Дистанционное обучение. Торээн чогаал. 10 класс
Степан Сарыг-оол. Чогаадыкчы допчу-намдары. http://lrd63.narod.ru/index/0-57 "Ангыр-оолдун тоожузу".https://www.livelib.ru/author/536763-stepan-sarygool
http://lrd63.narod.ru/index/0-104
Тыва чогаалдын улусчузу
Аас чогаалы болгаш литература кижилернин медерелин сайзырадырынга, сагыш-сеткилин байыдарынга, аажы-чанын хевирлээринге, чоннун чаагай чанчылдарын эдереринге аажок улуг салдарны чедирип турар, ынчангаш оларны уран чуулдун оске-даа хевирлери-биле холбаштырып ооретпишаан, дараазында сорулгаларны кижизидилге ажылынга салган:
-Тыва улустун шаандагы болгаш амгы амыдыралы-биле, хосталга, аас-кежик дээш чоннун демисежип чораанын билири, тоогучу ёзу-биле угаап ооренири.
-Россиянын хой националдыг улустарынын акы-дунма харылзааларын, кожа-хелбээ чурттар, депшилгелиг чоннары-биле харылзааларын коргускен чогаалдар-биле таныжып номчууру болгаш интернационалчы, патриотчу болуру.
-Улустун аас чогаалыны, литературанын курлавырлары аныяк салгалды чаагай идеалдарга, улусчу моральга, ужур-чурумга, торээн чуртунга, чонунга, тоогузунге чоргааралды, бойдуска, кижиге, дириг амытаннарга гуманисчи хамаарылгалыг болурунга кижизидер.
-Тыва литература амыдыралга тура-соруктуг, омак-сергек, бурунгаар чуткулдуг, хей-аъттыг, куш-ажылга болгаш эстетикага кижизидидер дээрзин угаап билири.
-Торээн дылынга чогаалдарнын идейлиг утказын, уран-чеченин медереп, уран номчулгага быжыг хандыкшылдыг болуру.
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 oyunnar_s.saryg-ool_angyr-ooldun_toozhuzu.docx | 14.28 КБ |
| kicheel_konf_s_saryg-ool_angyr._toozhuzu.doc | 42.5 КБ |
 shuluk_dugayynda.pptx | 165.51 КБ |
| tyva_chogaal.pptx | 858.2 КБ |
| tyva_dyl_bolgash_chogaal.pptx | 384.53 КБ |
Предварительный просмотр:
Темазы: С.А.Сарыг-оол «Оюннар» («Ангыр-оолдун тоожузу»деп чогаалындан эге).
Сорулгазы:
- Ооредир: чечен чугаанын утказын болгаш тургузуун, уран-чечен дылын, кол утказын уругларга билиндирер
- Сайзырадыр: уругларнын сос курлавырын болгаш боттарынын бодалын шын илередип шыдаар кылдыр чанчыктырар.
- Кижизидер: чечен сос ,улегер домак дузазы-биле уругларнын эстетиктиг кижизидилгезин оттурар.
Херекселдери: С.Сарыг-оолдун портреди, ооредилге ному, И.Самбуунун «Тыва оюннар» деп ному, «Тыва уруглар чогаалы», кажыктар.
Кичээлдин планы:
1. Уругларнын кичээнгейин хаара тудар.
2. Кичээлдин сорулгазы-биле таныштырар.
3.Чогаалчы дугайында сос.
4.Чогаалды аянныг номчууру.
5.Чогаалдын сайгарылгазы: Утказынга айтырыглар.
6.Кажык оюнунун дугайында: 1. Кажык оюнунун тывылганы.
2.Кажыктын дурзулеринин янзылары.
3. Кажык оюнун хевирлери. (слайд).
- Кажык оюнунун хевирлерин ойнаары:
а)Дорт берге.
б)Кажык-биле аът чарыштырары.
в)Кажык-биле бодалажыры.
7.Кичээлдин туннели:
1.С.Сарыг-оолдун «Ангыр-оолдун тоожузу» деп чогаалындан «Оюнннар» деп эгеден чуну билип алдывыс?
- чогаалдын дылынын уран-чечени.
8.Онаалга: Чогаалды номчуур; бир оюн дугайында бижип эккээр.
