Для коллег

Опубликовано 03.01.2020 - 22:23 - Сунгатуллина Рузиля Фаизовна

Хөрмәтле коллегаларым! Бу бүлектә Сезнең белән уртаклашыр өчен тупланган материаллар урын алды. Алар Сезнең өчен файдалы һәм кызык булыр дип уйлыйм.

Кайбер материаллар турында күбрәк белергә теләсәгез, "Источники" бүлегендә аларны эшләүдә файдаланган сайтларга сылтамалар урнаштырдым.

Скачать:

Вложение	Размер
Белән бәйлеген дөрес куллану	1.93 МБ
Кунакта үзеңне ничек тотарга? Сораулык.	406.84 КБ
Теләк белдерү чаралары темасы буенча өстәмә материал.	224.95 КБ
И.Л.Литвинов дәреслеге буенча башлангыч сыйныфлар рус төркемнәре өчен төзелгән тест материалы.	101.5 КБ
Воспитательный план для 8 класса	69.61 КБ
Әниләр бәйрәме өчен сценарий.	24.57 КБ
Шәүкәт Галиевнең шигырь кичәсе.	58 КБ
1 нче сыйныф рус төркеме өчен еллык тематик план.И.Л.Литвинов дәреслеге буенча.	53.88 КБ
1 нче сыйныф рус төркеме өчен дәрестә куллану өчен терәк таблицалар	21.13 КБ
1 нче класс рус группасы өчен III зат берлек сандагы хикәя фигыль. Раслау җөмлә.	21.06 КБ
Фигыльләрсез раслау, инкяр һәм сорау җөмләләр.[къ] авазы һәм бу аваз кергән сүзләр.	21.03 КБ
Роберт Миңнуллинның "Тәмлетемаклар" шигырен өйрәнү өчен пиктограмма	650.98 КБ
Индивидуальные карты занятости во внеурочной деятельности 6 класса	53.99 КБ
Общая карта занятости во внеурочной деятельности 6 класса	20.23 КБ
Характеристика на учащегося	15.1 КБ
Каюм Насыйри. Из «Книги о воспитании»	52.23 КБ
Каюм Насыйри "Тәрбия китабы"	253.5 КБ
Риза Фәхреддин "Ата вә ана әдәпләре"	13.89 КБ
Укытучы өчен кирәкле һәм файдалы сайтларга сылтамалар.	13.12 КБ

Предварительный просмотр:

I. Пояснительная записка

Новый Федеральный государственный образовательный стандарт общего образования (ФГОС) особое внимание уделяет внеурочной деятельности обучающихся, определяет ее важное место в образовательном процессе. В стандарте подчеркивается, что воспитание в школе не может сводиться к какому-то одному виду образовательной деятельности, а должно охватывать и пронизывать собой все виды: учебную (в границах разных учебных дисциплин) и внеурочную деятельность, которые в совокупности будут решать задачи воспитания и социализации школьников, их всестороннего развития.

Важно понимать существенные психолого-педагогические особенности учащихся 8-х классов, которые происходят в связи с началом этапа полового созревания: замедляется темп деятельности, на выполнение определенной работы теперь школьнику требуется больше времени. Дети часто отвлекаются, неадекватно реагируют на замечания, иногда ведут себя вызывающе, бывают раздражены, капризны, их настроение часто меняется. Это является причиной замечаний, наказаний, приводит к снижению успеваемости и конфликтам во взаимоотношениях. Все эти особенности объективны, и они быстро пройдут и не окажут отрицательного влияния на учебу, если найти целесообразным щадящие методы и формы взаимодействия.

II. Направления воспитательной работы

Воспитательная работа в классе организуется по направлениям развития личности:

спортивно-оздоровительное
духовно-нравственное
общеинтеллектуальное
общекультурное
социальное

Данные направления являются содержательным ориентиром для выбора форм и видов деятельности обучающихся, каждое направление имеет свои целевые установки.

	Направление	Целевые установки
1	Спортивно-оздоровительное	Всесторонне гармоническое развитие личности ребенка, воспитание ценностного отношения к здоровью; формирование мотивации к сохранению и укреплению здоровья, в том числе через занятия спортом
2	Духовно-нравственное	Воспитание нравственных чувств и этического сознания; гражданственности и патриотизма, формирование активной жизненной позиции и правового самосознания младших школьников, формирование позитивного отношения к базовым ценностям общества
3	Обще - интеллектуальное	Воспитание творческого и ценностного отношения к учению, труду; развитие интеллектуально-творческого потенциала
4	Общекультурное	Развитие эмоциональной сферы ребенка, чувства прекрасного, творческих способностей, воспитание нравственных чувств, формирование основ культуры общения и поведения; коммуникативной и общекультурной компетенций
5	Социальное	Воспитание ценностного отношения к окружающей среде, людям; формирование социально-трудовой компетенции и компетенций социального взаимодействия

Взаимосвязь направлений, видов и форм воспитательной работы

Модель определяет следующие виды внеурочной деятельности:

Игровая деятельность
Познавательная деятельность
Проблемно-ценностное общение
Досугово-развлекательная деятельность (досуговое общение)
Художественное творчество
Социальное творчество (социально-преобразующая добровольческая деятельность)
Трудовая (производственная) деятельность
Спортивно-оздоровительная деятельность
Туристско-краеведческая деятельность

	Направление	Виды деятельности	Формы работы с обучающимися
1	Спортивно-оздоровительное	Спортивно-оздоровительная Игровая Познавательная Проблемно-ценностное общение Досуговое общение	Час общения, прогулки на природу, походы, выезды; спортивные соревнования, эстафеты, «уроки гигиены», «уроки здорового питания», спортивные секции и кружки; подвижные игры , игровые программы по пропаганде ЗОЖ, акции по пропаганде ЗОЖ ; творческие и исследовательские проекты; КТД и т.п.
2	Духовно-нравственное	Проблемно-ценностное общение Социальное творчество Игровая Познавательная Художественное творчество Трудовая (производственная) Туристко-краеведческая	Час общения, экскурсии, просмотр и обсуждение кинофильмов, сюжетно-ролевые игры нравственного и патриотического содержания, творческие конкурсы, фестивали, праздники, туристско-краеведческие экспедиции, социально-значимые проекты, акции, национально-культурные праздники, встречи с интересными людьми, ветеранами ВОВ; КТД; творческие и исследовательские проекты; кружки и т.п.
3	Обще- интеллектуальное	Познавательная Игровая Проблемно-ценностное общение	Час общения, познавательные беседы, диспуты, библиотечные уроки, интеллектуальные клубы, акции познавательной направленности, интеллектуальные и творческие марафоны, олимпиады, факультативы, интеллектуальный клуб, турниры, интеллектуально-творческие проекты и научно-исследовательские; кружки, проектная деятельность и т.п.
4	Общекультурное	Проблемно-ценностное общение Художественное творчество Игровая деятельность Познавательная деятельность Социальное творчество (социально-преобразующая добровольческая деятельность)	Час общения, беседы, экскурсии, встречи с представителями творческих профессий, знакомство с лучшими произведениями искусства, творческие программы, праздники, формирующие художественную культуру школьников, посещение конкурсов и фестивалей фольклорного и современного творчества, тематических выставок; творческие конкурсы, кружки; библиотечные уроки; творческие проекты; дополнительное образование и т.п.
5	Социальное	Социальное творчество (социально-преобразующая добровольческая деятельность) Трудовая (производственная) краеведческая	Беседы, социально-значимые акции, туристско-краеведческие экспедиции, экологические акции, десанты, экологические патрули, социальные и экологические проекты; КТД, дополнительное образование и т.п.

III. Планируемые результаты

Планируемые личностные результаты:

Спортивно-оздоровительное направление:

Понимание и осознаний взаимной обусловленности физического, нравственного, психологического, психического и социально-психологического здоровья человека;
Осознание негативных факторов, пагубно влияющих на здоровье;
Умение делать осознанный выбор поступков, поведения, образа жизни, позволяющих сохранить и укрепить здоровье;
Способность выполнять правила личной гигиены и развивать готовность самостоятельно поддерживать свое здоровье;
Сформированное представление о правильном (здоровом) питании, его режиме, структуре;
Сформированные представление об основных компонентах культуры здоровья и здорового образа жизни;
Приобщение к разумной физической активности, сформированная потребность заниматься физической культурой и спортом, вести активный образ жизни.

Духовно-нравственное направление:

Осознанное ценностное отношение к национальным базовым ценностям, России, своему народу, своему краю, отечественному культурно-историческому наследию, государственной символике, законам РФ, русскому и родному языку, народным традициям, старшему поколению; сформированная гражданская компетенция;
Понимание и осознание моральных норм и правил нравственного поведения, в том числе этических норм взаимоотношений в семье, между поколениями, носителями разных убеждений, представителями различных социальных групп;
Положительный опыт взаимодействия со сверстниками, старшим поколением и младшими детьми в соответствии с общепринятыми нравственными нормам; сформированная коммуникативная компетенция;
Уважительное отношение к жизненным проблемам других людей, сочувствие к человеку, находящемуся в трудной ситуации;
Способность эмоционально реагировать на негативные проявления в детском обществе и обществе в целом, анализировать нравственную сторону своих поступков и поступков других людей;
Уважительное отношение к родителям (законным представителям), к старшим, заботливое отношение к младшим;
Знание традиций своей семьи и образовательного учреждения, бережное отношение к ним.

Общеинтеллектуальное направление:

Осознанное ценностное отношение к интеллектуально-познавательной деятельности и творчеству;
Потребность и начальные умения выражать себя в различных доступных и наиболее привлекательных для ребенка видах деятельности;
Сформированная мотивация к самореализации в творчестве, интеллектуально-познавательной и научно- практической деятельности;
Сформированные компетенции познавательной деятельности: постановка и решение познавательных задач; нестандартные решения, овладение информационными технологиями (поиск, переработка, выдача информации);
Развитие познавательных процессов: восприятия, внимания, памяти, мышления, воображения
Способность учащихся самостоятельно продвигаться в своем развитии, выстраивать свою образовательную траекторию;
Освоение механизмов самостоятельного поиска и обработки новых знаний в повседневной практике взаимодействия с миром;
Формирование внутреннего субъективного мира личности с учетом уникальности, ценности и психологических возможностей каждого ребенка.

Общекультурное направление:

Понимание и осознание моральных норм и правил нравственного поведения, в том числе этических норм взаимоотношений в семье, между поколениями, носителями разных убеждений, представителями различных социальных групп;
Понимание и осознание эстетических и художественных ценностей отечественной культуры; народного творчества, этнокультурных традиций, фольклора народов России;

Способность видеть красоту в окружающем мире; в поведении, поступках людей; эмоционально реагировать на негативные проявления в детском обществе и обществе в целом, анализировать нравственную сторону своих поступков и поступков других людей;

Сформированное эстетическое отношения к окружающему миру и самому себе;
Сформированная потребность повышать сой культурный уровень; потребность самореализации в различных видах творческой деятельности;
Способность взаимодействия со сверстниками, старшими и младшими детьми, взрослыми в соответствии с общепринятыми нравственными нормами, на нравственно-этических началах;
Знание культурных традиций своей семьи и образовательного учреждения, бережное отношение к ним.

Социальное направление:

Овладение социальными знаниями (об общественных нормах, об устройстве общества, о социально одобряемых и неодобряемых формах поведения в обществе и т. п.), понимание и осознание социальной реальности и повседневной жизни;
Сформированные позитивные отношения школьника к базовым ценностям общества (человек, семья, Отечество, природа, мир, знания, труд, культура), сформированное ценностное отношение к социальной реальности в целом;
Достижение учащимися необходимого для жизни в обществе, социуме социального опыта, получение школьником опыта и навыков самостоятельного социального действия;
Сформированные компетенции социального взаимодействияс обществом, общностью: сотрудничество, толерантность, уважение и принятие другого, социальная мобильность;
Умение коммуникативно взамодействовать с окружающими людьми, овладение социо-культурными нормами поведения в различных ситуациях межличностного и межкультурного общения;
Ценностное отношение к окружающей среде, природе; людям; потребность природоохранной деятельности, участия в экологических инициативах, проектах, социально-значимой деятельности

IV. Планирование воспитательной работы на 2019-2020 учебный год

Методическая тема: «Формирование интеллектуально развитой и физически здоровой личности учащихся»

Цели и задачи на 2019-2020 учебный год:

Перспективная цель: воспитание всесторонне гармонически развитой, здоровой, интеллектуальной, культурной личности, владеющей творческими умениями и навыками в усвоении общечеловеческих ценностей, склонной к овладению различными профессиями, с гибкой и быстрой ориентацией в решении сложных жизненных проблем.

Текущие задачи:

Формировать позитивное отношение к здоровому образу жизни;
Способствовать формированию у обучающихся нравственных понятий и духовных ориентиров;
Способствовать созданию благоприятных психолого-педагогических условий для развития личности, помочь раскрытию его потенциальных способностей;
Мотивировать учащихся на учебно-познавательную и социально значимую деятельность на уроках и во внеклассной работе;
Способствовать возникновению разносторонних интересов у детей;
Способствовать укреплению межличностных отношений учащихся в классе и вне школы;
Проводить профилактическую работу по предупреждению вредных привычек

Характеристика 8 Д класса.

На начало учебного года в классе 25 учащихся. Из них 9 мальчиков и 16 девочек. Классный коллектив сложился дружным, отношения между учениками хорошие. Ученики ответственно подходят к выполнению всех классных и школьных поручений. Совместно с классным руководителем, с хореографом, а иногда и самостоятельно разрабатывают концертные номера и классные мероприятия. Часто обучающиеся переживают из-за неудач своих одноклассников. Дисциплина на уроках в целом нормальная.

Все учащиеся обеспечены учебниками, учебными принадлежностями, у всех есть школьная и спортивная форма. В основном все дети питаются в столовой. Дети достаточно подвижны, импульсивны, жизнерадостны. Любят подвижные игры, спортивные соревнования, походы.

Отношения между детьми дружные. Все ребята в классе имеют поручения по классу, ответственно относятся к ним. Поручения распределяются между всеми учащимися. Самым ответственным учащимся поручаются наиболее сложные дела, то есть дела распределяются с учётом индивидуальных особенностей учащихся. Обязанности старосты класса с прошлого учебного года выполняет Сидорова Дарья, она пользуется авторитетом среди своих одноклассников.

Преимущественно все учащиеся в классе посещают внешкольные учреждения. Это – детская школа искусств, музыкальная школа, кружки при ДК, разные спортивные учреждения города. Пропуски уроков, конечно, присутствуют, но они по уважительной причине.

В общественной жизни школы дети более активны, чем в обучении, так как при получении знаний, умений и навыков они различны. Особенно низкая мотивация к обучению у Романова Никиты, у Невзорова Николая, у Гаязова Мусы. Учебный процесс и воспитательная работа в классе планируется с учётом возрастных и психологических способностей учащихся.

В целом класс очень активный, жизнерадостный и общительный. Успеваемость в классе средняя, но есть потенциал. Эмоциональный климат положительный.

СЕНТЯБРЬ

Направления	Классные часы, родительские собрания	Конкурсы, беседы	Инструктаж	Общешкольные мероприятия	Экскурсии, поездки, походы	Диагностика	Обще- классные дела
Спортивно-оздоровительное		Ознакомление учащихся и родителей с Федеральными законами №71-ЗРТ «О мерах по предупреждению причинения вреда здоровью детей, их физическому, интеллектуальному, духовному и нравственному развитию в РТ» и № 87-ФЗ «Об ограничении курения табака»	-Правила противопожарной безопасности -Правила дорожного движения -Техника безопасности во время экскурсий, походов, трудовых десантов	День знаний Месячник по профилактике детского дорожного травматизма- - Месячник профилактики терроризма и экстремизма		Заполнение листа здоровья.	- Дежурство по классу -Проведение санитарных пятниц, уборка закрепленных территорий
Духовно-нравственное	«100 лет ТАССР» - я люблю свою родину			Месячник профилактҗики терроризма и экстремизма .Акция «Экологический патруль»
Общеинтеллектуальное		«Права и обязанности учащихся»
Общекультурное	День пожилого человека				Культпоход по историческим местам Казани	Составление карты занятости учащихся во внеурочное время
Социальное	Утверждение плана работы класса на учебный год. «Самоуправление в классе» Выборы в органы классного самоуправления.			Линейка «Здравствуй, школа!».	Трудовой десант.Уборка территории школы. Высадка кустарников.	Анкета «Какой я вежливый»
Работа с родителями	Родительское собрание «Союз семьи и школы в деле воспитания и образования детей».	Посещение уроков русского языка и литературы. Беседа с учителем Дупленковой Г.В.	ИБ с родителями учащихся, нарушающими правила поведения в школе.			-Составление социального паспорта класса -Составление картотеки семьи -	Индивидуальные беседы с родителями учащихся из «группы риска».
Работа по профилактике правонарушений,детского травматизма	Кл.час. «Дорога. Транспорт. Пешеход»	Правила поведения в школе (кодекс прав и обязанностей, устав школы). Внешний вид.

ОКТЯБРЬ

Направления	Классные часы, родительские собрания	Конкурсы, беседы	Инструктаж	Общешкольные мероприятия	Экскурсии, поездки, походы	Диагностика	Обще- классные дела
Спортивно-оздоровительное	Последствия вредных привычек для человека		- -Техника безопасности во время экскурсий, походов, трудовых десантов - Правила поведения на улице и дома в каникулярное время	Трудовые десанты по благоустройству территории вокруг школы.		- Выявление учащихся, имеющих вредные привычки, склонных к правонарушению - Встреча с врачами-специалистами	- Дежурство по классу -Проведение санитарных пятниц, уборка закрепленных территорий - Генеральная уборка кабинета и закрепленных территорий - Подготовка кабинета к зиме
Духовно-нравственное	Кл.час «Нам жизнь дана на добрые дела»	Беседа «Ветеран живет рядом».		Неделя добра		Определение уровня воспитанности
Общеинтеллектуальное		Как рационально тратить время
Общекультурное	Круглый стол «Зачем нужен режим дня?».	Конкурс букетов и композиций «Дары осени»		День учителя. Концерт «От всей души». Осенний переполох (8-11 классы).
Социальное	«Итоги 1 четверти»	«Я в школе» (правила для обучающихся)			Конкурс газет «ко Дню учителя»
Работа с родителями	Родительское собрание «Как научить ребенка заботиться о своей безопасности».	Посещение уроков математики. Беседа с учителем Спиридоновой Е.В.	ИБ с родителями учащихся, нарушающими правила поведения в школе.			Тест – вопросник родительского отношения к детям	Проведение консультаций для родителей
Работа по профилактике правонарушений,детского травматизма	Правила поведения на улице и дома

НОЯБРЬ

Направления	Классные часы, родительские собрания	Конкурсы, беседы	Инструктаж	Общешкольные мероприятия	Экскурсии, поездки, походы	Диагностика	Обще- классные дела
Спортивно-оздоровительное	«Здоровый ребёнок – здоровая Россия»	КТД «В здоровом теле - здоровый дух»	-Правила дорожного движения -Техника безопасности во время экскурсий, походов, трудовых десантов	Фотоконкурс «Стиль жизни - здоровье»			- Дежурство по классу
Духовно-нравственное	Классный час «Мама, милая моя!»,			Конкурс поздравительных открыток «Для милых мам»	Культпоход в ТЮЗ	«Как поступить?»
Общеинтеллектуальное					Участие в международной игре по русскому языку «Русский медвежонок»
Общекультурное	Классный час «О товариществе и дружбе» »
Социальное	«Задачи на 2 четверть»					«Ты и твой класс» (методика Е.Н.Степанова)
Работа с родителями	«День матери»	Посещение уроков информатики. Беседа с учителями Шляхтиной О.М., Сафиуллиной Г. А.	ИБ с родителями учащихся, нарушающими правила поведения в школе.	Профилактическая операция «Семья»			Проведение консультаций для родителей
Работа по профилактике правонарушений,детского травматизма	Кл.час. Мы соблюдаем ПДД.

