттары шылаан ышкаш болган. Мөгүдээн кижи сапыктыг аъттаныпкан болган. Суурда бажыңнар аразы дег чүве кайда боор. (352)

Узун даң адар чоокшулап келген. Суурдан-даа, кыштаглардан-даа дилеп үнген улус даг-дашты бир кылган, хилег-ле чоруп турган. Бир аалдың коданчы ыттары кажаазын ээрип турар болган. Кажаа иштин чырыда берзе-ле, ийи оол хой аразындан бо туруп келгеннер. Ам бир кезек кижи башкыны дилеп эгелээн. Аъдын тургузу мунгаш (400), чедип алган, каш баскаш-ла, чүм харже доңгая дүжүп чораан кижини, даң адып орда, тып алганнар. Суурга маң-биле эккелген. Бутка эптештир доңуп калган сапыктарны чара кезип тургаш, ужулган.

Агар-оол эмнелгеге ийи ай болган. Буттуң бирээзин кезип эмнээн. Ажылдап эгелей бергеш, колдуктаажын өш-биле каапкан. Аарышкылыг-даа бол, аскаан чажырар бодаан. Хоржок болган. Бир будун көдүре каап кылаштаар, чандажы аажок. Качыгдалга канчап таварышканын мынчага дээр оон айтырганнар ховар-ла боор. Улус билир турган-дыр. Айтыра-даа берзе, «Чазыгның хайы-дыр» деп допчу харыы бээр турган…(483)   (К. Чамыяң)