Предварительный просмотр:
Кичээл-конференция
Темазы: С.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу»- тыва чаңчыл, езулалдарның, оюннарның, аас чогаалының «үүжези»
Илеткелдер:
1. «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» тыва оюннарның ужур-дузазы.
2. «Аӊгыр-оолдуң тоожузунда» уругларны күш-ажылга кижизидериниң чаӊчылдары.
3.Аңгыр-оол бергелерге дадыккан маадыр.
4. «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» маадырның аңгы- аңгы байдалдарын көргүскенинде үлегер домактарның ужур-дузазы.
5. «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» дириг амытаннар-биле холбашкан эскериг-демдектер.
10-гу класска тыва чогаалга кичээл-конференция
Темазы: С.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу»- тыва чаңчыл, езулалдарның, оюннарның, аас чогаалының «үүжези»
Ооредиглиг сорулга:улустун чанчыл, езулалдарынын,юнннарынын, аас чогаалынын бичи Анр-оолдун угаан-бодалынын быжыгарынга ужур-дузазын билиндирер.
Кижизидиглиг сорулга:амыдыралга ынак,сонуургак,чуткулдуг, тура-соруктуг болурунга кижизидер.
Сайзырадыр сорулга:билип алыр сонуургалдарын,аас чугаазын сайзырадыр.
Дерилге:С.Сарыг-оолдун портреди, « Ангыр-оолдун тоожузу» деп роман, чуруктар, уругларнын илеткелдери, компьютер презентациязы, Ангыр-оолдун амыдыралынын уе-чадаларынга чурук-биле электроннуг тест, харыылары, улегер домактар, чурукчу Иван Чамзоевич Салчактын «Ангыр-оолдун тоожузунга» иллюстрациялары.
Кичээлдин чорудуу
Организастыг кезээ
1.Кичээлге белеткелди хынап, кичээнгейин хаара тудар;
2.Кичээлдин темазын,сорулгазын дыннадыр;
3. Конференция кичээлинин темазынга хамаарыштыр
беседа- диалог
-Ууже деп чул?
- Харыылар.
-Чуну уужелээрил?
- Харыылар
-Кымнар база чулер ууже кылырыл?
- Харыылар.
-Чогаалга хамаарыштыр ууже деп состу чуге «» алган деп бодаар силер?
-Харыылар.
-Чуу деп чугаалап болурул?
-Ангыр-оолдун тоожузу»- чанчылдарнын,оюннарнын, аас чогаалынын шыгжамыры.
-Бо кичээлде «Ангыр-оолдун тоожузунда» уужени канчаар-дыр бис,уруглар?
-Уужени бузар, чиир.
Ынчангаш тыва чанчыл чылында бузуп турарывыс тыва чогаалдын ундезилекчизи С.Сарыг-оолдун «уужези» шуптунарга чиртингир, амданныг-ла болзунам !
Конференциянын чорудуу
«Ууже» бузуп эгелээри-биле 1-ги илеткелчини чалап алыылы
1. «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» тыва оюннарның Ангыр-оолдун озулдезинге ужур-дузазы.
Айтырыглардан салынар
Чижек айтырыг:
-Амгы уеде ол оюннарнын кайызын ойнап турар бис?
2. «Аӊгыр-оолдуң тоожузунда» уругларны күш-ажылга кижизидериниң чаӊчылдары.
Айтырыглар салыр
Чижек атырыглар:
-Чанчыл деп чул?
-Хылбык дою кандыг кижизидикчи ужур-дузалыгыл?
3.Аңгыр-оол бергелерге дадыккан маадыр.
Айтырыглар салыр
Чижек айтырыг:
-Ангыр-оолдун толептиг кижи бооп озуп келиринге чулер салдарлыг болган-дыр?
4. «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» маадырның аңгы- аңгы байдалдарын көргүскенинде үлегер домактарның ужур-дузазы.
Айтырыглар салыр
Чижек айтырыг:
-Маадырнын холечик оскус оолдан Топ Хораанын сургакчызынга чедир озулдезин чуу деп улегер домак-биле туннеп болурул?
5. «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» дириг амытаннар-биле холбашкан эскериг-демдектер.
Айтырыглар салыр
Чижек айтырыг: Амгы уеде кандыг эскериг-демдектерни коруп, эскерип турар бис?