ДЕКАБРЬ

Направления	Классные часы, родительские собрания	Конкурсы, беседы	Инструктаж	Общешкольные мероприятия	Экскурсии, поездки, походы	Диагностика	Обще- классные дела
Спортивно-оздоровительное	Прогулка на лыжах по зимнему лесу	- Беседа по безопасности дома, в школе, на улице, в общественных местах	- -Техника безопасности во время экскурсий, - Правила пользования пиротехникой во время новогодних праздников - Правила поведения на улице и дома в каникулярное время	День борьбы со СПИДом.			- Дежурство по классу - Генеральная уборка кабинета и закрепленных территорий
Духовно-нравственное	Классный час «Гражданином быть обязан»,	«Воспитание характера»		Международный день инвалидов. Акция «Добрый подарок».	Экскурсия в музей ИЗО
Общеинтеллектуальное				Международный день прав человека. Конкурс юных правоведов «Его величество Закон».	Участие в международной игре по английскому языку «Британский бульдог»
Общекультурное	Классный час «Мораль и право».			Новогодние огоньки
Социальное	«Мы и наши права».			Новогодняя ярмарка. Конкурс «Новогодняя игрушка».		Метод незаконченных предложений «Мое место в школе»
Работа с родителями	Родительское собрание «Профилактика зависимостей (курение, алкоголизм, наркомания) и других асоциальных явлений.»	Посещение уроков истории, обществознания Беседа с учителем Кочемасовым В.Ю.	ИБ с родителями учащихся, нарушающими правила поведения в школе.				Новогодний семейный праздник
Работа по профилактике правонарушений,детского травматизма	Беседа по безопасности дома, в школе, на улице, в общественных местах			Профилактическая операция «Правонарушитель»

ЯНВАРЬ

Направления	Классные часы, родительские собрания	Конкурсы, беседы	Инструктаж	Общешкольные мероприятия	Экскурсии, поездки, походы	Диагностика	Обще- классные дела
Спортивно-оздоровительное		Предупреждение травматизма на улице, на катке	-Правила дорожного движения -Техника безопасности во время экскурсий, походов, трудовых десантов	Зимние забавы «Здравствуй, снежная зима!» (лыжная вылазка)			- Дежурство по классу
Духовно-нравственное	Классный час «Имидж делового человека»	Акция милосердия «Спасаем голодных птиц города!»
Общеинтеллектуальное	«Учись учиться»
Общекультурное	Дискуссия «Научитесь владеть собой».					Составление карты занятости учащихся во внеурочное время	Запись в кружки и секции на 2 полугодие
Социальное	«Задачи на 3 четверть»
Работа с родителями		Индивидуальные беседы по профилактике правонарушений. Посещение уроков английского и родного языка Беседа с учителями анг. и род. языка: Науметовой Г.Р.,Хуснутдиновой А.Ф., Вахитовой Э.Ф.			Организация досуговой деятельности детей в каникулы	Анкета «Знаете ли вы своего ребенка»	Проведение консультаций для родителей
Работа по профилактике правонарушений,детского травматизма	«Моё поведение: на уроке и на перемене»

ФЕВРАЛЬ

Направления	Классные часы, родительские собрания	Конкурсы, беседы	Инструктаж	Общешкольные мероприятия	Экскурсии, поездки, походы	Диагностика	Обще- классные дела
Спортивно-оздоровительное		Круглый стол «Режим дня. Зачем он нужен?»	-Техника безопасности во время экскурсий, походов, трудовых десантов - Правила поведения на улице и дома в каникулярное время		- Конкурс детского экологического рисунка	- Анкетирование родителей по вопросу горячего питания - Встреча с врачами-специалистами	- Дежурство по классу -- Генеральная уборка кабинета и закрепленных территорий
Духовно-нравственное		Беседа «Учение и воля»		Месячник военно-патриотического воспитания. Смотр строя и песни.	Экскурсия в музей РТ
Общеинтеллектуальное	Классный час «Профессии моих родителей»,	Конкурс знатоков родного языка (1-11 классы).		День Российской науки. Выставка «Образование и карьера» (8-11 классы) Месячник профориентационной работы. День открытых дверей «Дороги, которые мы выбираем» (8-11 классы).
Общекультурное				Конкурс «Радуга талантов». День св.Валентина Конкурс театральных постановок «Все о любви» (8-11 классы).
Социальное	Классный час «Можно и нельзя в жизни».			День Защитников Отечества		Определение общественной активности учащихся (по Степанову Е.Н.)
Работа с родителями		«Досуг и свободное время школьников».	ИБ с родителями учащихся, нарушающими правила поведения в школе.			«Ребенок глазами родителей»	Проведение консультаций для родителей «Что делать, если…».
Работа по профилактике правонарушений,детского травматизма		Посещение уроков химии. Беседа с учителем Талмановой Е.В.	ИБ по профилактике правонарушений,детского травматизма

МАРТ

Направления	Классные часы, родительские собрания	Конкурсы, беседы	Инструктаж	Общешкольные мероприятия	Экскурсии, поездки, походы	Диагностика	Обще- классные дела
Спортивно-оздоровительное	«Здоровый образ жизни в моей семье»	«Правила личной гигиены»	-Техника безопасности во время экскурсий, походов, трудовых десантов - Правила поведения на улице и дома в каникулярное время. Правила поведения на водоёмах в весенний период		Экскурсия в музей противопожарной безопасности		- Дежурство по классу -- Генеральная уборка кабинета и закрепленных территорий
Духовно-нравственное	Кл.час «Какой мы коллектив?»	Беседа «Перед матерью в вечном долгу».		Международный женский день День поэзии. День театра.
Общеинтеллектуальное	«Мой личностный рост».			Участие в учебно-познавательной игре по математике «Кенгуру»		Изучение мотивов учения учащихся
Общекультурное							Праздник для мам «Мама, милая моя»
Социальное	«Итоги 3 четверти»
Работа с родителями	Родительское собрание «Досуг и свободное время школьников.»		ИБ с родителями учащихся, нарушающими правила поведения в школе. Посещение уроков географии Беседа с Степановой Т.К.		Совместная работа по организации досуга и занятости детей во время весенних каникул		Проведение консультаций для родителей
Работа по профилактике правонарушений,детского травматизма	Кл.час.»Дорога. Транспорт. Пешеход»

АПРЕЛЬ

Направления	Классные часы, родительские собрания	Конкурсы, беседы	Инструктаж	Общешкольные мероприятия	Экскурсии, поездки, походы	Диагностика	Обще- классные дела
Спортивно-оздоровительное	Классный час «О чести и достоинстве в спорте»	Беседа по безопасности дома, в школе, на улице, в общественных местах	-Правила дорожного движения -Техника безопасности во время экскурсий, походов, трудовых десантов - Правила противопожарной безопасности	Всемирный день здоровья. Акция «Мы готовы к ГТО».			- Дежурство по классу -- Генеральная уборка кабинета и закрепленных территорий
Духовно-нравственное	Классный час «Жить и быть человеком»,			День детской книги. Конкурс агитбригад «Свежий ветер»	Участие в спортивно-интеллектуальной игре «Тат-rus»
Общеинтеллектуальное				Акция «Мы готовы к ГТО». Акция «Спешите делать добро»
Общекультурное	«Жизненные ценности».			День птиц. День непослушания.
Социальное	«Задачи на 4 четверть»			Трудовые десанты по благоустройству территории вокруг школы.		«Выявление мотивов участия учащихся в делах класса и школы» (по методике О.В.Лишина)
Работа с родителями			ИБ с родителями учащихся, нарушающими правила поведения в школе.				Проведение консультаций для родителей
Работа по профилактике правонарушений,детского травматизма	Кл.час. «Дорога. Транспорт. Пешеход»

МАЙ

Направления	Классные часы, родительские собрания	Конкурсы, беседы	Инструктаж	Общешкольные мероприятия	Экскурсии, поездки, походы	Диагностика	Обще- классные дела
Спортивно-оздоровительное		«Культура приема пищи»	-Техника безопасности во время экскурсий, походов, трудовых десантов - Правила поведения на улице и дома в каникулярное время	Месячник профилактики терроризма и экстремизма.	Выход на природу. Экскурсия в Булгар.		- Дежурство по классу -- Генеральная уборка кабинета и закрепленных территорий - Проведение санитарных пятниц, уборка закрепленных территорий
Духовно-нравственное	Урок мужества «Мир нужен всем». (встреча с ветеранами)			День Победы. День семьи. Акция «Ветеран живёт рядом». Уроки мужества «Мир нужен всем» Музыкально-поэтическая композиция «К подвигу героев сердцем прикоснись…». Акция «Экологический патруль» Акции «Бумага во благо».
Общеинтеллектуальное					Экскурсия в музей по плану школы
Общекультурное	Классный час «Никто не забыт, ничто не забыто».			Линейка «Зажигаем звёзды». Выставка рисунков «Салют, Победа!» Фотовыставка «Поклонимся великим тем годам»		«Изучение учебной мотивации и отношение и учебным предметам»
Социальное	Практико -ориентированные проекты Акции «Цветочная рассада», «Цветник у родной школы»; работа на пришкольном участке			Организация летнего отдыха детей Выставка-ярмарка детского творчества «Своими руками».
Работа с родителями	Родительское собрание»Итоги учебного года. Жизнь ребенка и его успехи в школе».	Инструктаж по ТБ во время летних каникул	Совместная организация занятости детей во время летних каникул			Тестирование родителей «Уровень удовлетворенности родителей деятельностью школы».	Индивидуальные беседы с родителями учащихся, входящих в «группу риска».
Работа по профилактике правонарушений,детского травматизма	Защита детей от преступлений в школе и дома.	Инструктаж по ТБ во время летних каникул. Профилактические беседы с учащимися из «группы риска» перед летними каникулами. Беседа с учителями –предметниками « Что удалось и над чем нужно работать….»

Предварительный просмотр:

“Иң-иң якын кешебез”.

Әниләр бәйрәменә багышланган сценарий.Әниләр бәйрәме

1 ал. баручы: Хәерле көн, хөрмәтле әти-әниләр, укучылар, укытучылар... Әниләр көненә багышланган бәйрәмебезне башлыйбыз.

2 ал. баручы: Кадерлеләребез! Сезне бәйрәм уңаеннан кайнар котлыйбыз. Барыгызга да озын гомер, ныклы сәламәтлек, матур тормыш, бәхетле көннәр телибез.

Үзе көз ае булса да,

Бүген көн шундый ямьле.

Чөнки әниләр көне бит,

Шуңадыр бик күңелле.

1 класслар шигырь сөйлиләр

1нче бала: Кояш көлә, мин елмаям,

Бигрәк матур көн бүген,

Бүген әниләр бәйрәме,

Шуңа күңелем шат минем.

2нче бала: Бәйрәм бүген, бәйрәм диеп,

Бар дөнья көлеп торсын,

Әни бәйрәме икәнен

Әти дә белеп торсын.

3нче бала: Син, әнием, минем өчен

Бу дөньяда бер генә.

Елмайганда йөзләреңнән

Бар өйгә нур бөркелә.

4нче бала: Тыңлап бишек җырларыңны

Елавым басылган бит.

Телем дә минем иң элек

“Әннә” дип ачылган бит.

1 а.б. - Күрәсезме, залда күпме чәчәкләр. Бу гади чәчәкләр генә түгел, бу тылсымлы чәчәкләр. Кем чәчәк эченнән табышмак алып, җавабын таба икән, шуны бүләк көтә. (бүләкләр кирәк була)

1. Лампа түгел, яктырта

Мич түгел, җылыта.

Нәрсә ул? ( кояш)

2. Мич тулы пәрәмәч, уртасында ак калач. (ай һәм йолдызлар).

3. Аяксыз, кулсыз, капка ача.(җил)

4. Утта янмый, суда батмый. (боз).

5. Ак ашъяулык таптым, җир өстенә яптым.(кар)

6. Тураганда елата. Нәрсә ул? (суган)

7. Түгәрәк кенә кызыл йорт,

Эче тулы корт. (помидор)

8. Ул җир астына төшкән,

Кып-кызыл булып пешкән,

Ашка тәм һәм төс бирер,

Аны кем белер? (чөгендер)

9. Үзе тешле, ләкин тешләми.(тарак)

10. Бит-кулларны корыта,

Чисталыкны ярата.(сөлге)

2 а.б.

Ана!

Йөрәкнең ул иң мөкатдәс хисе,

Күңелнең ул иң-иң түрендә.

Ул салкында сине җылытучың,

Юанычың авыр көнеңдә.

1 а.б.

Хәзер яңгыраячак җыр, сөекле әниләребез, сезгә бүгенге бәйрәм сәламе булып ирешсен.

(җырын башкара) Байбуз Маша. 3 Г

1 а.б.

Бу көннәрдә Россия җирлегендә зур бәйрәм - Әниләр көне билгеләп үтелә. Әниләр көнен билгеләп үтү борынгыдан калган гадәт. XVII гасырдан XIX гасырга кадәр Англиядә “Материнское воскресенье” көне билгеләнеп үткән. Бөтен дөньяда бу көн әниләр хөрмәтенә багышланган.

2 а.б.

1910 нчы елда беренчеләрдән булып Әниләр бәйрәмен официаль рәвештә Вирджиния штаты игълан итә.

1 а.б.

Россиягә килгәндә, Әниләр көне ноябрь аеның соңгы якшәмбесендә уздырыла. Россия президенты Борис Николаевич Ельцин Указы буенча 1998 нче елдан башлап әниләр көне билгеләп үтелә.

2 а.б.

Әни ... Һәркемнең күңеле өчен иң изге, иң газиз нәрсә ул!

Балага үз әнкәсеннән дә күркәмрәк, кадерлерәк җан юк. Әни – сине карап үстерүче, сине кеше итүче, сине сагынучы һәм сагындыручы ул. Ана – ул дөньяда иң бөек кеше!

Иң якын кешеләренә-әниләргә багышлап кызлар бию башкаралар.

ӘМИНӘ

2 а.б. - Әни дибез, әни дибез. Ә сез әниләрегезгә ничек булышасыз?

СЦЕНКА.

Әни. - Балалар бу мин, әниегез.

Зур кыз. - Исәнме, әнием!Бәйрәм белән котлыйм сине!

Мин керләр юдым, әни,

Сабынлап юдым, әни (кер юа-юа сөйли).

Әни. - Рәхмәт,кызым! Үскәнснң,

Бигрәк матур иткәнсең!

Уртанчы кыз(идән юа-юа,чүпрәген сыгып сөйли).

- Идәнне юдым, әни!

Сабынлап юдым әни!

Әни.(гаҗәпләнеп) – Ай, кызым,үскәнсең,

Бигрәк матур иткәнсең!

Кече кыз.(әрчегән бәрәңгене сабынлап юа-юа сөйли).

- Бәрәңге юдым, әни!

Сабынлап юдым, әни!

Әни. – Ай, кызым, үскәнсең

Нишләдең?!...

БИЮ.

1а.б.

Мәрхәмәтле безнең әниләр.
Жиргә матурлыкны, илгә батырлыкны
Сез бирәсез, гүзәл әниләр.

Әниләр бәйрәме көнендә
Җырламый калырга буламы?
Әниләр булмаса, әниләр булмаса,
Җылытыр иде кем дөньяны?

2 а.б.

Иң якын кешеләре – әниләре турында укучылар иншалар да яздылар. Алар әниләре турында нәрсә әйтергә телиләр икән? Тыңлап карыйк.

(Иншалар укыла)

2а.б.

Бүген әйтеләсе теләкләребез, җырларыбыз, биюләребез – барысы да чын йөрәктән, күңелнең иң-иң түреннән - әниләр өчен.

“Күгәрченем” җыры

1 а.б.

Әниләр безгә бары бәхет кенә телиләр. Безнең һәрбер сулышыбызны да сизеп торалар. Без шатлансак - алар да шатлана, без еласак - аларның да күзләрендә яшь тамчылары ялтырый.

Кызлар шигырьләр сөйлиләр.

Гимадутдинова А. 10 А

Әминә 4 Д

3-4 кл. кызлары

1 а.б.:

Әни, әнием, әнкәй..... Нинди йомшак, ягымлы, җылы бу сүзләр! Берни белән дә тиңли алмаслык газиз, бердәнбер кадерле кеше ул Әни!

2 а.б.:

Ана булу – изгелекнең таҗы,
Дөньяда иң олы дәрәҗә.
Ана кеше һәрбер баласының
Бәхетенә ача тәрәзә.
Ана сиңа гел яхшылык тели,
Гаепләрең булса кичерә.
Турылыклы калыйк гомер буе
АНА дигән күркәм кешегә!

1 а.б.:

Ана! Чынлап та, ничек горур яңгырый бу сүз! Халыкта анага багышланган бик күп әйтемнәр, мәкальләр бар. Әйдәгез әле, шул акыллы сүзләрне искә төшереп алыйк әле!
Мин башлыйм, ә сез дәвам итегез.

– Ана күңеле – балада, бала күңеле ... (далада).
– Оҗмах әниләрнең... ( аяк астында).
– Ана кулы тигән җир тәмугта ... ( янмас).

– Яктылык – кояш янында, яхшылык – ... ана янында).
– Өйнең яме ... (ана белән).
– Үз анасын зурлаган кеше анасын ... (хурламас).
– Ата-ананы тыңлаган адәм булган, тыңламаган ... (әрәм булган)

2.а.б. Ана назы - жирдә ул мәңгелек,
Мәңгелек жыр - бишек жырыгыз.
Без узасы юлда маяк булып
Гомер буе балкып торыгыз.

Тормышларыгыз матур, йөзләрегез көләч, булсын, сәламәтлек һәрдаим юлдашыгыз булсын.

1 а.б. : Кояш көлә, мин елмаям,

Бигрәк матур көн бүген,

Бүген әниләр бәйрәме,

Шуңа күңелем шат минем.

2 а.б. Кадерле әниләр!

Бәйрәмегез сезгә бәхет,

Сәламәтлек китерсен,

Көнегез гел шат булсын,

Елның һәрбер көне сезгә

Әниләр көне булсын!

Камилә җыр.

1а.б.

Кадерле әниләр, әбиләр, кунаклар! Бәйрәмебез ахырында тагын бер кат чын күңелдән сезне бәйрәм белән котлыйбыз.

Дөньядагы һәрбер яхшылыктан

Өлеш чыксын сезгә мул гына.

Без телибез сезгә ак бәхетләр,

Шатлыкларга илткән юл гына.

2а.б. Сезгә булган безнең хөрмәтебез

Урын алсын йөрәк түрендә .

Шатлык – куаныч , зур бәхетләр

Юлдаш булсын гомер - гомергә

ҖЫР

Предварительный просмотр:

Шагыйрь Шәүкәт Галиевнең 90 еллык юбилеена багышланган әдәби-музыкаль кичә

Шаян каләмле абый

Җиһазлау: Сәхнә бәйрәмчә бизәлә. Шәүкәт Галиевнең потреты, зур хәрефләр белән “Балалар шагыйре Шәүкәт Глиевнең тууына 90 яшь дип язу эленә. Шагыйрьнең китапларыннан һәм газета-журналларда басылган мәкаләләрдән торган күргәзмә оештырыла. Презентация, экран. Укучыларныж иҗади эшләреннән торган күргәзмә.

Максат. Шәүкәт Галиевнең тормыш һәм иҗат юлын, балалар өчен иҗат иткән шигырьләрен күбрәк укучыларга җиткерү, укучыларда китапка карата мәхәббәт тәрбияләү.

Кичәгә башлангыч һәм урта яшьтәге татар төркемнәрендә укучы мәктәп балалары чакырыла. Кичәдә бары тик Шәүкәт Галиевнең шигырьләре генә сөйләнә.

Тыныч кына музыка уйный.

1 нче алып баручы. Хәерле көн, хөрмәтле укытучылар, кадерле укучылар!

2 нче алып баручы. Сезне шушы залда күрүебезгә без бик шат.

1 нче алып баручы. Һәр якның, һәр төбәкнең күркәм эшләре, кылган гамәлләре белән тирән эз калдырган шәхесләре бар. Алар мактанып йөрмиләр, тыныч кына эшлиләр дә, эшлиләр.

2 нче алып баручы. Без аның шигырьләре белән тәрбияләнеп үстек. “Шәвәлидән” үрнәк алдык, “Космонавт булабыз” дип хыялландык, “Пәрәмәч”еннән сыйландык, “Көлке бүлмәсе”нә кереп рәхәтләнеп көлдек, шаярдык.

1 нче алып баручы. Үзенең шаян шигырьләре белән һәрчак сөендереп, шатлык өләшеп торучы шаян әдибебезнең кем икәнлеген аңлагансыздыр.

2 нче алып баручы. Ул – Татарстанның халык шагыйре, Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, Халыкара шәрәфле Г.Х.Андерсен исемендәге диплом иясе – Шәүкәт Галиулла улы Һидияуллин – Шәүкәт Галиев.

1 нче алып баручы. Шәүкәт Галиевнең 90 еллык юбилеена багышланган әдәби- музыкаль кичәбезне башлыйбыз.

җыр – 6 Б Карина җырлый

1 нче алып баручы. Шәүкәт – көч, куәт, олылык, бөеклек дигән сүз. Чыннан да, әлеге сыйфатлар шагыйрьгә туры килә.

2 нче алып баручы. Шәүкәт Галиев 1928 елның 20 ноябрендә Татарстанның Апас районы Олы Бакырчы авылында дөньяга килә.Үсмер һәм яшьлек еллары Бөек Ватан сугышына туры килгәнлектән, шул чорның авырлыгын үз җилкәсендә татыган шагыйрьләрнең берсе ул. “Авыр еллар иде. Мин яланаяк җир сөреп йөрдем. Өметләнеп җырлый – җырлый иген иктем. Ул елларның уңышы сыек иде... Күңелгә төшкән орлыклар күпьеллык һәм мул булып чыкты”, - дип искә ала Шәүкәт ага.

2 нче алып баручы. Шагыйрь дигәч тә, аңа килү юллары җиңел булмаган Шәүкәт аганың. Аңа колхозда эшләргә дә, бригадир ярдәмчесе, хисапчы, урман кисүчеләр бигадиры, хәтта бухгалтер да булырга туры килә. Ләкин күңел түрендә ул чакта ук “әдәбият корты” оялагандыр инде, урман кисү эшеннән ул үзенең “Моң” дигән беренче шигырен язып кайта.

2 Г Байбоз Маша (үзе) җырлый

1 нче алып баручы. Иҗат юлы аны Кайбыч районы газетасына алып килә. Республика матбугаты белән дә язышып тора. Һәм ... талантлы егетне “Чаян” журналына чакырып алалар.

2 нче алып баручы. Шәүкәт Галиев танылган шагыйрь Муса Җәлилнең чордашы. Сугыш әрнүләре аларның икесендәдә бер төсле чагыла. 1942 нче елның 28 нче февралендә фронтка барганда Муса Җәлил кызы Чулпанга “Килеп җитмәгән хат” шигырендә болай дип яза: “Дошманны җиңгәч, мин өйгә кайтырмын. Синең туган көнеңне бәйрәм итәрбез. Мин сиңа бик яхшы бүләк бирергә җыенган идем, кайткач бирермен”.

2 нче алып баручы. Кадерле балалар, белгәнебезчә, февраль ае мәктәбебебездә “Туган тел айлыгы” исеме астында үтте. Бу айлык кысаларында сез дә Муса Җәлил һәм Шәүкәт Галиев иҗатына багышланган рәсем конкурсында катнашкансыздыр. Ул рәсемнәр хәзер сезнең каршыгызда! Кем иң яхшы рәсем ясаучы, кемнәр беренче урынга лаек булды, без аларны сәхнәгә чакырабыз.

Муса Җәлил иҗатына багышланган рәсем конкурсында 1 урын .....га бирелә.

2 урынга .....лаек булдылар.

3 урынны ... бүлеште.

Шәүкәт Галиев иҗатына багышланган конкурста

1 урын ....га бирелә.

2 урынга ... эшләре тәкъдим ителде.

3 урынга ... эшләре лаек дип табылды.

Барыгызга да актив булуыгыз өчен зур рәхмәт, киләчәктә дә уңышлар теләп калабыз.

7а сыйныфыннан Мустафина Регина бии.

2 нче алып баручы. Шагыйрьнең 60 - 70 нче елларда дөнья күргән “Сиңа әйтер сүзем бар”, ”Сөенечләрем, көенечләрем”, “Уйларым, серләрем”, “Фикердәшкә”, ”Тамчылар тамар чаклар” кебек җыентыклары аны югары зәвыклы, сизгер рухлы шагыйрь итеп таныттылар. Балалар шагыйре буларак, Шәүкәт Глиевнең иң киң таралган персонажлары арасында Шәвәли зур урын алып тора. Әйдәгез әле, зур алкышлар белән Шәвәлине каршы алыйк!

Сәхнәгә берәмләп укучылар чыга. Беренче булып Шәвәли (Ислам)күренә. Битенә эре итеп сипкелләр ясаган, үзе сәхнәдә елмаеп йөри.

Сәхнәгә шигырь сөйләүче балалар чыга: А.Әминә, Ш. Әминә, Динә, Айнур.

Шәвәли. Исәнмесез, кадерле балалар! Мине таныдыгыз инде, беләм. Шәвәли мин! Шәвәли!

Сәхнәгә Шәвәли янына бер кыз чыга.

Кыз. Я инде, Шәвәли! Артык мактанма. Укучылар үзеңне бөтенләй яратмый башларлар. Мактану егет эше түгел ул.

Шигырьләр сөйләнә.

Маша һәм кызлар гр. җырлый

1 нче алып баручы. Шәүкәт Галиев - юмор һәм сатира остасы. Ул бу өлкәдә иҗатның башлангыч елларыннан башлап актив эшләгән шагыйрь. Шагыйрь “Бүләк”, ”Шәвәли китабы”, “Кызык”, ”Гаҗәп хәлләр”, ”Мәзәк хәлләр” исемле шигырь җыентыклары өчен Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек булды. 2007 елда Ш.Галиевнең “Шәвәли китабы” – «Ел китабы» бәйгесендә 1 урынны алды.

2 нче алып баручы. Ә 1980 елда рус телендә чыккан “Заяц на зарядке” китабы өчен татар балалар язучыларыннан беренче буларак Халыкара бүләк -Ганс Христиан Андерсен исемендәге диплом алу бәхетенә иреште.

3 г сыйныфыннан Әнисә, Сафина җырлыйлар – “Гармун” җыры.

1 нче алып баручы. Юмор – көлке, мәзәк дигән сүз. Юмор белән сөйләшү сәләтенә ия кеше эле – электән макталып килгән, аның абруе башкалардан югары булган. Андый кешеләр гадәттә, башкалар белән дә уртак телне тиз таба, кыен вакытларда төшенкелеккә бирелми, кайгылы кешеләрне юата. Шәүкәт Галиев шигырьләре юморга бай, аларда наянлык, шатлык, куаныч. Аның кыярлары – түбәтәйле, песие – мөгезле һәм сакаллы. Чебиләре – самолетта оча, куяны – физзарядка ясый, ә шөпшәсе – мылтык көпшәсеннән атып филне ега.

2 нче алып баручы. Шәүкәт Галиев - балаларның яраткан шагыйре. 1962 елда аның балалар өчен махсус язылган шигырьләре тупланган “Камырша” исемле беренче җыентыгы басылып чыккан иде. Шуннан соңгы елларда авторның яшь дусларына багышлап язылган егермеләп китабы дөнья күрде.

Шәүкәт Галиев балалар әдәбиятында бөек Тукай традицияләрен дәвам итә. Ул балалар күңеленә рәссам булып керә, алар белән яши, табигатьне тоярга, яратырга өйрәтә. Шагыйрь тудырган шигъри дөнья - искиткеч кызыклы, маҗаралы дөнья. Аның Камырша, Шәвәли кебек геройлары, укучыларның шаян дустына әйләнеп, илебезнең төрле почмакларында сәяхәт итәләр.

Ислам , Дилия, Мансур шигырь сөйлиләр.

1 нче алып баручы. Шәүкәт Галиев - балаларның киңәшчесе, дусты. Аның балаларга дип язылган ике дистәдән артык китабы бар. -0Ул аларны хезмәт сөяргә, гадел, тырыш булырга өйрәтә. Табигать бизәкләре, кеше күңеленең матурлыгы белән бергә күңелгә туган тел аһәңе сеңеп кала. ”Телнең тапкырлыгы, матурлыгы, байлыгы бу телдә сөйләшкән халыкка ихтирам уята”, - дип язган иде шагыйрә Саҗидә Сөләйманова Шәүкәт Галиев иҗаты хакында. 1995 елда Шәүкәт Галиевкә “Татарстанның халык шагыйре”дигән мактаулы исем бирелде.

3 г Әнисә җырлый – попурри

2 нче алып баручы. Безнең кечкенә тамашачыларыбыз без сезгә кичәбезнең ахырында викторина сорауларын тәкъдим итәбез. Без бу күренекле шагыйребезне яхшы беләбезме икән.

Балалар, игътибарлы булыйк, кул күтәреп җавап бирик. Шундый җавапларга гына бүләк биреләчәк.

( алып баручылар һәр дөрес җавап өчен бүләк биреп баралар)

Әдәби викторина

1. Ш.Галиев кайда һәм кайчан туган?

2. Ш.Галиев Казанда чыга торган кайсы журналда эшли?

3.1962 елда чыккан, махсус балаларга атап язылган җыентыкның исемен әйтегез.

4. Кайсы китабы өчен Ш.Галиев Г.Х.Андерсен исемендәге Диплом белән бүләкләнде?

5. «Иләвәш» нең сере нидә?

6.Ш.Галиевкә «Татарстан Республикасының халык шагыйре» исеме ничәнче елда бирелә?

7. Шәүкәт - исеменең мәгънәсен кайсыгыз белә?

8. Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләген Ш.Галиев ничәнче елда ала?

9. Сабан туенда Тимершаны җиңгән малайның исеме ничек?

10.Ш.Галиев балалар өчен барлыгы ничә китап язган?

11. 2007 елда Ш.Галиевнең кайсы җыентыгы «Ел китабы» бәйгесендә 1 урынны алды?

12. Шук малай,

Үткен малай,

Ут малай! Кем ул?

Җаваплар:

1.1928 нче елның 20 ноябрендә Апас районы Олы Бакырчы авылы

2. «Чаянда»

3. «Камырша»

4. «Заяц на зарядке»

5. Сүз арттан укыла - Шәвәли

6. 1995 елда

7. Көч, куәт, олылык, бөеклек

8. 1972 елда ала

9. Сабир

10. Ике дистәдән артык

11.«Шәвәли китабы» җыентыгы

12. Шәвәли

2 нче алып баручы. Шушының белән кичәбез тәмам. Сезне бүген Шәүкәт Галиевнең тормыш юлы һәм иҗаты белән мәктәбебезнең укучылары таныштырды. Әйдәгез әле, аларның барсын да сәхнәгә алкышлар белән чакырып, рәхмәт әйтик.

Музыка яңгырый.

Предварительный просмотр:

1 нче сыйныф рус төркеме өчен татар теленнән тематик план.

Сәгатьләр күләме атнага 3 сәгать, елга 102 сәгать.

Укыту әсбабы: И.Л.Литвинов;Э.Р. Садыкова,Л.И.Гарипова. Рус телендә башлангыч белем бирү мәктәбенең 1 нче сыйныфы татар теле дәреслеге (рус телендә сөйләшүче балалар өчен) Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы тарафыннан тәкъдим ителгән. Казан.Татарстан китап нәшрияты. 2013