Туннел.
Быжыглаашкын 1.Викторина.(чангыс сос-биле харыылаар айтырыглар)
1.Чанчылчаан чуулду херек кырында кууседир сагылга…
2.Чингине тыва мендилежир езулал…
3.Шагаа дээрге чуу дээн созул?
4.Чайын медээчизи куш…
5.Чаашкын медээчизи куш-
6.Кымыскаяк оон бедик-бедик тутса,кыш кажан дужерил?-
7.Бичии кижинин чымыштыг хулээлгези-
8.Улегер домакты уламчылаар:
Кижи болуру ……
Аът болуру … …
Туннел.
2. Чурук-биле тест
Чуруктарны маадырнын амыдыралынын ангы-ангы уе-чадаларынга таарыштыр салыр, уткаларын тайылбарлаар.
1.Туткууш биле бийир
2.Ланчыыны карандаш солаан
3.Аревэге кирип алдым
4.Ревшериг болу бердим
5.Кок шарым-биле бис ийи…
Туннел.
Бажынга онаалга
«Ангыр-оол- мээн ынак маадырым» деп
чогаадыг бижииринге белеткенир.
Кичээлдин туннели.
Рефлексия
-Бо кичээлден чуну билип алдынар?
- Харыылар.
- «Ууже» кандыгболду?
- Харыылар.
-Конференциянын чузунге таарзындынар база чузунге таарзынмадынар?
Уругларнын ажылдаанын унелеп демдектерни салыр.
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Кичээлди ӊ темазы : Шүлүк дугайында билиривис
сорулгалары :: 1)Ѳѳреникчилерге шүлүк тургузуунуӊ онзагайын болгаш шүлүктүӊ ѳске чогаалдардан ылгалын ѳѳредири 2) хайгааракчы, шинчилекчи шынарларны хевирлээри, шүлүктерни дамчыштыр тѳрээн дылын үнелээри болгаш орус дылга сонуургалын бедидери . 3) аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры
Шүлүк дээрге тускай хемчээлдиг , аянныг кылдыр организастаттынган системалыг чугаа болур . Ында кижиниӊ сагыш-сеткилиниӊ илерээшкинин (муӊгаралын, хѳлзээшкинин, ѳѳрүшкүзүн… ) тодаргай чырыткан болур . Ооӊ ѳске чогаалдардан ылгалы болза ол чугааны тус-тус одуругларга таарыштыр аяннаштырганы болгаш одуругларныӊ хемчээлиниӊ деӊи болур .
чогаал Калбак чогаал (проза) шии шүлүк
Ийи одуруглуг: 1-Орус дылды номчу, бижип, сѳглээр кылдыр билир болза, 2-Ораннарга салгын ышкаш, хостуг ужар эзир боор сен . ( М.Кенин-Лопсан «Орус дылды ѳѳрениӊер»)
4 одуруглуг: 1-Орус дылда кожаӊ ырга ынаам аажок , 2-Ол дыл дээрге чуртталгамны ӊ чамдыы дээр мен. 3-Бижип, номчуп , сактып , дыӊнап боданганым , 4-Билип алган орус дылым үнелээр мен. ( Игорь Иргит «Тыва дылым »)
Эге аяннажылга (аллитерация): 1)Долу аяннажылга 2)Кожаланчак 3)Аралашкак 4)Кажааланчак 5)Саарзык
Долу аллитерация О рай кежээ Нева хемниӊ эриин дургаар О оргамда сумкам чүктээш , чанып ор мен. О рус сѳстүӊ чырыткызы маӊаа база О рай кежээ чораан боор деп бодап келдим ( М.Кенин-Лопсан )
Кожаланчак аллитерация: О рус дылда кожаӊ ырга ынаам аажок , О л дыл дээрге чуртталгамныӊ чамдыы дээр мен. Б ижип , номчуп , сактып , дыӊнап боданганым , Б илип алган орус дылым үнелээр мен. (Игорь Иргит «Тыва дылым »)
Кажааланчак аллитерация: Ы нак-тыр мен…ѳртемчейде Чүрээмге чоок , эргим тѳрел Чүү-ле бар-дыр, сувуразын Ы рлап чор мен-ынак-тыр мен ( А.Үержаа « Ынак-тыр мен»)
Рифма : Салгын-сырын сыг-сыг , Сайлык кушкаш сыйт-сыйт , Торлаалар торр-торр , Торгажыктар ток-ток .