№	Сәг.саны	Тема	Көтелгән нәтиҗәләр
№	Сәг.саны	Тема	метапредмет	предмет	шәхескә кагылышлы
			I чирек- 27 сәгать
1	1	Фигыльләрсез раслау, инкяр һәм сорау җөмләләр. Бу кем/нәрсә? Кыз/алма. Нинди? сорауларына җавап биргән сүзләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштырыра,объектларны чагыштыра,классификацияләү өчен уртак билгеләрне билгели белү.	[å],[a], [ә],[э]авазларын һәм бу авазлар кергән китап, малай, апа, кем, нәрсә, бу сүзләрен; дәресләрдә кирәкле Исәнмесез, балалар! Утырыгыз! Басыгыз! Сау булыгыз! сөйләм калыпларын куллана белү.	Укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү; балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру.
2	1	Фигыльләрсез раслау, инкяр һәм сорау җөмләләр. Ә ә хәрефе һәм [ә] авазы. Бу кем/нәрсә? сорауларына җавап биргән сүзләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштырыра,объектларны чагыштыра,классификацияләү өчен уртак билгеләрне билгели; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	[ә] авазы, хәрефе һәм бу аваз кергән әби, тәлинкә, тәрәзә сүзләрен; дәресләрдә кирәкле Юра, бас! Юра, утыр! Исәнмесез! сөйләм калыбларын һәм аларга җавап бирә белү; [å],[ә],[э]авазларын дөрес әйтү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда өлкәннәргә карата уңай хисләр тәрбияләү.
3-4.	2	Фигыльләрсез раслау, инкяр һәм сорау җөмләләр.[э]авазы.	Максат куя; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	[э]авазы һәм ишек, эт, песи, бала, бабай сүзләрен; дәрескә кирәкле Исәнмесез, малайлар/кызлар! Малайлар/ кызлар, утырыгыз/басыгыз! сөйләм калыбларын куллана; [å],[ә],[э]авазларын һәм бу авазлар кергән сүзләрне дөрес әйтә белү, Исәнмесез! җавабын йөгерек әйтү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда гаиләдәге кешеләргә карата җылы хисләр тәрбияләү.
5	1	Фигыльләрсез раслау, инкяр һәм сорау җөмләләр. [ч]авазы һәм бу аваз кергән сүзләр. Нинди ? соравы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; сөйләм калыбларын аңлап куллана; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	[ч] авазы һәм бу аваз кергән сүзләрне тану; Нинди? соравына җавап бирә; Кызлар, утырыгыз! Малайлар да утырыгыз! сөйләм калыбларын куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда күзәтүчәнлекне үстерү.
6	1	Фигыльләрсез раслау, инкяр һәм сорау җөмләләр.[къ]авазы һәм бу аваз кергән сүзләр. Нинди? соравы.	Укытучы ярдәме белән максат куярга, эшне планлаштыра; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	[къ] авазын әйтә һәм бу аваз кергән ак, карт сүзләре һәм яшь сүзләрен, Тагын нинди сөйләм калыбын аңлап куллана белү; [å],[ә],[э],[ч] авазларын дөрес әйтү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда күзәтүчәнлекне үстерү.
7	1	Фигыльләрсез раслау, инкяр һәм сорау җөмләләр.[къ] авазы һәм бу аваз кергән сүзләр.	Укытучы ярдәме белән максат куя, эшне планлаштыра; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	[къ] авазын дөрес әйтә һәм бу аваз кергән аяк, кул, бармак сүзләрен куллана белү; [къ],[ч]авазларының дөрес әйтү. Тагын нинди, Укучы кыз/малай сөйләм калыбларын камил куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда дилогик һәм монологик сөйләм аша күзәтүчәнлекне үстерү.
8-9	1	-мы, -ме кисәкчәсе белән фигыльләрсез сорау, раслау җөмләләр.[ы] авазы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; элек өйрәнгән сүзләрне сөйләмдә камил дәрәҗәдә куллана; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	[ы] авазы һәм бу аваз кергән сүзләрне; Кем дежур?- Мин дежур! сөйләм калыбларын аңлап куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.
10-11	1	-мы, -ме кисәкчәсе белән фигыльләрсез сорау, раслау җөмләләр.[ы]авазы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; объектларны чагыштыра, уртак билгеләрне таба белү.	Чынаяк, урындык, кызыл, сары, кара сүзләрен; Сау булыгыз!Сау булыгыз, укытучы апа/абый сөйләм калыбларын; [ы] авазы һәм бу авазлар кергән сүзләрне сөйләмдә куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.
12-13	1	-мы, -ме кисәкчәсе белән фигыльләрсез сорау, раслау җөмләләр. Ү ү хәрефе [ү]авазы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; объектларны чагыштыра, уртак билгеләрне билгели; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	[ү] авазы, хәрефе һәм бу авазлар кергән үрдәк, чүпрәк, рәсем, түгел, юк сүзләрен; -мы, - ме кисәкчәләре белән сорау җөмләләр төзи; Син дежурмы? –Әйе, мин дежур! сөйләм калыбын куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
14	1	-мы, -ме кисәкчәсе белән фигыльләрсез сорау, раслау җөмләләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; объектларны чагыштыра, уртак билгеләрне билгели; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	[къ],[ы],[ч] авазлары һәм бу авазлар кергән такта, абый, пычак, начар, әйбәт, пычрак, баллы сүзләрен;-мы, - ме кисәкчәләре белән сорау җөмләләр төзи һәм җавап бирә; Кабатла (-гыз)! сөйләм калыбын аңлый белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
15	1	-мы, -ме кисәкчәсе белән фигыльләрсез сорау, раслау җөмләләр. ң хәрефе [ң] авазы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; объектларны чагыштыра, уртак билгеләрне таба; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	[ң] авазы, хәрефе һәм бу авазлар кергән мәктәп, дәфтәр, иске, яңа сүзләрен; Дәрес тәмам! Кабатла(гыз)! сөйләм калыбларын; -мы, - ме кисәкчәләре белән сорау җөмләләр төзи һәм әйе, юк сүзләре белән камил дәрәҗәдә җавап бирә белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
16-17	1	Берлек сандагы I, II зат алмашлыклары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Берлек сандагы I, II зат алмашлыклары мин, син,[гъ] авазы һәм бу аваз кергән агач, сәгать һәм пыяла , туп сүзләрен; Дәрес тәмам! сөйләм калыбын; -мы, - ме кисәкчәләре белән сорау җөмләләр төзи һәм әйе, юк сүзләре белән камил дәрәҗәдә җавап бирә белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
18-19	1	Берлек сандагы III зат алмашлыгы. Ө ө хәрефе һәм [ө] авазы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Берлек сандагы III зат алмашлыгы- ул, [ө] авазы һәм бу аваз кергән өчпочмак, өстәл һәм акбур, курчак сүзләрен; Җавап бир! сөйләм калыбын; берлек сандагы I, II зат алмашлыкларын сөйләмдә куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
20-21	2	Берлек сандагы зат алмашлыклары. Җ җ хәрефе һәм [җ] авазы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	[җ] авазы һәм бу аваз кергән җылы һәм салкын, акыллы сүзләрен; син алмашлыгы белән сораулар бирә; Җавап бир! сөйләм калыбын; берлек сандагы зат алмашлыкларын сөйләмдә куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
22	1	Күплек сандагы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән максат куя; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	[ŏ] авазы һәм бу авазлар кергән кош, дәреслек, йомырка, йорт сүзләрен куллана; Җавап бир!сөйләм калыбын аңлый белү; телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
23	1	Күплек сандагы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Күплек сандагы исемнәрне –лар, - ләр кушымчалары ярдәмендә ясый; [ŏ] авазы һәм бу авазлар кергән кош, дәреслек, йомырка, йорт сүзләрен; дәресләрдә кирәкле сөйләм калыбларын куллана белү.	Диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
24	1	Күплек сандагы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштырыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Нинди?соравына җавап биргән зәңгәр, яшел, тәмле, ачы, тәмсез сүзләрен куллана; күплек сандагы исемнәрне ясый; дәресләрдә кирәкле сөйләм калыбларын файдалана белү. Телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
25-26	2	Күплек сандагы исемнәр, III зат күплек сандагы алар алмашлыгы. [w] авазы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	III зат күплек сандагы алар алмашлыгын, [w] авазы һәм бу аваз кергән авыр, тавык; җиңел, яфрак, чәчәк сүзләрен; дәресләрдә кирәкле сөйләм калыбларын куллана; күплек сандагы исемнәрне ясый белү; телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Монологик сөйләм аша предметларга, кошларга карата сакчыл караш, игътибарлылык тәрбияләү.
27	1	Күплек сандагы исемнәр һәм алар алмашлыгы. Ничә? соравына җавап биргән сүзләр. 1-3 саннары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра, объектларны чагыштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	1- 3 саннарын таный, Ничә? соравына җавап бирә , туры һәм кире тәртиптә саный, сан һәм саналмышны; алар алмашлыгын; дәресләрдә кирәкле сөйләм калыбларын камил дәрәҗәдә куллана белү.	Диалогик, монологик сөйләм аша табигатьтәге җан ияләренә карата сакчыл караш тәрбияләү.
28-29	1	Борын тартыкларына беткән исемнәрдә күплек сан.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Борын тартыкларына беткән исемнәрдә күплек сан кушымчасын дөрес ялгый; алар алмашлыгын; кыска, озын, күлмәк сүзләрен; Тагын бер тапкыр сөйләм калыбын куллана белү.	Диалогик, монологик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
30	1	Тартымлы исемнәр. Сузыкка беткән исемнәрне I зат тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү	I зат тартым кушымчаларын дөрес ялгый, аш, эне, сеңел, минем сүзләрен сүзләрен; дәресләрдә кирәкле сөйләм калыбларын камил дәрәҗәдә куллана белү.	Диалогик, монологик сөйләм аша бер- береңә карата уңай хисләр уяту.
31	1	Тартымлы исемнәр. К һәм п хәрефләренә беткән I зат тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	к һәм п хәрефләренә беткән исемнәрдә I зат тартым кушымчаларын дөрес ялгый; сөт, ипи, чәй сүзләрен сүзләрен; Сорау бир! сөйләм калыбын куллана белү. Сузыкка һәм тартыкка беткән исемнәргә I зат тартым кушымчаларын аңлап кушу	Диалогик, монологик сөйләм аша ашамлыккка карата сакчыл караш тәрбияләү.
32-33	2	Тартымлы исемнәр. –и(й) авазларына беткән I зат тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	–и (й) авазларына беткән; сузыкка һәм тартыкка, к һәм п га беткән исемнәргә I зат тартым кушымчаларын дөрес ялгый; Сорау бир! сөйләм калыбын куллана белү.	Укучыларда гаиләгә кешеләренә карата хөрмәт хисләре тәрбияләү.
II чирек- 21 сәгать
34	1	I зат берлек сандагы тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	I зат берлек сандагы тартымлы исемнәрне; баш, күз, борын сүзләрен; Сорау бир! сөйләм калыбын сөйләмдә куллана; исемнәргә I зат тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү.	Укучыларда гаиләгә бәйле рәвештә татарча дөрес сөйләшү күнекмәләре будыру.
35	1	Тартымлы исемнәр. Ничә? –соравына җавап биргән сүзләр. 4 һәм 5 саннары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	4-5 саннарын, чалбар, карават, бүлмә сүзләрен; дәресләрдә кирәкле сөйләм калыбларын сөйләмдә куллана; I зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү.	Монологик сөйләм аша бүлмәдә чисталык саклауга уңай караш тәрбияләү.
36	1	I һәм II зат берлек сан тартымлы исемнәр.ң хәрефе, [ң] авазы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	ң хәрефе, [ң] авазы һәм бу аваз кергән синең сүзен; дәресләрдә кирәкле сөйләм калыбларын; 4-5 саннарын сөйләмдә файдалана; I, II зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес куллана белү.	Диалогик сөйләм аша чисталык кебек сыйфатлар тәрбияләү.
37	1	Һ,һ хәрефе, [һ] авазы.I һәм II зат берлек сан тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Һ,һ хәрефе, [һ] авазы һәм бу аваз кергән шәһәр, һәйкәл сүзләрен, 4-5 саннарын; ә хәзер сөйләм калыбын; I, II зат берлек сан тартым кушымчаларын сөйләмдә дөрес куллана белү.	Диалогик сөйләм аша туган җиргә карата ватанпарвәрлек хисләре тәрбияләү.
38	1	I, II берлек сандагы тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Муен, чәч, авыз, колак сүзләре, ә хәзер сөйләм калыбын куллана; Синең ... ? соравына җавап бирә; I, II зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес ялгый; [һ], [w] авазлары кергән сүзләрне дөрес әйтә белү.	Диалогик сөйләм аша бер- береңә карата игътибарлык сыйфатлары тәрбияләү.
39	1	II зат берлек сан тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; аудиоматериалны тыңлап аңлый; үз фикереңне телдән җиткерә, башкаларны тыңлый белү.	Синең исемең ничек? соравына дөрес җавап бирә, исем, ничек сүзләрен; ә хәзер сөйләм калыбын куллана; I,II зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү.	Диалогик сөйләм аша бер-береңә карата дуслык хисләре тәрбияләү.
40-41	2	I, II берлек сандагы тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Бит, бүрек, теш, бар (есть) сүзләрен, ә хәзер сөйләм калыбын куллана; Синең ... бармы? соравына җавап бирә; I, II зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү.	Диалогик сөйләм аша бер- береңә карата игътибарлык сыйфатлары тәрбияләү.
42-43	2	III зат берлек сан тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Кыз, ул (сын) сүзләрен, 6, 7 саннарын; әйт әле сөйләм калыбын куллана; тартык һәм – и (й) беткән исемнәргә III зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү. I, II зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес куллана; Синең исемең ничек? Синең ... бармы? сорауларына йөгерек җавап бирү.	Диалогик сөйләм аша бер- береңә карата уңай сыйфатлар тәрбияләү.
44-45	2	–и (й) кала тартык хәрефләргә беткән III зат берлек сандагы тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра, авырлыктан чыгуның алгоритмын төзи; үз фикереңне телдән җиткерә, башкаларны тыңлый белү.	–и (й) кала һәм тартык хәрефләргә беткән III зат берлек сандагы тартымлы исемнәрдә тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү. I, II,III зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес куллана, Синең.... бармы? соравына аңлап йөгерек җавап бирү. Әйт әле, утыр әле, бас әле, кабатла әле сөйләм файдалана белү.	Укучыларның эзлекле фикерләү сәләтен үстерү; диалогик һәм монологик сөйләм аша бергә уйный торган иптәшләреңә инсафлы , җылы мөнәсәбәт тәрбияләү.
46-47	2	III зат берлек сан тартымлы исемнәр.Синең исемең ничек? Структурасы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; аудиоматериалны тыңлап аңлый; үз фикереңне телдән җиткерә, башкаларны тыңлый белү.	Синең исемең ничек? соравына дөрес җавап бирә; сигез санын, утыр, бас, кабатла, әйт + әле ярдәмче фигыле белән ясалган сөйләм калыбларын куллана; I,II,III зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү.	Диалогик сөйләм аша бер-береңә карата дуслык хисләре тәрбияләү.
48	1	–и (й) кала һәм тартык хәрефләргә беткән III зат берлек сандагы тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра, авырлыктан чыгуның алгоритмын төзи; үз фикереңне телдән җиткерә, башкаларны тыңлый белү.	–и (й) кала һәм тартык хәрефләргә беткән III зат берлек сандагы тартымлы исемнәрдә тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү. I, II,III зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес куллану.	Монологик сөйләм аша дуслыкка хас булган сыйфатлар тәрбияләү
49	1	III зат берлек сан тартымлы исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра, авырлыктан чыгуның алгоритмын төзи; үз фикереңне телдән җиткерә, башкаларны тыңлый белү.	-и дән кала сызыкка беткән исемнәрдә III зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес куллана белү. I, II зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес ялгый, 6-8 саннарын; фигыль белән әле һәм Кем әйтә? сөйләм калыбын сөйләмдә камил дәрәҗәдә файдалана белү.	Монологик сөйләм аша чисталык кебек сыйфатлар, кеше әйберсенә сакчыл караш тәрбияләү.
50-51	2	I,II,III зат берлек сан тартымлы исемнәрне сөйләмдә куллану.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; аудиоматериалны тыңлап аңлый; үз фикереңне телдән җиткерә, башкаларны тыңлый белү.	Тартымлы исемнәр турында алган белемнәрне куллана; дәү әни, дәү әтисүзләре , тугыз, ун саннарын; утыр, бас, кабатла, әйт + әле ярдәмче фигыле белән ясалган сөйләм калыбларын файдалана; Кем әйтә ? соравына аңлап җавап бирә; I,II,III зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү.	Диалогик, монологик сөйләм аша гаилә турындагы белемнәрен ныгыту,гаилә әгъзалары белән таныштыру, өлкәннәр дөньясына кызыксыну уяту.
52-53	2	I,II,III зат берлек сан тартымлы исемнәрне сөйләмдә куллану.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; аудиоматериалны тыңлап аңлый; үз фикереңне телдән җиткерә, башкаларны тыңлый белү.	Тартымлы исемнәр турында алган белемнәрне куллана; Кычкырып әйт (әле) сөйләм калыбын аңлый; I,II,III зат берлек сан тартым кушымчаларын дөрес ялгый белү.	Диалогик, монологик сөйләм аша бергә укыган иптәшләреңә карата хөрмәт хисләре уяту.
54	1	I,II,III зат берлек сан тартымлы исемнәрне сөйләмдә куллану.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; аудиоматериалны тыңлап аңлый; үз фикереңне телдән җиткерә, башкаларны тыңлый белү.	Тартымлы исемнәр турында алган белемнәрне куллана; Кычкырып әйт (әле) сөйләм калыбын аңлый; I,II,III зат берлек сан тартым кушымчаларын камил дәрәҗәдә ялгый белү.	Диалогик, монологик сөйләм аша бергә укыган иптәшләреңә карата хөрмәт хисләре уяту.
III чирек- 30 сәгать
55	1	II Iзат берлек сандагы хикәя фигыль. Раслау җөмлә.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; объектларны атый, аларның билгеләрен чагыштыра, һәр объектның эшен билгели; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне таный, ул нишли? соравына дөрес җавап бирә белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.
56-57	1	III зат берлек сандагы хикәя фигыль. “Исем,алмашлык+ничек?” конструкциясе.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә; объектларның билгеләрен, эшләрен таный белү.	III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне куллана; ул нишли? , нишлә? сорауларын танып эшли; Барыгыз бергә! сөйләм калыбын аңлый белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.
58-59	1	III зат берлек сандагы хәзерге заман хикәя фигыльләр, раслау һәм сорау формалары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; объектларның билгеләре, эшләре турында бәйләнешле итеп сөйли; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне куллана; татар телендә җөмләдә фигыльнең урнаштыра белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.
60-61	2	III зат берлек сандагы хәзерге заман хикәя фигыльләр (боерык фиг.сузыкка беткән формасы).	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; объектларның билгеләре, эшләре турында бәйләнешле итеп сөйли; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне(тамыры сузыкка беткән, тамыры тартыкка һәм сузыкка беткән формаларын) сөйләмдә дөрес куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.
62-63	1	III зат берлек сандагы хәзерге заман хикәя фигыльләр(сузыкка беткән фигылләр), раслау һәм сорау формалары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; объектларның билгеләре, эшләре турында сөйли; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне куллана; татар җөмләсендә фигылнең урынын белеп дөрес куя; Барыгыз бергә! Укы! Тәрҗемә ит! сөйләм калыбын белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.
64	1	III зат берлек сандагы хәзерге заман хикәя фигыльләр(тартыкка һәм сузыкка беткән формалары), раслау һәм сорау формалары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	Өйрәнгән фигыльләрне боерык һәм 3 зат хикәя фигыль формасында телдән һәм язма дөрес куллана; тартымлы исемнәрне сөйләмдә дөрес итеп актив файдалана; Татарча ... ничек була? сөйләм калыбын аңлый белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.
65	1	III зат берлек сандагы хәзерге заман хикәя фигыльләр(тартыкка һәм сузыкка беткән формалары), раслау һәм сорау формалары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне куллана \фигыль булган җөмләләрне дөрес тәрҗемә итә һәм дөрес төзи; Татарча ... ничек була? аңлап файдалана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт; бер-береңә, һәркемнең эшенә карата җылы мөнәсәбәт, ярдәмчеллек тәрбияләү.
66-67	1	III зат берлек сандагы хәзерге заман хикәя фигыльләр(тартыкка һәм сузыкка беткән формалары), раслау һәм сорау формалары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	III зат берлек сандагы хикәя фигыльләр ике формада аңлап куллана, фигыль булган җөмләләрне дөрес тәрҗемә итә һәм дөрес төзи; тартымлы исемнәрне; алдагы дәресләрдә өйрәнелгән сөйләм калыпларын актив файдалана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.
68	1	III зат берлек сандагы хәзерге заман хикәя фигыльләрне, тартымлы исемнәрне кабатлау.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; төрле фикерләрне исәпкә алып эш итә белү.	III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне; тартымлы исемнәрне; алдагы дәресләрдә өйрәнелгән сөйләм калыпларын сөйләмдә иркен куллана белү. Диалогик сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт; бер-береңә, һәркемнең эшенә карата җылы мөгаләмә, ярдәмчеллек тәрбияләү. Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру.
69-70	1	I зат берлек сан хикәя фигылне раслау җөмләдә куллану.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Хикәя фигыльнең I зат берлек сан формасын таный; яңа фигыльләрне сөйләмдә куллана; татарча дөрес итеп җөмлә төзи; Татарча ... ничек була? сөйләм калыбын файдалана белү.	Үз-үзеңә ышаныч тәрбияләү(“мин” алмашлыгы аша).
71-72	1	I, II зат берлек сандагы хикәя фигыль.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Хикәя фигыльнең II зат берлек сан формасын таный; I, II зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне язма һәм сөйләм телендә куллана, татарча дөрес итеп җөмлә төзи; Булды!сөйләм калыбын аңлый белү.	Бер-береңә карата ихтирам, ярдәмчеллек хисләре тәрбияләү.
73	1	I, II зат берлек сандагы хикәя фигыльләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	I, II зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне язма һәм сөйләм телендә дөрес куллана; татарча дөрес итеп җөмлә төзи; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә файдалана белү.	Бер-береңә карата ихтирамлылык, ярдәмчеллек хисләре тәрбияләү.
74-75	1	I, II, III зат берлек сандагы хикәя фигыльләр . II зат берлек сан боерык фигыль.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	I, II, III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне язма һәм сөйләм телендә дөрес куллана; татарча дөрес итеп җөмлә төзи; тартымлы исемнәрне; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә файдалана белү.	Бер-береңә карата ихтирам, ярдәмчеллек хисләре тәрбияләү.
76-77	1	III зат күплек сандагы хикәя фигыльләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	III зат күплек сандагы хикәя фигыльләрне; I, II, III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне язма һәм сөйләм телендә актив куллана; татарча дөрес итеп җөмлә төзи; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.	Бер-береңә карата ихтирам, ярдәмчеллек хисләре тәрбияләү.
78-79	1	Раслау һәм сорау җөмләләрдә I, II, III (берлек һәм күплек санда) зат хикәя фигыльләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Раслау һәм сорау җөмләләрдә I, II, III зат берлек һәм күплек сандагы хикәя фигыльләрне куллана; төрле зат алмашлыклары белән татарча дөрес итеп җөмлә төзи; карагыз әле калыбын сөйләмдә куллана белү	Сыйныфташларыңа карата игътибарлы, ярдәмчел булу.
80	1	Раслау һәм сорау җөмләләрдә I, II, III (берлек һәм күплек санда) зат хикәя фигыльләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Раслау һәм сорау җөмләләрдә I, II, III зат берлек һәм күплек сандагы хикәя фигыльләрне; кем/кемнәр, нәрсә/нәрсәләр сорауларын дөрес файдалана; төрле зат алмашлыклары белән татарча дөрес итеп җөмлә төзи; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.	Сыйныфташларыңа каратаигътибарлы, ярдәмчел булу.
81-82	1	Раслау һәм сорау җөмләләрдә I, II, III (берлек һәм күплек санда) зат хикәя фигыльләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Раслау һәм сорау җөмләләрдә I, II, III зат берлек һәм күплек сандагы хикәя фигыльләрне актив куллана, берлек һәм күплек сандагы исемнәргә дөрес сорау куя; төрле зат алмашлыклары белән татарча дөрес итеп җөмлә һәм монолог төзи; Карагыз әле! Һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә файдалана белү.	Гаиләңә карата игътибарлылык, ярдәмчеллек сыйфатлары тәрбияләү.
83-84	2	I, II, III зат берлек, III зат күплек сандагы хикәя фигыльләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	I, II, III зат берлек сандагы хикәя фигыльләрне язма һәм сөйләм телендә дөрес куллана; татарча дөрес итеп җөмлә төзи;тартымлы исемнәрне; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә файдалана белү.	Бер-береңә карата ихтирамлылык, ярдәмчеллек хисләре тәрбияләү.
85-86	1	Исемнең урын-вакыт килеше.Кайда? соравы.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исемне урын –вакыт килешендә аңлап файдалана; кулыгызны күтәрегез! һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.	Бер-береңә карата ихтирам, ярдәмчеллек хисләре тәрбияләү.
87	1	Исемнең урын-вакыт килеше .	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Фигыльсез җөмләдә исемне урын–вакыт килешендә аңлап файдалана; кулыгызны күтәрегез! һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.	Бер-береңә карата игътибарлылык, ярдәмчеллек хисләре тәрбияләү.
88-89	1	Исемнең урын-вакыт килеше .	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исемне урын –вакыт килешендә фигыльле җөмләдә аңлап файдалана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.	Бер-береңә карата игътибарлылык, ярдәмчеллек хисләре тәрбияләү.
90	1	Исемнең урын-вакыт килеше (фигыльле җөмләләр).	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исемне урын –вакыт килешендә фигыльле җөмләдә аңлап файдалана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.	Туган җиреңә, шәһәреңә карата мәхәббәр, патриотлылык хисләре тәрбияләү.
91-92	1	Исемнең урын-вакыт килеше (фигыльле җөмләләр).	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исемне урын –вакыт килешендә фигыльле җөмләдә аңлап файдалана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.Телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Туган җиреңә, шәһәреңә карата мәхәббәр, патриотлылык хисләре тәрбияләү.
93-94	1	Исемнең урын-вакыт килеше (фигыльле җөмләләр).	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Урын-вакыт килешендәге исемнәрне язма һәм сөйләм телендә файдалана; дөрес түгел! һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.	Үзара аралашу культурасы өстендә эшләү.
95	1	Исемнең урын-вакыт килеше (фигыльле җөмләләр).	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исемне урын –вакыт килешендә фигыльле җөмләдә аңлап файдалана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү. Телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Бер-береңә карата кешелеклелек сыйфатларын тәрбияләү.
96-97	1	Исемнең урын-вакыт килеше .	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Урын-вакыт килешендәге исемнәрне язма һәм сөйләм телендә файдалана; дөрес түгел! һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.	Үз гаиләң, якыннарыңа карата кайгыртучанлык тәрбияләү, ярату хислә рен үстерү.
98-99	1	Исемнең урын-вакыт килеше.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исемне урын –вакыт килешендә фигыльле һәм фигылсез җөмләләрдә аңлап файдалана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү. Телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Гаиләңә карата ярату, кайгыртучанлык сыйфатларын тәрбияләү; татар әсәрләренә, татар әдәбиятына карата кызыксыну уяту.
100	1	Исемнең урын-вакыт килеше(кабатлау)	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исемне урын –вакыт килешендә фигыльле һәм фигылсез җөмләләрдә аңлап файдалана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү. Телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Бер-береңә карата кешелеклелек сыйфатларын тәрбияләү.
IV чирек- 24 сәгать
101-102	2	Исемнең юнәлеш килеше.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү. Исемнәрне юнәлеш килешендә куллана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә файдалана белү.		Үзара аралашу культурасы өстендә эшләү.
103-104	1	Исемнең юнәлеш килеше.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исемнәрне юнәлеш килешендә куллана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә файдалана белү.	Үзара аралашу культурасы өстендә эшләү
105-106	1	Раслау җөмләләрдә исемнең юнәлеш һәм урын-вакыт килеше.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Раслау җөмләләрдә исемнәрне урын-вакыт һәм юнәлеш килешендә дөрес файдалана; такта янына чык! һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана белү.	Әйләнә- тирәгә карата игътибарлылык тәрбияләү, тирә-юнь белән кызыксынуны арттыру.
107-108	1	Раслау җөмләләрдә исемнең юнәлешһәм урын-вакыт килеше.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Раслау җөмләләрдә исемнәрне урын-вакыт һәм юнәлеш килешендә аңлап файдалана; такта янына чык! һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә куллана Телдән йөгерек сөйләм күнекмәләрен ә ия булу.	Бер-береңә карата кешелеклелек сыйфатларын тәрбияләү.
109-110	2	“Белән”- бәйлеге. “Кем белән? Нәрсә белән?” структуралары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	“Белән” бәйлеген язма һәм сөйләмә телдә дөрес файдалана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә актив куллана белү.	Бердәмлек, төрле эшләрне бергә-бергә эшләү теләге, дуслык хисләре тәрбияләү.
111-112	2	“Белән”- бәйлеге. “Циркта” тексты.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	“Белән” бәйлеген язма һәм сөйләмдә телдә дөрес файдалана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә актив куллана белү.	Хайваннарга карата миһербанлылык, шәфкатьлелек, кайгыртучанлык сыйфатлары тәрбияләү.
113	1	Зат алмашлыкларының юнәлеш килеше.(мин, син, алар)	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра белү.	Мин, син, алар алмашлыкларын юнәлеш килешендә дөрес файдалана; Булыш!, Кем булыша? һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә актив куллана белү.	Үз-үзеңә, дусларыңа, якыннарыңа карта ышанычны үстерү.
114	1	Зат алмашлыкларының юнәлеш килеше.(мин, син, алар)	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Мин, син, алар алмашлыкларын юнәлеш килешендә дөрес куллана; Такта янына чык!” һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә файдалана белү. Телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Китап укуга, китапка кызыксынуны арттыру, үстерү; бер-береңә карата кешелеклелек сыйфатларын тәрбияләү.
115	1	Зат алмашлыкларының юнәлеш килеше.(мин, син, алар.)Нәрсә? Нәрсәләр?сораулары.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Мин, син, алар алмашлыкларын юнәлеш килешендә дөрес куллана; Такта янына чык! калыбын һәм өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә файдалана белү. Телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Кыргый җәнлекләр дөньясына кызыксынуны үстерү, хайваннарга карата кайгыртучанлык хисләре тәрбияләү.
116-117	1	Исем һәм алмашлыкларны юнәлеш һәм урын-вакыт килешләрендә куллану.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исем һәм алмашлыкларны юнәлеш һәм урын-вакыт килешләрендә язма һәм сөйләмә телдә актив куллана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә актив файдалана белү.	Йорт эшләренә кызыксыну уяту, хезмәткә мәхәббәт; дуслык, тырышлык хисләре тәрбияләү.
118	1	Исем һәм алмашлыкларны юнәлеш һәм урын-вакыт килешләрендә куллану.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исем һәм алмашлыкларны юнәлеш һәм урын-вакыт килешләрендә язма һәм сөйләмә телдә актив куллана; өйрәнелгән калыпларны сөйләмдә файдалана белү. Телдән йөгерек сөйләм күнекмәләренә ия булу.	Кунакчыллык сыйфатларын тәрбияләү, әхлак сыйфатларын үстерү .
119-120	1	Чыгыш килеше.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Чыгыш килеше сорауларын таный; чыгыш килешендәге сүзләрне русчадан тәрҗемә итә, аның сорауларына да җавап бирә; Дәфтәреңне бир (әле)! сөйләм калыбын сөйләмдә куллана; у-в.к., ю.к. исемнәрне сөйләмдә дөрес файдалана белү.	Диалогик сөйләм аша шәһәр һәм авылга карата уңай хисләр уяту; балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру.
121-122	1	Чыгыш килешендәге исемнәрне сөйләмдә куллану.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Исемнәргә чыгыш килеше кушымчаларын дөрес ялгый, Ал! Ул ала. Төш! Ул төшә фигыльләрен;... бир (әле)!, Рәхмәт сөйләм калыбларын файдалана;у-в.к., ю.к., ч. к. исемнәрне сөйләмдә дөрес куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер-береңә карата игътибарлылык хисләре тәрбияләү.
123	1	Чыгыш килеше.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Чыгыш килеше сорауларын һәм биек, таш, тар, киң, ләкин, яхшырак сүзләрен куллана; чыгыш килешендәге сүзләрне русчадан тәрҗемә итә, барлык сорауларына да җавап бирә; у-в.к., ю.к., ч.к. исемнәрне, Дәфтәреңне бир (әле)! сөйләм калыбын сөйләмдә дөрес файдалана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша шәһәр тормышына мәхәббәт, сакчыл караш тәрбияләү.
124	1	Чыгыш килеше. “Шәһәрдә” тексты.	Үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Чыгыш килеше сорауларын таный һәм “Шәһәрдә” текстын аңлый ,чыгыш килешендәге сүзләрне русчадан тәрҗемә итә, барлык сорауларына да җавап бирә; -у-в.к., ю.к., ч.к. исемнәрне; Дәфтәреңне бир (әле)! сөйләм калыбын сөйләмдә дөрес куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша шәһәр тормышына мәхәббәт, табигатькә сакчыл караш тәрбияләү.
125-126	1	Чыгыш килеше. “Шәһәрдә” тексты.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Чыгыш килеше сораулары н таный һәм “Шәһәрдә” текстын аңлап эш итә; чыгыш килешендәге сүзләрне русчадан тәрҗемә итә, барлык сорауларына да җавап бирә; у-в.к., ю.к., ч.к. исемнәрне; Дәфтәреңне бир (әле)! сөйләм калыбын сөйләмдә дөрес куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша шәһәр тормышына мәхәббәт, табигатькә сакчыл караш тәрбияләү.
127-128	1	Чыгыш килешендәге мин, син, алар зат алмашлыклары һәм борын тартыкларына беткән исемнәр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Борын тартыкларына беткән исемнәргә, мин, син, алар зат алмашлыкларына чыгыш килеше кушымчаларын дөрес ялгый; у-в.к., ю.к., ч. к. исемнәрне, мин, син, алар зат алмашлыкларын; ... бир (әле)!, Рәхмәт сөйләм калыбларын сөйләмдә дөрес куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер-береңә карата игътибарлылык хисләре тәрбияләү.
129-130	1	Урын- вакыт, юнәлеш, чыгыш килешендәге исемнәрне һәм зат алмашлыкларын сөйләмдә куллану.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Урын- вакыт, юнәлеш ,чыгыш килешендәге исемнәрне, зат алмашлыкларын сөйләмдә дөрес һәм урынлы файдалана; Сора! Ул сорый фигылен аңлый; -у-в.к., ю.к., ч. к. исемнәрне, мин, син, алар зат алмашлыкларын; ... бир (әле)!, Рәхмәт сөйләм калыбларын сөйләмдә дөрес куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша бер-береңә карата игътибарлылык хисләре тәрбияләү.
131	1	II зат берлек һәм күплек сандагы боерык фигыльләр.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	II зат берлек һәм күплек сандагы боерык фигыльләрнең ясалышын аңлый; өйрәнелгән сөйләм калыбларын куллана; фигыльләрне зат-сан белән төрләндерә һәм сөйләмдә файдалана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру;монологик сөйләм аша кунакта үз- үзеңне тоту кагыйдәләрен үзләштерү.
132-133	1	II зат берлек һәм күплек сандагы боерык фигыльләрне сөйләмдә куллану.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	II зат берлек һәм күплек сандагы боерык фигыльләрнең ясый; өйрәнелгән сөйләм калыбларын файдалана; фигыльләрне зат-сан белән төрләндерә һәм сөйләмдә куллана белү.	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; диалогик сөйләм аша кунакта үз- Үзеңне кунакта тоту кагыйдәләрен үзләштерү.
134-135	1	Күплек сандагы исемнәр. Тартымлы исемнәр. Берлек сандагы I, II һәм III зат хәзерге заман хикәя фигыльләр. Кабатлау.	Укытучы ярдәме белән эшне планлаштыра; үз фикереңне телдән җиткерә белү.	Мәктәп, укытучы, сыйныф, яраткан уенчыклар, шәһәр, дус турында сөйли; күплек сандагы исемнәрне аера; тартымлы исемнәрне ясый; берлек сандагы I, II һәм III зат хикәя фигыльләрне зат-сан белән төрләндерә һәм өйрәнелгән сөйләм калыбларын сөйләмдә камил дәрәҗәдә куллана белү	Балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру; монологик сөйләм аша мәктәпкә, укытучыга, сыйныфка, яраткан уенчыкларга, шәһәргә, дуска карата мәхәббәт, хөрмәт, ихтирамлылык хисләре тәрбияләү.