Словарь-биле ажыл : Строфа - шүлүкте утка талазы -биле бѳлүглешкен одуруглар , ырга куплет дээр Аллитерация - шүлүкте одуругларны ӊ эге аяннажылгазы Рифма- шүлүкте одуругларны ӊ тѳнчү аяннажылгазы Стопа - строфада одуругларны ӊ слогтар аайы -биле деӊ болуру
IV. Быжыглаашкын 1.Ном-биле ажыл : « Шүлүк дугайында билиг » деп эгени номчааш , кол чүүлдерни,билиглерни тодарадып сайгарар . 2.Коллективтиг сайгарылга А. Үержааның «Тыва дылым » деп шүлүүнге аас-биле сайгарылганы чорудар .
3. Бот-тускайлаӊ сайгарылгалар : Шүлүк номнарын , ѳѳреникчилерге үлеп бергеш , шүлүктүң кол утказын,тургузуун дараазында чурум езугаар сайгарар :
1) Шүлүктүң кол темазы , идеязы . 2)Каш строфадан тургустунганыл ? Строфаларда одуруглар саны. 3) Одуругларда слогтар саны. 4)Строфа бурузунун эге аяннажылгазы , ооӊ хевирлери (долу, кожаланчак , аралашкак , кажааданчак , саарзык ). 5)Рифма ( сѳѳлгү аяннажылга ) бар, чогун тодарадыры 6) Чурумалдыг аргаларныӊ ажыглалы .
« Часкы чурумал » деп шүлүк чогаадыр
Онаалга : Дыннадыг-сайгарылга « Бойдус темазынга хамаарышкан шүлүктерниӊ тургузуу ».
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Тест Билиглер , билдингир с өстер Тоолдар Улустун аас чогаалы Шагаага хамаарыштыр Маадырлар 10 10 10 10 10 10 20 20 20 20 20 20 30 30 30 30 30 30 40 40 40 40 40 40 50 50 50 50 50 50
Тест 10 К үзел-соруу хостуг-шөлээн, Күштүг,чоргаар чурттаар дээштиң, Билиг сүрүп кызып чоруур Биче чашка чагыг, сүме . Чогаал жанр-хевириниң аайы-биле кандыг чогаалдарга хамааржырыл ? А) танцы Б) шүлүк В) тоол Г) ыры
Ш үлүк
Тест20 Номга ынакшы ңар,ол силерниң амыдыралыңарны чиигедип,кижини хүндүлээринге ѳөредир . Кымның сѳстерил ? А)А.Горький Б)Класс башкызы В) С.Пюрбю
А.М.Горький
Тест 30 Эртинени черден казар , Эртемнерни номдан тывар . Узуп ижер суг дег херек Угаан-билиг далайы-ном ! Кым деп авторнуң чүү деп чогаалындан үзүндү-дүр? А) Ю.Кюнзегеш «Ном» Б) С.Сарыг-оол « номга ынакшыңар » В) С.Сарыг-оол «Ном»
С.С арыг-оол «Ном»
Тест 40 Тыва улусту ң аас чогаалынга хамаарышпас чүүлдү тодарадыңар ? А) ыр-кожамык Б) шүлүк В) тоол Г) тывызык
Ш үлүк
Тест50 Тыва литератураның чогаалчыларынга кайы кижи хамаарышпас-тыр ? 1)С.Тока 2) А.Даржай 3)С. Сүрүң-оол 4)В. Көк-оол 5) Ш.В.Кара-оол 6) С.Пюрбю 7) В.Эренчин
Ш.В.Кара-оол
Билиглер,билдингир сѳстер 10 Ном-силерни ң башкыңар болгаш сүмелекчиңер. Кымның сѳстери-дир?
С.Маршак
Билиглер 20 Үлегер домак деп чүл?
Үлегер домак дээрге сургаал уткалыг домак болур
Билиглер 30 Чечен чогаалдын кол-кол методтары кажыл ?
6
Билиглер 40 Т ыва литературада тоогу-революстуг темага бижиттинген чогаалдар ?
С Тока « Араттын созу », С. Сарыг-оол « Ангыр-оолдун тоожузу », С.Пюрбю « Чечек », «Кызыл уер », «Уем болгаш уе чергем дугайында », К.-Э. Кудажы « Уйгу чок Улуг-Хем »
Билиглер 50 Литературанын улусчузу деп чул ?
Тоолдар 10 Алдын да ңгыназының чуруун хатка алзыпкаш,караты-Хаанга даңгыназыын хунааттырып алыр. Кайы тоолдуң маадыры-дыр ?
Балыкчы Багай-оол
Тоолдар 20 Б үгү аң-мең,мал-маган боттарын ончалажып-санажып келирге,чыышта чаңгыс адыг ирей келбээн болган.Ол кончуг томаанныг ирей маргылдааны үзүп шыдаар боор дээш,ам ынаар сөктүп каап-тырлар . Кайы тоолду ң маадырлары-дыр ?
К-Э.Кудажы « Маргылдаа »
Тоолдар 30 Далай сугну ча ңгыс так кылыр,кудук сугну чаңгыс ток кылыр-чүве тургузар ийик сен бе ?!Орта кижи чиир эът чок-тур.Борта эңмежок эътти бодуң дооза маңгыстап-тыр сен!Улуг парның бажы чыдыр,ортун парның ооргазы чыдыр-диген .
Ашак болгаш парлар
Тоолдар 40 Ак ,кара аъттарлыг ийи алышкы чурттап чорааннар. Оларны ң бирээзиниң сагыжы багай, ѳскезиниң сагыжы эки. Сѳөлүнде барып экизи бажын ажыр байый бээр . Кайы тоолдуң маадырлары-дыр ?
Ак сагыш , Кара сагыш
Тоолдар 50 К-Э.Кудажыны ң « Кым э ң ажыктыгыл ?» деп тоолунуң маадырларын адаңар.
Сырбык,торга,койгун,сыын,кас,буур,элик,аът,инек,хой,теве,адыг
«Улусту ң аас чогаалы » 10 Улусту ң аас чогаалынга чүлер хамааржырыл ?
Тывызык , үлегер домак,ыр-кожамык , алгыш-йѳрээл, тоолдар,маадырлыг тоолдар .
«Улусту ң аас чогаалы » 20 Артык ч үүлдү ап каавыт : Тывызык,ш үлүк, үлегер домак,тоол,йөрээл
Ш үлүк
«Улусту ң аас чогаалы » 30 3 эртем-билиг дугайында үлегер домактан чугаалаңар .
. 1.Эртем чокта,эртен база д үн . 2.Эртемнерни номдан тывар , Эртинени черден казар 3.Ажылдан дескен түрегге дүжер , Билигден дескен чазыгга дүжер
«Улусту ң аас чогаалы » 40 Улуг хову чытса-даа -, Оъду-сиген чок , Улуг чаа турза-даа - Ханы-чини чок . Тывызыкты тывар .
Шыдыраа
«Улусту ң аас чогаалы » 50 Тыва улусту ң ырларын адаңар .
Хандагайты,Межегей,Алды баштыг Кара-Дагны , Теве-Хая,тооруктуг долгай та ңдым,Ѳдүген-Тайга,Чашпы-Хем
« Шагаа » 10 Шагаада да ңгаар эртен сагыыр ужурлуг чаңчыл.
Са ң
« Шагаа » 20 Шагаа сагыыр ужурлуг ча ңчылдар ны ада ңар
Са ң салыр , амырлажыр , одун дагыыр , тыва оюннар ойнаар , мѳөрейлежир .
« Шагаа » 30 Тыва чемнерни ада ңар
С үт, хойтпак , ээжегей , кадык, курут , чѳкпек, ааржы , саржаг , манчы,эът …
« Шагаа » 40 Шагаа деп с өстү тайылбырлаңар .
Шаг агы , шаг чаазы
« Шагаа » 50 Шагааны тывага каш чылда катап эрттирип эгелээнил ?
1988 чылда
« Маадырлар » 10 Тырын мага- боттуг , о рлан кара-кара карактарлыг,аккыр диштерлиг,мукураш кара оол … аккымайлаар , эжимейлээр чугаакыр … Кайы чогаалда кым деп маадыр -дыр?