Предварительный просмотр:

Татар теле

Татарский язык

(терәк таблицалар)

Вопросительные слова

Кем? – Кто?

Нәрсә? – Что?

Нинди? – Какой? Какая?

Какое? Какие?

Ничек? – Как?

Ничә? Күпме? – Сколько?

Ничек? – Как?

Кайда? – Где?

Кая? – Куда?

Кайдан? – Откуда?

Ул нишли? – Он(а) что делает?

Мин – Я

Син – Ты

Ул – Он, она

Без – Мы

Сез – Вы

Алар – Они

Минем – Мой, моя,

моё, мои

Минем + -м

минем алмам – моё яблоко

минем тәрәзәм – моё окно

Минем + -ым

-ем

минем кулым – моя рука

минем дәфтәрем – моя тетрадь

Синең – Твой, твоя,

твоё, твои

Синең + -ң

синең алмаң – твоё яблоко

синең тәрәзәң – твоё окно

Синең + -ың

-ең

синең кулың – твоя рука

синең дәфтәрең – твоя тетрадь

Аның – Его, её

Аның+ -сы

-се

аның алмасы – его(её) яблоко

аның тәрәзәсе – его(её) окно

-ы

- е

аның кулы – его(её) рука

аның дәфтәре – его(её) тетрадь

к-------г

минем курчагым

курчак синең курчагың

аның курчагы

п-------б

минем мәктәбем

мәктәп синең мәктәбең

аның мәктәбе

Күплек сан - множественное число

+ + -лар / -ләр

укучылар – ученики

агачлар – деревья

дәфтәрләр – тетради

үрдәкләр - утки

+ -нар/ нәр

(если слова в конце имеют буквы: м, н, ң)

урамнар – улицы

бәйрәмнәр – праздники

үләннәр – травы

Кайда? – Где?

Кемдә? – У кого?

Нәрсәдә? – На(в) чём?

+ -да/ дә

урамда – на улице

өстәлдә – на столе

әнидә – у мамы

+ -та/ -тә

сыйныфта - в классе

ашта – в супе

эштә – на работе

Кая? – Куда?

Кемгә? – Кому? К кому?

Нәрсәгә? – К чему? На что?

+ -га/ -гә

урамга – на улицу

өстәлгә – на стол

әбигә – (к) бабушке

+ -ка/ -кә

сыйныфка – в класс

мәктәпкә – в школу

эткә – на собаку

Кайдан? – Откуда?

Кемнән? – От кого?

Нәрсәдән? – Из чего? От чего?

+ -дан/ -дән

укытучыдан – от учителя

дәфтәрдән – с тетради

+ - тан/ - тән

сыйныфтан – из класса

эштән – с работы

+ -нан/ - нән

урамнан – с улицы

идәннән – с пола

Предварительный просмотр:

Тема: III зат берлек сандагы хикәя фигыль. Раслау җөмлә.

Максат: 1. Укыту-өйрәтү максатлары:

- 3 зат берлек сандагы хикәя фигыльләр белән таныша башлау, ул нишли? соравы белән танышу, аңа дөрес җавап бирергә өйрәнү

-укытучы ярдәме белән эшне планлаштырырга өйрәнү

2. Белем-күнекмәләрне үстерү-камилләштерү максатлары:

- объектларны атау, аларның билгеләрен чагыштыру, һәр объектның эшен билгеләү өстендә эшләү

- балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру

3. Тәрбияви максатлар:

- төрле фикерләрне исәпкә алып эш итү

- укучыларда татар телен өйрәнүгә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү.

Җиһазлау: И.Л. Литвинов “Татар теле һәм уку китабы” 1нче сыйныф, Smart такта, рәсемнәр, сүзләр

Дәрес тибы: яңа белем һәм күнекмәләр формалаштыру.

Дәрес барышы.

Уку эшчәнлегенә уңай мотивация тудыру.

-Исәнмесез, балалар! Малайлар/ кызлар! Утырыгыз! Басыгыз! Кызлар утырыгыз! Малайлар да утырыгыз! Коля, исәнме ! Коля, бас! Коля, утыр!( ишарә белән күрсәтә)

II .Белемнәрне актуальләштерү һәм эшләп карау вакытында авыр урынны билгеләү.

Өйрәнелгән сорауларны камилләштерү, яңа сорауны тану.

Ребята, Чебурашка сегодня в гости к нам привёл необычного гостя – Робота. Давайте посмотрим на него и скажем, какой он?
Бу нәрсә? (Бу Робот)
Бу Роботмы, баламы? (Бу Робот)
Ул нинди?(Ул зур, матур...)
Ул нишли?(если дети не отвечают, помогая жестами) (Он что делает? Ул баса. Он встает)
Ребята, я задала новый вопрос и ответила на него, хотите и вы познакомиться с этим вопросом?

III . Дәрескә максат һәм бурычлар кую.

Значит, вопрос ул нишли? – он что делает? Мы научимся отвечать на него, и ещё познакомимся с другими словами , которые отвечают на этот вопрос. В этом нам поможет, наш друг - Чебурашка.
Какие команды не дает Чебурашка, Робот все правильно выполняет. Давайте, послушаем какие действия выполнил Робот.

Аудиоматериал. (Тактада роботның рәсемнәре: ул баса, утыра, эчә, яза, йөгерә, юына, бара. Язма барышында укытучы рәсемнәргә күрсәтә бара.)

Робот, бас! Ул нишли? Ул баса?

Робот, утыр! Ул нишли? Ул утыра.

Робот, яз! Ул нишли? Ул яза.

Робот, эч! Ул нишли? Ул эчә.

Робот, юын! Ул нишли? Ул юына.

Робот, бар! Ул нишли? Ул бара.

Робот, йөгер! Ул нишли? Ул йөгерә.

-Что же обозначают эти слова?(эти слова обозначают действия)

- На уроке какие слова будем изучать? (показывая на рисунки, слова, обозначающие действия) Бежит, пишет, умывается, идёт, пьёт.

-Оля, яз! Ул нишли?(жестом изображая, данное действие) Он что делает? - Ул яза.

-Ира, эч! Ул нишли? Он что делает? ( Уч. жестом изображает, ученик имитирует, далее всё сопровождается жестами и имитацией). Ул эчә.

-Юра, юын! Ул нишли? Ул юына.

- Коля, бар! Ул нишли? Ул бара.

-Юра, йөгер! Ул нишли? Ул йөгерә.

-На какой вопрос отвечают эти слова? (Ул нишли?)

- Мы ещё на уроке научимся правильно задавать вопрос и отвечать на него.

IV. Авырлыктан чыгуның проектын төзү.

Когда задаем вопрос ул нишли? отвечаем тоже с “ул”. Слова, обозначающие действие, заканчиваются в этом случае на –а/ -ә.

Команда

Ул нишли? – Он что делает?

Яз!

Эч!

Ул язА.

Ул эчӘ.

V. Әйтеп эшләп, беренчел ныгыту.

Дәреслек белән эш.

57 нче бит, 1,2, 3 нче күнегүләр.

Ял минуты.(Физкульминутка).

Давайте, поиграем. ”Робот” уены.

Ребята, а теперь Робот хочет посмотреть, а мы сами можем выполнить все команды так же хорошо, как и он. Представьте, что каждый из вас – робот. Я даю команды, а вы выполняете их, показывая движения.

Укытучы төрле командалар әйтә, укучылар күрсәтәләр.

-Яз! (Бас! Эч! Бар! Йөгер! Юын! Утыр!)

VI. Эталон буенча үз-үзеңне тикшерү элементы белән мөстәкыйль эшләү.

Дәфтәрдә эшләү: 1,2, 3,4 күн. 32-33 бит.

VII. Яңа белемнәрне үзләштерелгән белем системасына кушу һәм кабатлау.

Smart күнегү.

Тактада төрле рәсемнәр. Нишли? соравы белән эшләү.Мәсәлән:

Бу кем?(малай) Ул нинди?(...) Ул картмы, яшьме? Ул нишли? Ул язамы?

Ике баганада татарча- русча өйрәнелгән фигыльләр, аларны дөрес итеп парлап урнаштыру.

Ребята, а давайте сейчас проверим, насколько хорошо мы запомнили слова, обозначающие действие. Слова потеряли свой правильный перевод и рисунки, надо помочь им найти друг-друга.

IX. Белем һәм осталыкларын яңа ситуациядә куллану.

- Давайте , ребята, чтобы быстрее запомнить слова, поиграем. Басыгыз! (ишарә белән күрсәтә). Утырыгыз! А теперь мне нужен помощник-робот. Я ему буду давать команды, а вы говорите, что он делает. (бер бала чыга)

- Робот, бас! Ул нишли?- Ул баса. (Ук. шулай барлык фигыльлләрне әйтә, “робот” ул командаларны үти, укучылар ул нишли? соравына җавап бирәләр)

X. Рефлексия.

-Ребята, какие новые слова мы учили? (Эч! Ул эчә Яз! Ул яза Юын! Ул юына Бар! Ул бара Йөгер! Ул йөгерә)

-Давайте проверим, как запомнили слова: Эч! Ул эчә(Пей! Он пьёт)...

-На уроке что делали? (играли, учили слова, отвечали на вопросы)

- Сау булыгыз.

Предварительный просмотр:

Тема: Фигыльләрсез раслау, инкяр һәм сорау җөмләләр.[къ] авазы һәм бу аваз кергән сүзләр.

Максат: 1. Укыту-өйрәтү максатлары:

-[къ] авазы һәм бу аваз кергән аяк, кул, бармак сүзләре белән танышу

-укытучы ярдәме белән максат куярга, эшне планлаштырырга өйрәнү

2. Белем-күнекмәләрне үстерү-камилләштерү максатлары

- [къ],[ч]авазларының дөрес әйтелешенә ирешү

-балаларны татарча аралашуга омтылышын арттыру

- Тагын нинди, Укучы кыз/малай сөйләм калыбларын сөйләмдә куллануны камилләштерү

3. Тәрбияви максатлар:

- төрле фикерләрне исәпкә алып эш итү

- укучыларда дилогик һәм монологик сөйләм аша күзәтүчәнлекне үстерү

Җиһазлау: И.Л. Литвинов “Татар теле һәм уку китабы” 1нче сыйныф, Smart такта, тактада сүзләр, күкрәккә тагу өчен рәсемле карточкалар.

Дәрес тибы: яңа белем һәм күнекмәләр формалаштыру.

Дәрес барышы.

I. Уку эшчәнлегенә уңай мотивация тудыру.

-Исәнмесез!-Исәнмесез, укытучы апа!

-Исәнмесез, малайлар/ кызлар!Исәнме, укучы кыз! Исәнме укучы малай! Утырыгыз! Басыгыз!Кызлар утырыгыз! Малайлар да утырыгыз! Юра, исәнме ! Юра, бас! Юра, утыр!( ишарә белән күрсәтә) Матур утырыгыз!

II .Белемнәрне актуальләштерү һәм эшләп карау вакытында авыр урынны билгелләү

1. Фонетик уен.“Сүз уйлау.” -Ребята, давайте вспомним те слова, которые мы изучали. Я вам говорю звуки, а вы с этими звуками вспомните слова.

[ ә ] – (әби, тәрәзә, тәлинкә)

[ч] – (кечкенә, чиста, укучы)

[къ]- (карт, урындык, кыз)

[ы]-(кыз, укучы, укытучы)

2. Рәсемнәр белән эшләү.( Эт, апа, бабай)

3. Үткән дәрес материалын кабатлау.

-Ребята, вспомним слова на татарском: старый-... , молодая- ... , дедушка старый-... , тетя молодая .