С.Сарыг-оол « Ангыр-оолдун тоожузу » Буян
« Маадырлар » 20 Кым деп маадырны ң сѳстерил ?
К-Э.Кудажы « Кым э ң ажыктыгыл ? » Торга.
« Маадырлар » 30 Авазыбиле угбазы аъш-чем дилеп чоруптарга чадырынга кымнар артып каар ийик ?
. Ка ңг ый, Шомуктай , Тывыкы
« Маадырлар » 40 «.. Кежегемни кестирбес мен, бажым донгур чорбас мен, улус кижини лама- хуурак деп кыжырый бээр ..» Кымнмн чугаазыл ? Чогаалдын ады , авторун айтыр .
« Доспестер »
« Маадырлар » 50 « .. Кем- буруу чок анаа олурдум . Шаалан чейзен ортээлге аппарып , улаачыладып кагды.Кадайым аарый бээрге шолээ дилеп чалап кагдым . Чугле оон соогун тутчурунга ой болдум ..» Кым деп маадырнын состерил ? Автору, чогаалдын ады ?
Кужеппей С.Пюрбю «Кызыл уер »
Т үңнелдерни үндүрээл!
Тиилекчиге байырдан чедирип каалы ңар ! Ужурашкыже байырлыг !
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Сорулгалары : 5-9 класстарга алган билиглерин , кылып билир мергежилин бедидип , четчелеп , катап тургузуп , системалаарын чедип алыры
Дыл Дылдын кезектери Чугаа - текст, домак , сос каттыжыышкыны Чугаа кезектери Состун кезектери Домак кежигуннери Тускайлаашкыннар Дурумнер
Хун системазында 9 планета бар. Чугле Чер деп планетада кижилер дылдын дузазы – биле аразында харылзажып , аразында медээни дамчытчып чурттап чоруур . Чер кырында 180 курунелер , 6 миллиард ажыг санныг кижилер , 3 мун чоннар , биче-буурай чоннар бар, ындыг болган толээде 3 мун дылдар санаттынып турар . Россия Федерациязында 89 регион болгаш 100 ажыг чоннар , биче-буурай чоннар база-ла 100 ажыг дылдар бар. Тыва Республикада 300 ажыг мун кижи , 40 ажыг чоннар , 40 ажыг дылдар ажыглаттынып турар .
Дыл бурузу боду эрткен тоогулуг , делегейде хогжулдезинин бот-тускайлан оруун эртип чоруур . Олуг дылдарга латин дылды хамаарыштырып турар . Ол дылга чугааланып чораан латин чон бо чырык ортемчейнин тоогузунден эстип - хайлып чиде берген , ынчалза - даа амгы уеде медицина дылы кылдыр латин дыл ажыглаттынып чоруур . Эсперанто деп кылымал дылды делегейнин эртемденнери боттарынын дылы деп санап турар . Шылгарангай орус чогаалчы И.С.Тургенев, тыва эртемден профессор Сат Ш.Ч. боттарынын дылдарын алгап – мактап чорааннар .
Орус дылдын кууседип турар арга-шинээ : 1.Орус дыл - орус чоннун национал дылы 2.Орус дыл – Россиянын чоннарынын харылзажыр дылы 3.Орус дыл – куруне чергелиг дыл 4. Орус дыл – делегей чергелиг дыл Тыва дылдын кууседип турар арга-шинээ 1.Тыва дыл – тыва чоннун национал дылы 2.Тыва дыл - куруне чергелиг дыл
Тыва дылдын 10 кезээ бар: Лексика – дылдын бугу словарь шыгжамыры Фонетика – чугаанын уннери Орфография - состернин шын бижилгези Орфоэпия – состернин шын адалгазы Пунктуация – бижик демдектери Морфемика - состернин тургустунары Фразеология – быжыг сос каттыжыышкыннары Стилистика - дылдын стильдери Синтаксис – домактар , сос каттыжыышкыннары Морфология – чугаа кезектери
Чугаа кезектери -10.Олар 3 болукке чарлыр : бирги болук - тускай чугаа кезектери – чуве ады , демдек ады , сан ады , кылыг созу , наречие, ат орну ; ийиги болук - дузалал чугаа кезектери – эвилел , эдеринчи , артынчы ; ушку болук - аян состери Чамдык состер субстантивациянын дузазы -биле ийи – даа чугаа кезээнге хамааржы берип болур Чечектелген Тыва – Тыва чечектелген . Бирги чижекте – демдек ады , ийигизинде - кылыг созу
Чугаа аас хевирлиг болгаш бижимел хевирлиг болур . Кижи чугааланып аа аас база дыннап турар болза , ол чугаанын аас хевири , кижи бижиттинип база номчуттунуп турар болза , ол чугаанын бижимел хевири – дир . Домактарнын дузазы – биле текст тургустунар . Чангыс азы оон хой состер тонген уткалыг болза , домак деп адаар . Кандыг – даа текст кол темага болгаш кол идеяга чагыртыр . Тема дээрге авторнун бижип турар чуулу . Идея – авторнун коргузер деп бодаан кол бодалы . Салчак Тока « Араттын созу » Темазы – Эрги Тыванын араттарынын амыдыралы . Идеязы – национал – хосталгалыг революциянын ачызында бодуун тыва оолдун белен эвес эрткен оруун онзагай чуруп коргускени
Состун кезектери - 4. Дазыл - состун оскерилбес кезээ . Оскертилге кожумаа 3 хевирлиг болур – хамаарылга кожумаа – Мээн Тыва м ; сан кожумаа – уруг – уруг лар ; падеж кожумаа – тыва дылда 7 падеж бар. Чогаадылга кожумаа – чаа состер тургузар кожумак . Дос – укталган азы укталбаан болур . Домак кежигуннери -5 Олар 2 болукке чарлыр : домактын кол кежигуннери – кол сос , соглекчи ; домактын ийиги чергенин кежигуннери – тодарадылга , байдал , немелде .
Состун бир ужуунде азы состун кандыг – бир кезээнде частырыг тургустунуп кээр айыылы бар болза , ону орфограмма дээр . Тускайлаашкын – состерни азы сос каттыжыышкыннарын интонация азы бижик демдээ-биле тускайлап , ангылаары . Адалга , капсырылга , причастиелиг болуглелдер , деепричастиелиг болуглелдер , киирилде состер , киирилде домактар , чангыс аймак кежигуннер , ниити состуг чангыс аймак кежигуннери …
УАЧ хевирлери Уран чуулдун хевирлери Литературанын жанрлары Тема, идея Сюжет, композиция Уран аргалар Символ овур-хевирлер Литературлуг болуктер
Улустун аас чогаалы . Улус чоннун аразында аас хевирге тарап чоруур чогаалдар . Тускай бижээн автору чок , ынчалза-даа бугу чоннун идеалы улустун аас чогаалында синниккен . Тоолдар , тывызыктар , улегер домактар , дурген чугаалар , узун тыныш , когудуглер , ырылар , кожамыктар , тоогу чугаалар .
Уран чуул . Эстетиктиг унелелди ап чоруур хол - биле кылган ангы - ангы угланыышкынныг уран талантылыг ажылдар . Чурулга – будук , карандаш дузазы-биле , литература - сос дузазы-биле , музыка-нота дузазы-биле , архитектор болгаш скульптор – янзы-буру материалдар дузазы-биле , мозаика - оннуг даштар - дузазы-биле , балет – танцы шимчээшкиннеринин дузазы-биле , кино - актерларнын оюну-биле .
Сюжет – чогаалда болуушкуннарны дес – дараалаштыр коргузери.Сюжеттин элементилери : дуушкун,ооскудуушкун , дынзыгыышкын , чештиниишкин , эпилог (пролог) Уран аргалар – метафора – уран кылдыныг , эпитет – уран тодарадылга , деннелге – бир-ле чуулду оскезинге денней коргузери , аллегория – чувелерни ойзу коргузери , гипербола – чувелерни улгаттыр коргузери , антитеза – чувелерни бот – боттарынга удурланыштыр коргузери .
Символ - хой уткалыг , ойзу коргускен символ овур-хевир . Улуг-Хемнин символ овур-хевири , баглааштын символ овур-хевири , ырак булуттун символ овур-хевири …
Четтиргеним илереттим !