-Бу кем? –Бу бабай.

-Бабай нинди?-Бабай карт .

-Кем карт? – Бабай карт. ( апа, эт, укытучы белән шулай ук)

4. Smart тактада күнегү.

Найди слова, отвечающий на вопрос Нәрсә?

Сүзләр: бабай, кечкенә, эт, малай, кул, тәрәзә, апа, аяк,бармак, укучы.

-Ребята, все ли слова вам знакомы, в каких словах вы затруднились отвечать на вопрос Нәрсә?- Аяк, кул, бармак.

III . Дәрескә максат һәм бурычлар кую.

-Хотите узнать как будут эти слова на татарском? Какую цель поставим? –Учить эти слова и с ними составлять предложения.

- Сегодня на уроке учимся составить тексты, а помогут нам эти слова .

IV. Авырлыктан чыгуның проектын төзү.

- Ребята, художник нам нарисовал мальчика и на руке, на ногах, на пальцах оставил записи, но буквы немножко запутались, давайте вместе попрубуем составить слова. (укытучы белән бергә укучылар тактада сүзләр төзиләр)

рука: к, л, у- КУЛ

палец: б,а,р,м, к ,а- БАРМАК

нога: а, к, я- АЯК

- Молодцы, ребята, давайте повторим эти слова: кул, бармак, аяк. Какой новый звук услышали?- [къ] ( объяснить произношение)

V. Әйтеп эшләп, беренчел ныгыту.

Дәреслек белән эшләү. 9 нчы бит, 1нче күнегү. [къ],[ч] авазын дөрес әйтү

Ял минуты.(Физкульминутка)

Бу карт бабай. ( йөрешен күрсәтәбез)

Бу зур малай. (куллар белән күрсәтәбез)

Бу – бармак, тагын бармак. (бармак белән күнегүләр ясыйбыз)

Бу- кул, бу да кул. ( күрсәтәбез)

Бу – аяк. Бу да аяк. (йөрибез)

VI. Эталон буенча үз-үзеңне тикшерү элементы белән мөстәкыйль эшләү.

Эш дәфтәрендәге 6 нчы биттәге 2 күнегүне эшләү

VII. Яңа белемнәрне үзләштерелгән белем системасына кушу һәм кабатлау.

Smart күнегү.

-Продолжаем наш урок, закрепляем наши знания, для этого нам поможет доска.

Укажи стрелками слова, в которых произносятся эти звуки.

К КЪ

ишек кул бармак китап аяк кечкенә карт тәлинкә

Дәреслектәге 2 нче күнегүне парларда эшләү

-Выберите один рисунок, попробуем друг- другу задать вопросы и на них отвечать.

IIX. Белем һәм осталыкларын яңа ситуациядә куллану.

“Кем тизрәк күрсәтә”уены.-Давайте, ребята, чтобы быстрее запомнить слова, поиграем. Басыгыз! (ишарә белән күрсәтә)

- Ребята, кто быстрее укажет, что я скажу, тот побеждает. К доске выходит 2 ученика.

-Бу- аяк. Бу – кыз. Бу- малай. Бу- кул. Бу- бармак. Бу да бармак. Бу- песи. (уенчыкларны алдан әзерләргә)

Монолог төзү.

“Бу малай. Малай зур. Ә бу аяк. Бу аяк чиста”. (Бирелгән кыз, укучы, укытучы, эт, песи рәсемнәре буенча)

X. Рефлексия.

-Ребята, какие новые слова и звук учили? -Аяк, кул, бармак, [къ].

-Давайте проверим, как запомнили слова: аяк- ... , кул- ... , .... .

-Для чего нужны эти слова? –Что бы рассказать о себе.

-На уроке что делали? -Учили слова, отвечали на вопросы, пели, играли игры.

-Сау булыгыз.

Предварительный просмотр:

Индивидуальные карты занятости во внеурочной деятельности

обучающихся 6 класса

Классный руководитель: Сунгатуллина Р.Ф.

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Асадуллина Элина Тимуровна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Плавание. Дворец водных видов спорта (вторник, четверг – 18.45 – 19.45	2	76
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Гитара, фортепиано, сольфеджио Музыкальная школа №6 (вторник, четверг – 15.40-16.40)	2	70

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Дкласса

Валиева Лия Юнусовна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Временно не посещает, в связи с освобождением от физических нагрузок сроком на 1 год
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Гайфуллина Карина Маратовна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Плавание (среда, пятница – 17.00-18.30)	3	114
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Галиахметов Давыт Фарилович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Галимуллина Лилия Ильсуровна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Танцы Студия «Тодес» (понедельник, среда, пятница: 19.00 – 20.00)	3	114

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Гарафиев Булат Артурович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Гарифуллина Лейсан Фаннуровна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (втоорник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Музыка (понедельник, среда, пятница: 16.00-17.00)	3	105

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Гафарова Зарина Ильдаровна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Бильярд (понедельник, среда, пятница:15.30-17.00	4 часа 30 минут	171
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Гаязов Муса Салихович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Бокс (понедельник, среда, пятница:15.00-16.30)	4 часа 30 минут	171
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Баян (вторник:15.45-16.45,четверг:17.00-18.00)	2	70

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Гильмуханова Алия Наилевна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (понедельник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Художественная школа (понедельник:15.00-16.30; вторник:14.00-15.30; четверг:15.30-17.00;суббота:14.30-16.00)	6	210

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Гумирова Камила Маратовна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности

Наименование курса внеурочной деятельности

Количество часов в неделю

Общий объем часов по направлению в год

Спортивно-оздоровительное

Спортивная(цирковая школа):(понедельник, вторник, четверг: 14.30 – 17.30

114

Духовно-нравственное

Акция «Монета Добра»

Акция «Добрый подарок»

Социальное

Акция «Бумага во благо»

Общеинтеллектуальное

Биология

(понедельник, 1 час)

Общекультурное

Хореография

(пятница: 16.00-18.00)

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Журавлев Илья Михайлович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1 1	35
Общекультурное	Скрипка Музыкальная школа (понедельник - пятница: 14.00-18.00)	20	700

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Зимина Злата Михайловна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Спортивное ориентирование (среда, пятница)	4	152
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Художественная школа (понедельник:16.00-18.00; вторник:14.00-18.00; четверг:14.00-17.00;суббота:15.00-16.00)	10	350

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Иванова Арина Александровна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Архитектурная школа (вторник, среда, воскресенье:16.00-20.00) Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»	12	420
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Музыка: фортепиано, гитара,муз.литература. Музыкальная школа №6. (Среда:15.00-17.00; Суббота: 15.00-18.00)	5 часов	175

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Илларионова Полина Валерьевна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Современные танцы (воскресенье: 12.00 – 14.00)	2	70
Духовно-нравственное	Йога(четверг: 17.00-19.00) Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»	2	70
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Музыкальная школа Скрипка, фортепиано (понедельник:14.30-17.00; Среда:16.00-18.30; Суббота:15.30-18.00)	7,5 часа	262,5

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6Д класса

Кадыева Азалия Айратовна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Художественная школа (понедельник:15.00-18.00; среда:15.30-18.00; пятница: 15.30-18.00; суббота:14.00-16.00)	10 часов	350

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Мухарлямов Эмиль Ирекович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Бильярд СК Спектр (понедельник, среда, пятница: 15.00-17.00)	6	210
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Невзоров Николай Владимирович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Музыкальная школа (понедельник:16.00-18.00; суббота:14.30-17.00)	3 часа 30 минут	122 часа 50 минут

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Романов Никита Викторович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Теннис (понедельник-суббота:14.00-15.30)	9 часов	342
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Саитов Искандер Ильмирович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Бокс СК «Ракета» (понедельник, среда, пятница: 15.00-16.30)	4 часа 30 минут	157,5
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Танцы: брейк данс (вторник, четверг: 19.00- 21.00; воскресенье: 13.00-18.00)	9	315

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Сидорова Дарья Дмитриевна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Художественная школа (понедельник:16.00-18.00; вторник:14.00-18.00; четверг:14.00-17.00;суббота:15.00-16.00)	10	350

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Султанов Назар Ильдарович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Теннис (понедельник, среда: 15.15 – 16.15; воскресенье:10.45-11.45)	3	114
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Музыка (понедельник:15.00-16.00, среда:16.00-17.00, четверг:17.00-18.00, пятница:14.00-15.00, суббота:14.00-16.00)	5	175

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Сунгатуллина Розалина Радиковна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Художественная школа (понедельник:16.00-18.00; вторник:14.00-18.00; четверг:14.00-17.00;суббота:15.00-16.00)	10	350

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Тимонина Арина Владиславовна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Филатова Евгения Александровна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности

Наименование курса внеурочной деятельности

Количество часов в неделю

Общий объем часов по направлению в год

Спортивно-оздоровительное

Плавание

(вторник, четверг: 18.00-19.00)

Духовно-нравственное

Акция «Монета Добра»

Акция «Добрый подарок»

Социальное

Акция «Бумага во благо»

Общеинтеллектуальное

Биология

(вторник, 1 час)

Общекультурное

Художественная школа

(понедельник:15.00-18.00; среда:15.30-18.00; пятница: 15.30-18.00; суббота:14.00-16.00)

350

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Шарафиев Булат Маратович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Вольная борьба (понедельник, среда, пятница: 16.00-18.00)	6	210
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Шигапова Камиля Радиковна

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное	Музыкальная школа(гитара) (понедельник:17.00-18.00; Среда: 16.30-18.30; суббота:16.00-17.00)	4	140

Индивидуальная карта занятости во внеурочной деятельности

обучающегося 6 Д класса

Яковлев Эрик Денисович

(Фамилия, имя, отчество)

Направление внеурочной деятельности	Наименование курса внеурочной деятельности	Количество часов в неделю	Общий объем часов по направлению в год
Спортивно-оздоровительное	Бильярд СК Спектр (понедельник, среда, пятница: 15.00-17.00)	6	210
Духовно-нравственное	Акция «Монета Добра» Акция «Добрый подарок»
Социальное	Акция «Бумага во благо»
Общеинтеллектуальное	Биология (вторник, 1 час)	1	35
Общекультурное

Предварительный просмотр:

Общая карта занятости во внеурочной деятельности

обучающихся 6 Д класса

Общая карта занятости во внеурочной деятельности

обучающихся 6 Д класса

№ п/п	ФИО учащегося	Направление внеурочной деятельности (количество часов в год)					Общий объем часов в год
		Спортивно-оздоровительное	Духовно- нравственное	Социальное	Общеинтел-лектуальное	Обще-культурное	Общий объем часов в год
1	Асадуллина Элина Тимуровна	+	+	+	+	+	181
2	Валеева Лия Юнусовна		+	+	+		35
3	Гайфуллина Карина Маратовна	+	+	+	+		149
4	Галиахметов Давыт Фарилович		+	+	+		35
5	Галимуллина Лилия Ильсуровна		+	+	+	+	149
6	Гарафиев Булат Артурович		+	+	+		35
7	Гарифуллина Лейсан Фаннуровна		+	+	+	+	140
8	Гафарова Зарина Ильдаровна	+	+	+	+		206
9	Гаязов Муса Салихович	+	+	+	+	+	276
10	Гильмуханова Алия Наилевна		+	+	+	+	245
11	Гумирова Камила Маратовна	+	+	+	+	+	219
12	Журавлев Илья Михайлович		+	+	+	+	735
13	Зимина Злата Михайловна	+	+	+	+	+	537
14	Иванова Арина Александровна		+	+	+	+	630
15	Илларионова Полина Валерьевна	+	+	+	+	+	437,5
16	Кадыева Азалия Айратовна		+	+	+	+	385
17	Мухарлямов Эмиль Ирекович	+	+	+	+		245
18	Невзоров Николай Владимирович		+	+	+	+	157 часов 50 минут
19	Романов Никита Викторович	+	+	+	+		377
20	Саитов Искандер Ильмирович	+	+	+	+	+	507 часов 50 минут
21	Сидорова Дарья Дмитриевна		+	+	+	+	385
22	Султанов Назар Ильдарович	+	+	+	+	+	324
23	Сунгатуллина Розалина Радиковна		+	+	+	+	385
24	Тимонина Арина Владиславовна		+	+	+		35
25	Филатова Евгения Александровна	+	+	+	+	+	455
26	Шарафиев Булат Маратович	+	+	+	+		245
27	Шигапова Камиля Радиковна		+	+	+	+	175
28	Яковлев Эрик Денисович	+	+	+	+		245

Таблица составляется раз в год, пополняется в зависимости от включения учащегося в ту или иную программу внеурочной деятельности. В данной таблице указываются все экскурсии, конференции, классные часы, общественно-значимые и иные мероприятия, в которых учащийся принял участие.

Классный руководитель: Сунгатуллина Р.Ф.

Предварительный просмотр:

Характеристика

на ученицу 6 д класса

Муниципального автономного общеобразовательного учреждения «Средняя общеобразовательная школа № 141 с углубленным изучением отдельных предметов» Советского района города Казани Республики Татарстан

15.01.2005 года рождения,

Шигапову Камилю Радиковну,

проживающей по адресу: …

Шигапова Камиля, 2005 года рождения, обучается в данной школе с 1- го класса. Воспитывается в полной семье, отношения с родителями хорошие и доброжелательные. В семье двое детей, Камиля - старшая. Родители ориентируются на воспитание сильной и самостоятельной личности дочери и младшего сына, активные помощники во всех классных мероприятиях.

Камиля обучается на достаточно высоком уровне, основную образовательную программу усваивает на отлично. Она учится с увлечением, интересом, много читает, обладает хорошей памятью. Основной мотив учебной деятельности – получение знаний, так как понимает, что знания пригодятся ей в будущем. Все 5 лет и в течение 6-го класса в основном училась только на «5».

У девочки сформирована мотивация на успех, успех вызывает приподнятое настроение, уверенность в решении более сложных задач. К неудачам относится с пониманием, анализируя причины, составляет планы новых действий. На настроение неудачи практически не влияют. Камиля прислушивается к советам взрослых, мнение окружающих для неё значимо.

Камиля достаточно активная, целеустремленная, имеет высокий уровень рациональности. Для неё характерна высокая организованность: старается спланировать свою деятельность и придерживаться плана, распределяя время на выполнение. Она отличается трудолюбием, инициативностью и ответственностью. Принимает активное участие в общественной жизни класса и школы, ответственно относится к выполнению общественных поручений, любое задание стремится выполнить как можно лучше.

В межличностных отношениях для Камили характерны общительность, вежливость и тактичность. Свои действия она контролирует самостоятельно. Девочка в общении непосредственна, искренне относится к другим, но сдержанна в эмоциональных проявлениях, соотносит свои реакции с поведением окружающих людей. Отношения с одноклассниками ровные, к ним проявляет уважение и терпимость, прислушивается к мнению коллектива, может высказать своё несогласие и обосновать его. Неконфликтная, возникающие проблемы в общении решает на основе компромисса. С уважением относится к учителям.

Шигапова Камиля – добрый и отзывчивый человек, интересный собеседник, хороший товарищ, верный друг, скромная девочка. Камиля в людях ценит доброту и преданность. Девочка аккуратная, опрятная, бережно относится к своим вещам и вещам товарищей. Физически хорошо развита. Хронических заболеваний и отклонений в физическом развитии не имеет. Занимается плаванием.

Директор школы И. Л. Гиматутдинова

Классный руководитель Р. Ф. Сунгатуллина

Предварительный просмотр:

Каюм Насыйри. ИЗ «КНИГИ О ВОСПИТАНИИ»

Воспитание нельзя понимать лишь как хлопоты о кормлении и росте ребенка, это и пропитание его, и забота о его нравственном совершенствовании, и привитие прекрасных, благородных манер, и стремление вывести его из животного состояния, чтобы сделать достойным звания человека, и обучение наукам, и развитие понятий приличия. Содержанием этого сочинения являются наставления, поучительные истории и притчи, каждое его слово преследует одну цель — воспитание, а потому мы назвали его «Книгой о воспитании».

Наставление первое. Один мудрец так поучал детей: «О милые дети, послушайтесь моего совета — учитесь ремеслу. Имущество и деньги так ненадежны на этом свете. Золото и серебро — лишь опасность для путника; а у живущего дома их могут отнять грабители и огонь. Ремесло же неиссякаемо, как источник. Умелец не познает невзгод, даже если лишится всех богатств своих. Верьте, дети мои, это не пустые разговоры. Постигайте же ремесла, учитесь приличиям».

Наставление второе. Некто пожаловался мудрейшему из старцев: «Такой-то человек там-то порочил меня». Старик сказал ему на это: «А ты поведай людям о его добрых делах, пусть ему станет совестно».
Слова әти и тебе наука, о сын мой. Постарайся извлечь пользу из любой истории, и если кто-нибудь по глупости скажет о тебе плохое, похвали его. Если он — человек, авось, возьмется за ум и устыдится...

Наставление третье. Было у одного падишаха несколько сыновей. Все они были высокие, статные, хороши собой, лишь один выделялся хилым сложением и крохотным ростом, и отец ненавидел и презирал уродца. Однако этот его сын был умен и прекрасно образован. «О отец,— сказал он однажды,— умный человек маленького роста лучше большого невежды, не правда ль»? Ведь ценность вещей не определяется их размерами. Камни, что используют для отопления бань, велики, но целый воз их можно купить всего за одну монетку. Җемчуг так мал, но каждый его золотник стоит десять золотых». Отец и весь его диван одобрительно засмеялись в ответ...
Так вот, сын мой, ум и знания не зависят от роста и внешнего вида человека.

Наставление пятое. Когда премудрого Лукмана спросили: «Кто научил тебя мудрости?», он ответил: «Слепцы, которые не ведают, куда ступает их нога»... Хорошенько поразмысли над словами мудрого Лукмана, о сын мой, ибо глупцы и невежды бредут во мраке и, подобно слепым, спотыкаются, наталкиваются на препятствия, падают. Они бросаются словами, не думая о последствиях. Потому мудрец и сказал, что постиг мудрость, наблюдая невежд и глупцов.

Наставление шестое. Один почтенный человек отдал сына ученому наставнику для воспитания и обучения. И сказал: «О лучший из учителей, воспитай это дитя и дай ему знания, пусть станет мудр и учен». Наставник занимался с мальчиком, учил его наукам, но из этого ничего не вышло. И он отвел его назад, к отцу, говоря: «Ребенок этот настолько глух к наукам и туп, что я чувствую, как сам глупею, когда учу его».

Наставление седьмое. Один падишах, путешествуя по морю, обратил внимание на юношу, который впервые попал на корабль и не был знаком с трудностями, столь обычными в плавании. Он все время плакал, дрожа от страха. И сколько его ни успокаивали, не переставал плакать. Падишаха огорчило это. Мудрец, бывший в его свите, сказал: «О повелитель, если по-зволишь, я уйму юношу. Мне известна хитрость, которая научит его выдержке». «Поступай, как знаешь»,— ответил падишах. Мудрец распорядился. Юношу связали, бросили за борт, окунули раза два и подняли на корабль. Почувствовав себя воскресшим из мертвых, он сидел теперь тихо. Падишаху зто понравилось, и он спросил: «В чем же твоя хитрость, мудрец?» Тот ответил: «Этот юноша никогда не ходил в море, не знал, как тонут люди, а потому не умел радоваться благополучному плаванию».
Точно так же, сын мой, человек не в силах радоваться своему здоровью и благополучию, пока судьба не пошлет ему испытание.

Наставление восьмое. Сыну одного падишаха досталось богатое наследство. Был он добр и приветлив, а потому раздавал золото направо и налево — приближенные, воинам, всем, кто ему служил. Однажды ближайший из его советников, забыв об осторожности, решил предостеречь его: «О царевич, прежние повелители собирали сокровища с большим усердием, думая употребить их для пользы. Не будь же столь расточителен, все у тебя впереди, придет время, и понадобятся еще твои богатства. Царевичу не понравились его слова... «Ну так что же? — возразил он,— мне нравится пировать, делать подарки. Я сокровищам — не сторож».
Не к чему, сын мой, проявлять скупость там, где она неуместна.

Наставление девятое. Были два брата. Один состоял на службе у падишаха. Другой добывал себе на жизнь трудом. Богатый брат, служивший у падишаха, спросил однажды бедного: «Почему не идешь на службу к падишаху? Тебе не пришлось бы делать столь тяжелую работу». Тот ответил: «А почему ты не живешь трудом? Это избавило бы тебя от позора и многих унижений. Ведь недаром мудрецы сказали: лучше сидеть дома и есть свой кусок хлеба, чем кому-то прислуживать в расшитом золотом кушаке...»
Копейка, добытая трудом, дороже тысячи копеек, полученных из чужих рук.

Наставление десятое. Во дворец Нуширвана падишаха собрали на совет мудрецов. Был среди них и Бозаржумхур. Во время споров он хранил молчание. Его спросили: «Почему ты, Бозаржумхур, не принимаешь участия в нашем диспуте?» Мудрец ответил: «Визири— те же лекари: здоровому человеку лекарство не нужно. Я вижу, что вы рассуждаете совершенно верно, и мое вмешательство излишне». О сын мой, Бозаржумхур дал тебе хороший урок: даже мудрецы не встревают в разговор без надобности. Прерывать человека на полуслове — и вовсе плохая привычка. Если хочешь принять участие в разговоре, дождись, когда умолкнут твои собеседники.

Наставление одиннадцатое. Александра Македонского спросили: «Как удалось тебе добиться покорности на Востоке и Западе? Прежние правители не жа-лели ни войск, ни сокровищ, а не смогли завоевать столько стран». Александр ответил: «Я брал страны, но обижал народ. А прежних правителей поминал только добром». О сын мой, видишь, сколь могуч воспитанный человек? Доброта и кротость берут города; надо быть добрым и снисходительным ко всем, остерегайся говорить дурно даже о своих врагах.

Наставление двенадцатое. Один царедворец спросил падишаха: «Что ты скажешь о дервише таком-то? Люди говорят о нем много плохого». Падишах ответил: «В его внешности нет ничего предосудительного, а что у него за душой, не видно. Я не могу судить о том, чего не вижу».
0 сын мой, было бы ошибкой судить о человеке, полагаясь лишь на свое недоверие. Это очень скверно. Избегай поспешных суждений.

Наставление четырнадцатое. Одному праведнику привиделось во сне, будто бы падишах попал в рай, а старый дервиш, целыми днями не сходящий с молитвенного коврика, мучается в аду. «За что же падишаху такая честь, и чем провинился благочестивый старец? — спросил он.— Вроде, все должно быть наоборот?» Ему ответили: «Падишах попал в рай за то, что приютил у себя нищих дервишей, а тот несчастный оказался в аду за то, что жил во дворце падишаха».

Наставление пятнадцатое. В греческой провинции воры напали на каравай и унесли несметные богатства. Купцы громко стонали и молили аллаха помочь им. Но что толку? Случилось быть там и мудрому Лукману. «О мудрейший,— обратился к нему один из купцов,— произнеси свое чудесное заклинание, пусть воры вернут наше добро». Лукман ответил: «Чудесное слово здесь бессильно. Того, чья совесть черна, не пронять ни кол-довством, ни добрым словом, как нельзя вбить гвоздь в камень».

Наставление шестнадцатое. Мудрого Лукмана спросили: «У кого учился ты благовоспитанности?» Лукман ответил: «Я наблюдал развязность невежд и избегал повторять то, что мне не нравилось в них, и так стал воспитанным».
О сын мой, для того, кто умен, вокруг столько поучительного, постарайся же извлекать из этого пользу.

Наставление семнадцатое. Рассказывают, что один дервиш на удивление зевакам съел двести фунтов хлеба и потом всю ночь напролет провел в молитвах, Услышав это, один умный человек заметил: «Лучше бы он съел полфунта, тогда ночью смог бы уснуть».
Чревоугодничество, о сын мой, противно разуму.

Наставление девятнадцатое. В одном лесу много лет жил отшельник. Пищей ему служили травы и листья. Однажды падишах той страны решил приклониться отшельнику и отправился в лес. «О старец,— сказал он,— если хочешь, живи в городе, я велю приготовить тебе обитель, будешь молиться целыми днями, не думая ни о чем другом. А мы бы пользовались всеочищающим дыханием твоим, приобщались бы к твоим священным молитвам». Но отшельник не соглашался. Тогда визирь сказал: «Не следует ли позвать старца на несколько дней? Если ему понравится в городе, останется жить». Отшельника доставили в город и отвели ему место в одном из дворцов. И была эта обитель до того премиленькая, что окажись в ней мертвый — и тот ожил бы от восхищения. Прислуживать старцу были приставлены хорошенькая рабыня и прекрасный юноша. Мало-помалу пристрастился отшельник к изысканнымм явствам, сменил грубое рубище на раскошные мягкие одежды, а там уж и вовсе, кроме душистых, сладких плодов, ничего не стал признавать. Теперь он частень-ко поглядывал па невольницу, заметив, как она хороша собой. Однажды падишах зашел проведать святого старца, смотрит, а перед ним совсем другой человек: руки белые, лицо румяное, развалился на шелковых подушках, ему прислуживает невольница с лицом, подобным луне, а прекрасный юноша стоит в изголовье с опахалом. Падишах очень удивился и сказал: «Я с одинаковым почтением относился к мудрецам и отшельникам». «0 мой падишах,— возразил на это один из придворных,— не жалей для ученых ни золота, ни других благ, чтобы и другим хотелось заниматься наукой. А что до отшельников, то придумай что-нибудь иное, роскошь — не их удел».

Наставление двадцатое. У одного египетского эмира было два сына. Один посвятил свою жизнь изучению наук, между тем как другой нажил добро и сделался богат. Первый стал мудрецом, второй — министром финансов. Однажды богатый брат сказал, с презрением взглянув на ученого: «Я уже стал султаном, а ты все топчешься на одном месте». «О брат мой, аллах, да будет свято его имя, все же на моей стороне,— ответил мудрец,— ибо я стал наследником пророка, в то время как тебе досталось наследство фараона».
О сын мой, из этой притчи ты должен уяснить себе, что знания, вне всякого сомнения, есть наследие пророка.

Наставление двадцать первое. Известно, что один из персидских царей послал однажды лучшего своего лекаря в Аравию, в услужение пророку. Прожил лекарь в Аравии несколько лет, но ни один человек не подошел к нему и не сказал: «Помоги мне». Тогда пошел он к пророку и пожаловался: «Я живу здесь столько-то лет, но никто на меня внимания не обращает». Пророк ответил: «Люди здесь не едят, покуда не проголодаются.
и отводят руку от еды раньше, чем насытятся, то есть не наедаются до отвала». «Так вот почему они не знают болезней!» — воскликнул лекарь, поцеловал землю и ушел. Думаю, сын мой, ты понял смысл этой притчи. Не наедайся до отказа, неумеренность в еде ведет к болезням, умей довольствоваться малым .Фараон, по поверьям мусульман, — олицетворение алчности.

Наставление двадцать второе. Один человек много раз давал клятвы, но всякий раз нарушал их. Он пожаловался старцу: «Я ничего не могу поделать с собой, все время нарушаю клятвы». Старец сказал: «Я думаю, беда твоя в том, что ты приучил себя к невоздержанности в еде, обуздать плоть — дело нелегкое. Но если ты и впредь будешь потакать ее прихотям, то скоро окажешься ее рабом, и тогда она раздавит тебя».
Так что, сын мой, ты погубишь себя, если не научишься отказывать себе в удовольствиях. Только тот могуч, кто умеет победить самого себя.

Наставление двадцать третье. Рассказывают, будто один нищий дервиш, погибая от голода, кутался в старые рубища. «Что же ты сидишь?—спросил его один из товарищей.— Такой-то в этом городе помогает бедным. Ступай к нему, расскажи про свою беду, он подаст тебе что-нибудь». «Молчи,— ответил дервиш,— лучше я умру в нищете, чем пойду протянутой рукой».

Наставление двадцать четвертое. Два дервиша из провинции Хорасан пустились однажды в дальнее странствие. Один был слаб здоровьем, но все время постился и ел не чаще, чем один раз в два дня. Другой был здоров и ел трижды в день. Вот пришли они в какой-то город. А там приняли их за лазутчиков, схватили и повели к судье, а пока суд да дело, посадили в тюрьму. Через две недели выяснилось, что пришельцы ни в чем не виновны. Было приказано выпустить их. Когда открыли дверь, то увидели, что здоровый из странников умер, а немощный жив. С удивлением смотрели на них люди. А один из судей сказал: «Было бы странно, случись все наоборот. Ибо умерший привык много есть и не мог терпеть голод, потому и погиб. Этот же был терпелив, приучил себя подолгу обходиться без пищи, вот и остался жив». О сын мой, тот тяжело переносит лишения, кто не >мсет ни в чем себе отказать.

Наставление двадцать пятое. Один мудрец так поучал сына: «Не ешь много, о сын мой. Избыток пищи навлечёт болезни». «О отец, это голод убивает человека,— возразил ему однажды сын,— я не раз слышал от людей, что такой-то умер от голода, и ни разу не доводилось мне слышать, чтобы кто-нибудь умер от обильной еды». «И все же, сын мой, надо быть умеренным,— ответил мудрец,— если обилие в еде и не убивает, то и хорошего в том мало. Ведь обжорство — расточительность, а это уже само по себе большой грех». Из этой притчи ты должен извлечь соответствующий урок, каждое слово книги — мудрость, а не пустой звук.

Наставление двадцать шестое. Один бедняк впал в большую нужду. Друг дал ему совет: «Такой-то человек богат. Если он узнает, как ты бедствуешь, то, наверное, поможет тебе». «Может, ты и прав,— ответил бедняк,— но я не знаю этого человека». Друг сказал: «Пойдем, я покажу его тебе». Вот пришли они к дому, во дворе которого увидели невеселого человека. По-видимому, что-то сильно удручало его. Бедняк повернул назад, так и не заговорив с этим человеком, ибо понял, что тот достоин еще большего сострадания.

Наставление двадцать восьмое. Вот что рассказал мудрый Сзади: «Ни разу не пожаловался я на превратности жизни. Однажды мне не во что было обуться. Босой пошел я в мечеть Куфы и увидел там безногого калеку. Тут принялся я горячо благодарить аллаха, решив терпеливо сносить свою бедность». Пусть и эта история послужит тебе уроком.

Наставление тридцатое. Один купец потерпел убыток в тысячу золотых и сказал сыну: «Пусть это будет нашей тайной, не следует рассказывать о том людям». «Будь по-твоему, отец, но почему мы должны скрывать это?» — спросил сын. «Я не хочу, чтобы у нас было два горя: первое горе — то, что мы обеднели на тысячу золотых, второе — злорадство соседей»,— ответил купец. О сын мой, злорадство недостойно человека. Никогда не радуйся, если придется услышать о разорении и горе другого.

Наставление тридцать первое. Жил один умный и добрый юноша. Но сколько ему ни случалось быть среди ученых и мудрых, он всегда скромно помалкивал. «О сын мой, почему ты никогда не расскажешь того, что знаешь?» — спросил его отец. Юноша ответил: «Боюсь, что люди, приняв меня за ученого, спросят о том, чего я не знаю, и мне будет стыдно».
О сын мой, мудрость этой притчи в том, что никогда не следует заводить разговор, если не уверен, что знаешь о предмете все.

Наставление тридцать третье. Один падишах отдал сына наставнику. Тот с большим усердием принялся за обучение сына падишаха, строго взыскивал с мальчика за все дурное и даже бил иногда. Мальчик не выдержал притеснений учителя и прибежал к отцу с жалобами, показал ему свое тело. Отца огорчило это, и он приказал позвать наставника. «Почему ты так жесток и безжалостен с нашим сыном, о учитель, тогда как с детьми черни обходишься гораздо мягче?» «О падишах, дурные дела черни не опасны, никто не последует ее примеру, но сын падишаха должен знать, что такое зло. И когда он станет падишахом, пусть остерегается жестокости и несправедливости. Исходя от падишаха или сына падишаха, они становятся особенно опасны. Весть о злых делах владык летит из одной страны в другую и плодит последователей». Вот почему при обучении и воспитании с потомков людей богатых и знатных следует взыскивать строже, чем с детей простолюдинов, то есть не давать им воли, не позволять лишнего и не баловать вниманием лишь потому, что они из богатых и знатных семей.

Наставление тридцать четвертое. О сын мой, когда придется тебе воспитывать детей, будь особенно старателен, пока они малы. Знания, полученные в детстве, подобны орнаменту, выбитому на камне. Прут легче гнется, покуда тонок. В нежном возрасте следует внушать понятия о многих науках и давать кое-какие знания даже по математике. В другой раз мы поговорим об этом подробнее.

Наставление тридцать пятое. Один падишах передал сына наставнику, говоря: «О учитель, воспитай этого ребенка, как своего собственного сына, по своей системе, дай ему хорошие знания». Наставник принялся с усердием обучать сына падишаха вместе с другими отроками. Однако сын падишаха учился хуже сыновей простолюдинов. Падишах упрекнул этим наставника. Но тот отве-
чал: «О падишах, обучение одинаково, да способности разные».
Учти, мой сын, что дети черни бывают порой куда проворней и смышленей байских сынков. Вот почему я еще раз повторяю, что обучение байских детей требует гораздо больше стараний, ибо бывают они чересчур избалованы.

Наставление тридцать шестое. Один араб сказал сыну: «В день страшного суда тебя не спросят, чей ты сын, а спросят, что полезного ты сделал».

Наставление тридцать седьмое. Мудрый Сзади рассказывал про одного бедного человека, у которого не было детей. Тот обратился к аллаху с мольбой дать ему сына. «Если бы у меня родился сын,— говорил он,— я продал бы все, кроме последней рубахи на себе, а деньги раздал бы нищим». Таков был его обет. И аллах подарил ему сына. На радостях человек этот поступал, как обещал: всем бедным оказал благодеяние и милость. Через несколько лет, возвращаясь из Дамаска, Сзади снова побывал в том городе и расспросил людей об этом человеке. Ему сказали, что несчастный попал в тюрьму. «За что же его наказали?» — спросил Сзади. Ему отвечали: «Из-за сына. Однажды он напился вина, убил в драке человека и сбежал из города. Вместо него поездили отца».
О сын мой, подобные истории случаются и в наше время. Мы знаем немало купцов, которые имели большую торговлю в сорок, пятьдесят и сто тысяч, но вырастали дети, и люди эти впадали в бедность и нужду. Отчего это? А все оттого, что они не умели дать своим детям должного воспитания.

Наставление тридцать девятое. Деньги нужны для того, чтобы спокойно прожить жизнь, а не для того, чтобы копить их. Когда одного мудреца спросили: «Как ты понимаешь счастье доброе и счастье злое?», он ответил: «Доброе счастье бывает воздержанным, всегда помнит друзей, оно благочестиво, малословно... безгрешно, поклоняется святым, учтиво, щедро, милосердно. А злое счастье — это стяжательство, невоздержанность, болтливость... лукавство, бессердечие, жадность, оно забывает, что жизнь не вечна». О сын мой, это хороший урок для тебя: стремись к доброму счастью и берегись злого; цель перечисления 89 признаков доброго счастья была в том, чтобы сделать тебя по-настоящему счастливым.

Наставление сорок первое. О сын мой, есть две группы людей, жизнь которых бессмысленна и бесполезна. Одни всю жизнь копят добро и не пользуются им. Другие всю жизнь копят знания, но не используют их для дела. Бойся оказаться в их числе.

Наставление сорок второе. Не будь откровенен с другом, ведь он может стать твоим врагом. Не причиняй зла врагу, ибо он может стать тебе другом. Помни: опасно доверяться другу твоего друга. Ну а случится быть между двух врагов, будь осторожен и не говори лишнего, ведь они помирятся, краснеть же придется тебе.

Наставление сорок третье. С другом следует говорить шепотом, чтобы недруг не мог подслушать. Остерегаться следует даже стен, ибо и у них бывают уши. Следовать совету недруга — ошибка, но выслушать его надо, хотя бы для того, чтобы поступить наоборот.

Наставление сорок четвертое. Кто не творил добра при силе, в слабости познает суровость.

Наставление сорок пятое. Избегай советов семи человек, о сын мой. Прежде всего, остерегайся невежды, ибо он темен и может толкнуть тебя на ложный путь. Во-вторых, берегись совета врага: он может погубить тебя. В-третьих, страшись совета завистника и ревнивца: этот разорит тебя. В-четвертых, не советуйся с лицемером, ибо лицемер заранее согласится с тобой. В-пятых, не слушай советов труса: он не отважится сказать правду. В-шестых, не верь скряге: у него на уме одно стяжательство и нет верных мыслей. И, наконец, не вздумай советоваться с одержимым, ибо он не в силах справиться даже со своей страстью.

Наставление сорок шестое. Того, кто скупился на хлеб-соль, не вспомнят и после кончины. Кто не радовал своей жизнью, не огорчит и смертью.

Наставление сорок восьмое. Не кичись здоровьем и не обманывай себя благополучием прежних дней, о сын мой. Всегда здоровым быть нельзя. Поэтому береги себя и не доводи до скотства. Знай, что здоровье сохранит лишь тот, кто следует многим заповедям.

Наставление сорок девятое. Что посеешь, то и пожнешь, о сын мой. Это значит, что за добро тебе воздастся добром, а за зло ты заслужишь лишь страдания и муки.

Наставление пятидесятое. Скупец — всего лишь страж собственному добру и казначей своих наследников. Его жизнь — ожидание часа, когда можно будет все передать им. Мудрые изречения, подобные этому, ты можешь прочитать на арабском языке в книге «Плоды собеседований».

Наставление пятьдесят первое. О сын мой, человека с дурным и злым нравом следует воспитывать не словами, а добрыми делами. Ты, конечно, и сам это хорошо понимаешь.

Наставление пятьдесят второе. О сын мой, сторонись людей неблагодарных. Сделав добро, никогда не попрекай им, но если добро сделали тебе, не забывай рассказывать об этом повсюду,

Наставление пятьдесят третье. О сын мой, как бы ни был ты крепок телом, молод и бодр душой, не ложись спать, не покаявшись и не оставив завещания. Ведь смерть может настичь тебя в любой миг.

Наставление пятьдесят четвертое. О сын мой, тот, кто позорит и унижает соседей, недостоин уважения. Тот, кто стремится обделить родных, никогда не познает радости от своего богатства. Только приветливый и добрый человек заслуживает уважения и почестей,

Наставление пятьдесят пятое. О сын мой, если кто-нибудь оскорбит тебя грубостью, не вздумай ответить тем же, лучше мягко пожури обидчика.
Твои великодушие и человечность лишь тогда покорятся до конца, если ты найдешь в себе силы забыть, чем обязаны тебе люди. Сам, однако, вечно будешь помнить их доброту. Это и есть истинное мужество.
Умение простить даже тогда, когда можешь наказать местью — вот самое прекрасное из человеческих достоинств.

Наставление пятьдесят шестое. Если ты знаешь, что некто впал в нужду, и догадываешься, что он рассчитывает на твою поддержку, не жди, пока он сам попросит тебя об этом, первый протяни руку помощи.

Наставление пятьдесят седьмое. О сын мой, если ты кого-нибудь попрекнешь добром, которое сделал, сказав: «Я сделал для тебя то-то и то-то» — не жди благодарности от людей и милости от аллаха. Человек этот и без твоих напоминаний знает, чем обязан тебе.

Наставление пятьдесят восьмое. О сын мой, как говорится, у неприветливого хозяина и угощение поперек горла. Надо быть радушным и терпеливым. Искренность также притягивает к себе сердца людей. Как нельзя не восхититься красотой, так нельзя не полюбить открытого, приветливого человека.

Наставление шестидесятое. О сын мой, помни, что нельзя на добро отвечать злом. Никогда не презирай того, кто поделился с тобой хлебом. Жестокий человек наживает много врагов и рано погибает. Бойся жестокости.

Наставление шестьдесят первое. Деспота поддержит и укроет или такой же деспот, или самый злобный из людей. Но, сын мой, деспотизм проявляется не только в спорах за золото; в словах, житейских делах и поступках он тоже возможен.

Наставление шестьдесят второе. Сделать иному при всех замечание — все равно, что ударить его по голове. Он ведь не послушается твоего совета, а лишь замыслит против тебя недоброе. Лучше уж не умничай и не лезь с поучениями там, где это неуместно.

Наставление шестьдесят третье. В дружбе с близкими будь братом, но в делах все для тебя должны быть равны. При купле-продаже не делай для родственника исключение, говоря: «Он — мне родня». И никогда не проси: «Я — тебе родня, сбавь немного цену». Потому что родня родней, а дела делами. Напоминание о дружбе в делах вызывает обиду, озлобление. Если хочешь оказать ближнему любезность, лучше сделай это после того, как будет окончен торг.

Наставление шестьдесят четвертое. Злой язык опасней стали. Слово, слетевшее с языка, ранит порой так жестоко, что легче вынести боль, причиняемую при отсечении руки пилой. О сын мой, никогда не огорчай людей неосторожным словом. Беспощадное слово способно пронзить сердце. Иной раз может показаться, что речи твои обычны, а кому-то они причинят обиду. О сын мой, не будь дерзок и груб на язык. Ведь недаром говорится, что ласковый телок двух маток сосет. Навстречу приветливым словам раскрываются сердца людей. Скажешь, не подумав, или поспешишь с ответом — ошибки не миновать.

Наставление шестьдесят пятое. Тот, кто думает о последствиях, избавит себя от многих бед и огорчений. Тот же, кто всегда торопится и ни о чем не думает, непременно познает горечь раскаяния.

Наставление шестьдесят шестое. О сын мой, прежде чем войти, подумай, как выйти... Открывая дверь, подумай, как ее затворить. Делая долги, подумай, чем будешь расплачиваться. И вообще, за какое бы дело ты ни взялся, заранее прикинь, сможешь ли довести его до конца.

Наставление шестьдесят седьмое. Человеку, прослывшему лжецом, не поверят, если даже слова его — чистейшая правда. Соврешь один только раз — а доверия лишишься на всю жизнь...

Наставление шестьдесят восьмое. Если бы власти и величия добились невежественные, низкие люди, то почтенным, по-настоящему добродетельным людям пришлось бы худо, ибо их перестали бы ценить. О сын мой, от дурных людей беги, как от огня, и не разлучайся с людьми добрыми, любезными в общении, заслужи их уважение похвальным поведением.

Наставление шестьдесят девятое. О сын мой, слово — что стрела, пущенная с тетевы, хорошо подумай, прежде чем сказать. Сказанного ведь не вернешь. Если провинившийся не спешит покаяться, то грешок со временем становится грехом.

Наставление семидесятое. Если тратить с умом, то и малого будет довольно, в то время как расточителю и многого мало... О сын мой, умен тот, кто бережлив и не откладывает на завтра того, что можно сделать сегодня.

Наставление семьдесят первое. Слава и почет добываются старательностью, а не большим ростом, длинной бородой и толстым брюхом. Все это — блажь, далекая от подлинного величия. Глупо уважать людей лишь за их почтенную внешность, если нет за ней ни ума, ни доброты. Ученость, воспитанность, прекрасные душевные качества — вот за что следует почитать. Загонять добрых скакунов, красуясь в санях на озере, — это занятие не для почтенных людей. О сын мой, если хочешь быть человеком, никогда не занимайся подобными пустяками.

Наставление семьдесят второе. Послушать мудреца — удовольствие для души, словно бы постоять возле лавки торговца благовониями: хотя и не перепадет тебе ничего, зато вволю ароматом надышишься. Послушать невежду или злого человека — все равно, что побывать в кузнице: лишь искры обожгут тебя, причинив боль.

Наставление семьдесят третье. О сын мой, если заметишь ошибку в словах или делах кого-нибудь, не вздумай сказать об этом, ибо, даже признав твое замечание справедливым, человек не простит тебе твоих слов. В этом я убедился на собственном опыте. Сколько раз я пытался делать людям замечания, столько же раз мне пришлось горько раскаяться в этом.

Наставление семьдесят четвертое. Природа человека такова: мы любим тех, кто сделал нам добро, и терпеть не можем людей, которые причинили нам зло. О сын мой, если уж не можешь помочь людям, так по крайней мере не причиняй им зло. Будь приветлив, мягок в обращении, и у тебя будет много друзей.

Наставление семьдесят шестое. О сын мой, тратя деньги, помни об их источнике, пусть расход твой будет меньше прихода, тогда ты не познаешь нужды. Пусть изо дня в день кое-что из денег, оставшихся после расходов на жизнь, перепадает в копилку, и благополучие твое упрочится. Однако, став богатым, не забывай о былой нужде, когда ты говорил: «Этого на один день будет довольно». Будь так же бережлив. Кто ведет учет добру, нуждаться не будет.

Наставление семьдесят седьмое. Если кто-нибудь из друзей или родственников передаст тебе на хранение добро, береги его, как свое собственное, словно ты нажил его своим трудом. Честно выполни просьбу, и аллах благословит тебя. И люди увидят, что ты достоин доверия. Но если, сын мой, тебе самому случится отдать на хранение вещи или деньги, не поручай этого транжире, пьянице, азартному игроку.

Наставление семьдесят восьмое. Не стремись делать долги, сын мой. Не связывайся с ростовщиком, не закладывай вещи. Ибо ты станешь рабом того, кому задолжаешь. А также не давай деньги в долг, близкому другу — тем более. Он не сможет вернуть их в срок, придется напоминать много раз, а это повлечет за собой недовольство, и дружба ваша кончится. Только глупец решится заменить лучшего своего друга недругом.

Наставление восьмидесятое. Обученный ремеслу не пропадет и в рабстве. Любая работа даст тебе надежный
кусок хлеба, сын мой, лишь бы сам ты был хорошим человеком. Когда есть кое-какие сбережения, особенно выгодно заниматься торговлей. Однако торговать честно — дело нелегкое. И все же рискни, сын мой, и будь честен. Одна монета, заработанная честью, стоит десяти, полученных обманом. Закупая товар, смотри, чтобы он был хорошего качества, плохой товар залежится в лавке и принесет одни убытки.

Наставление восемьдесят второе. О сын мой, умный враг лучше глупого друга. Глупый и невежественный человек не годится даже во враги. Неумелый также не годится быть другом. Постарайся избегать и тех, кто ничего не знает, а корчит из себя умника.
В деле испытай себя лишь однажды. Не получится — в другой раз не трать напрасно времени, не берись за дело, которого тебе не осилить.

Наставление восемьдесят третье. О сын мой, хотя и горька правда, никогда не криви душой.
Если хочешь скрыть тайну от врага — не доверяй ее другу.
Будь почтителен со старшими и не обижай младших.
Невежды и бездельники пусть будут мертвы для тебя, не считай их за живых людей.

Наставление восемьдесят четвертое. Лучше остаться голодным, чем притронуться к хлебу скряги. Бойся доверять человеку, которого знаешь мало, хотя он и оказал тебе тысячу знаков внимания.
Не пользуйся услугами людей, ниже тебя по положению, этим ты избавишь себя от чувства неловкости...

Наставление восемьдесят пятое. О сын мой, остерегайся покупать краденое. Украсть самому или купить вещь,
заранее зная, что она краденая, — одно и то же. Если же краденое добро попадет к тебе случайно, поспеши вернуть его хозяину.

Наставление восемьдесят шестое. Сын мой, берегись людей, которые прикидываются друзьями, а на самом деле полны зависти. Не очень-то доверяй людям. Многие будут хвалить тебя в глаза, но можешь не сомневаться, что за глаза они же тебя и осудят. Не дай провести себя, сперва испытай друга.

Наставление восемьдесят седьмое. О сын мой, не тщись исправить злого человека добрым словом. Глупец причинит тебе столько зла, сколько умный и врагу причинить не сможет. Если, о сын мой, тебя станут хвалить или благодарить в глаза, никогда не говори: «Спасибо вам за то, что хвалите», выслушай молча. Если хочешь, чтобы у тебя было много друзей, не суй носа в чужие дела и ни к кому не привязывайся.

Наставление восемьдесят восьмое. Не мечтай о несбыточном, о сын мой. Рассчитывай получить от труда своего лишь то, чего он стоит. К примеру, сделав дело на десять мелких монет, не надейся получить за него десять золотых. Не берись за дело, в котором не имеешь опыта, лучше занимайся привычной работой.

Наставление восемьдесят девятое. О сын мой, не произноси слов, способных огорчить людей. Ты невзначай обронишь слово, а оно ранит, обидит кого-нибудь. Бойся причинять обиды.

Наставление девяностое. О сын мой, не срывай одежд с человека, иначе говоря, не оглашай его вины, не заставляй его краснеть перед толпой, это жестоко. Изобличить при всех ошибку или вину человека хуже, чем ударить его. Будет ли тебе хорошо, если кто-нибудь поступит с тобой точно так же?

Наставление девяносто первое. Постарайся, чтобы люди, подвластные тебе, всегда были тобой довольны — не обижай жену и слуг. Если люди работают у тебя за плату, не задерживай деньги, выдавай в срок, пусть они не таят на тебя обиду. Не бросайся на всякое понравившееся тебе дело — прежде хорошенько подумай.

Наставление девяносто второе. О сын мой, если хочешь, чтобы тебя почитали, будь хлебосолен, приветлив, щедр. От этого добра твоего не убудет, а, возможно, его станет больше. Милостыня бедным не разорит тебя. Но бойся зависеть от помощи людей. Пусть никто не попрекнет тебя своей милостью. Будь доволен тем, что имеешь.

Наставление девяносто третье. Ничего не одалживай у людей. Должник — это раб заимодавца. Не вмешивайся в дела глупца и невежды, чтобы не быть униженным и посрамленным. И упаси тебя аллах
спорить с ними. Вспомни, что сказал об этом мудрый Лукман.

Наставление девяносто четвертое. О сын мой, существует множество правил, обязательных во время оды. Тому, кто полагает, что он — человек, надо соблюдать их. Всё, что едят в твоем доме, должно быть добыто честным трудом. Мой руки до и после еды.
Не ешь пищу слишком горячей, лучше подождать, пока она немного остынет. Приступая к еде, не нюхай пищу, как зверь.
Если еда или питье слишком горячие, не дуй на них — это неприлично.

Наставление девяносто шестое. И еще, сын мой, ешь правой рукой, не набивай рот. Хорошо прожевывай пищу, чтобы она переварилась полностью. За стол садись сразу же, как только подадут еду, не заставляй себя ждать. Поев, не спеши уйти, подожди, пока уберут остатки еды. Если к обеду собралось много людей и не явился лишь един, не заставляй всех ждать одного.

Наставление девяносто седьмое. Во время еды не портись, сиди спокойно, глядя перед собой. Не смотри на кусок и ложку соседа. Не тянись за куском, что лежит на середине блюда, возьми то, что лежит перед тобой с краю. Ешь аккуратно, не капая перед собой, — самому же станет неловко, если придется обедать в почтенном обществе. Не сопи и не пыхти над тарелкой. Не пей суп из тарелки.

Наставление девяносто восьмое. О сын мой, если за столом собрались почтенные люди, не тяни руку к еде раньше них, это — невоспитанность. Не продолжай есть, когда другие уже насытились. Обжорство постыдно, недостойно человека, от невоздержанности в еде случаются болезни. В умеренной еде большая польза: будешь здоров телом, ясен умом, силен памятью.

Наставление девяносто девятое. О сын мой, надумаешь собрать гостей и приготовишь для них угощение — поешь вместе со всеми, если гостей мало, но если их много, то лучше прислуживай стоя. Не отходи, однако, от стола, не будь слишком настойчив, потчуя гостей, чтобы они не смущались. Все, чем богат, с радушным видом поставь перед гостями. Не ругай при них жену и слуг. Развлекай гостей разговорами, не сиди на собственном пиршестве, как посторонний.

Наставление сотое. О сын мой, если случится звать гостей, не приглашай в один день тех, кто недолюбливает друг друга. Каждому отведи за столом место, приличествующее его положению. Отдельно посади людей образованных, простолюдинов, богатых.

Наставление его третье. Знай, о сын мой, что дружелюбие должно проявлять ко всем. Со всеми надо быть приветливым и обходительным, независимо от того, хороший перед тобой человек или плохой, мусульманин он или исповедует иную веру, подобно тому, как всевышний повелел пророку Мусе (Моисею): «Будь мягок с фараоном». Уважай и почитай старших, будь добр и милостив с теми, кто младше тебя. Если не будешь почтителен со старшими и терпелив с младшими, то считай, что ты — безбожник. Когда выучишь арабский язык, сын мой, сможешь прочитать обо всем этом в священных книгах.

Наставление сто четвертое. С ближними и друзьями старайся видеться постоянно, чтобы связь не оборвалась. Не бывай у них слишком редко — не то будешь забыт, но и часто не ходи, чтобы не показаться надоедливым... О сын мой, если дружить — так с людьми хорошими, если общаться — то непременно с хорошими людьми.

Наставление сто пятое. Один мудрец сказал сыну: «О сын мой, дружи, общайся, развлекайся с кем хочешь, сторонись только пятерых. Прежде всего, не связывайся со лжецом — слово лжеца подобно записи на воде. Он ненадежен, всегда может оттолкнуть тебя и приблизить другого. Избегай также дружбы глупца и невежды. Глупец вроде и хочет помочь тебе, но на деле от всех его стараний — один вред. Не сходись с алчным человеком, потому что он постоянно будет рассчитывать на твои деньги. Беги прочь от скряги, эта дружба ничего не даст тебе, кроме разорения. А случится пойти к такому за помощью, — испытаешь лишь позор и унижение. Особенно опасно оказаться со скрягой в пути. Обходи стороной также разиню и труса, с подобными приятелями ты никогда не познаешь покоя и благополучия.

Наставление сто шестое. О сын мой, увидишь группу людей,— поздоровайся, ибо один обязан приветствовать многих, а дело многих — ответить на приветствие...
А также всадник должен первый приветствовать пешего, а идущий — сидящего. Но, сын мой, приветствовать и отвечать на приветствие следует громким, четким голосом. Если тебя не расслышали, значит, ты не поздоровался или не ответил на приветствие.

Наставление сто восьмое. ...Если хочешь знать, как следует одеваться, то имей в виду, что простота или изысканность твоего костюма определяются одеждой окружающих. То есть, не следует выделяться среди подобных тебе, ибо вполне возможно, что люди станут завидовать и злословить. Одеваться следует средне, ибо как излишество в одежде, так и недостаточное внимание к ней — одинаково нежелательны. А что до цвета, то у мусульман предпочтителен белый. Однако шариат не осуждает и другие цвета: выбирай, что нравится, запретить никто не может. В выборе фасона платья нужна все же осторожность. Помни: расточительность предосудительна, и раскошное платье не должно быть поводом для заносчивости.,

Наставление сто одиннадцатое. О сын мой, надумаешь строить дом — не делай его слишком просторным и высоким, лишь хватило бы всем места. Жизнь непостоянна, как знать, что ждет тебя впереди? Дела могут пошатнуться, придется заложить или продать дом, а люди не наскребут денег, чтобы купить его. Вот в чем недостаток большого дома.

Наставление сто двенадцатое. О сын мой, три радости есть в жизни: красивая женщина, достаток в еде и дружба близкого человека. И есть четыре опасности, которые приведут тебя к гибели, если забудешь меру: первая опасность — волокитство, вторая — разврат, третья— страсть к азартным играм, и уж наверняка пропадет тот, кто пристрастился к вину.

Предварительный просмотр:

КАЮМ НАСЫЙРИ

КАЮМ НАСЫРИ

КИТАБ—ӘТ—ТӘРБИЯ

КНИГА О ВОСПИТАНИИ

КАЗАН

ТАТАРСТАН КИТАП НӘШРИЯТЫ

1992

КАЗАНЬ

ТАТАРСКОЕ КНИЖНОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО

1992

ББК 74.9

Н31

Каюм Насыйри

Н31 Китаб−әт-тәрбия. −Казан: Татар. Кит. Нәшр., 1992. −144 бит.

ISBN 5−298−01152−7

Татар китабының 270 еллыгына багышлана.

Посвящается 270-летию Татарской книги.

...Тәрбия кыйлмак вә тәрбия итмәк дигән сүз фәкать ашатып-эчертеп үстермәк мәгънәсендә генә түгелдер, бәлки ашатып-эчертеп үстермәк, вә баланың холкын, фигылен ислах кыйлмак вә төзәтмәк, вә, хайванидан чыгарып, инсаният чыгарып, инсаният дәрәҗәсенә китермәк, вә тәгълим бирмәк, вә үгрәтмәк, вә укытмак, вә әдәп нигезе бирмәк мәгънәсендәдер. Ошбу китабта зикер кыйлыначак хикәятләр, вәгазьләр вә нәсихәтләр һәммәсе, вә бу рисаләнең һәрбер кәлимәсе − бер тәрбиядер, шул җәһәттән "Тәрбия китабы" дип ат бирдек.

БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Бер хәким балаларга шуйлә нәсихәт бирде ки: «Әй җаннарым, угланнарым, нәсихәтне ишетегез — һөнәр үгрәнегез. Дөньяның милкенә вә дәүләтенә ышанырга ярамас. Алтын-көмеш — сәфәр кешесенә хәтәрдер; вә йорт-йир кешесенә дәхи хәтәре бар: я угры алып китәр, яки утка янып китәр. Әмма һөнәр — бер агым судыр, вә ышанычлы дәүләтдер. Һөнәр иясе әгәр дәүләттән төшсә дә, кайгы юк. Имде, әй угыл, бу урында максуд бер хикаять түгелдер. Син дә шулай ук һөнәр үгрән, тәрбия үгрән, гыйлем үгрән».

ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Аксакаллардан берсенә бер адәм шикаять кыйлды ки: «Фәлән кеше, минем бозык эшләремне сөйләп, фәлән йирдә мине яманлаган»,— диде. Ул аксакал әйтте ки: «Син аның яхшы эшләрен сөйләп, аны оятлы ит»,— диде. Бу дәхи сиңа бер тәрбиядер. Әй угыл, һәрбер хикәяттән бер мәгънә фәһем иткәйсән ки, аңсыздан, берәү сине бер йирдә яманлаган булса, аңар каршы син аны макта. Шаять ки ул үзе дә, адәм булса, инсаф итәр вә оялыр..

ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Бер падишаһның берничә углы булып, араларыннан берсе — зәгыйфь, кыска буйлы, кечкенә нәрсә иде. Гайреләре озын буйлы, матур йөзле иделәр, әмма аталары ул углына нәфрәт вә кимсетү белән карар иде. Ул углы бер зиһен иясе вә мәгърифәтле бала иде. Әйтте: «Әй ата, гакыллы тәбәнәк надан озыннан яхшырак түгелме? Һәрнәрсәнең кыйммәте күләменә карап йөрмәйдер. Мунча ташы бик ире, йөге бер тәңкә, энҗе бик вак, мыскалы ун тәңкә»,— диде. Аталары вә дәүләтнең зур кешеләре барчасы көлештеләр вә тәхсин кыйлыштылар... Бәс, әй угыл, гыйлем вә мәгърифәт дигән нәрсә буйга вә кыяфәткә карап булмайдыр.

БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

^[1]Локман хәкимнән сорадылар: «Син хикмәтне кемнән үгрәндең?» — диделәр. Әйтте: «Күзсез кешеләрдән үгрәндем, чөнки алар аяк басасы урынны күрмәенчә аяк басалар»,— диде... Әй угыл, монда сиңа тәрбия шулдыр ки, Локман хәкимнең сүзен яхшы фәһем итеп кара, ягъни ул: «Күзсезләр, аяк басасы урынны күрмәенчә, я абыналар, яки төртеләләр, яки екылалар, шулай ук аңы юк кешеләр вә наданнар — сүзнең урынын белмәй сөйләшәләр, вә ахырын уйлап сөйләшмәйләр. Аларның наданлыкларын күрдем дә хәким булдым»,— диде.

АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Олуглардан бер адәм үзенең углын бер галим остазга тәгълим вә тәрбия өчен тапшырды. Вә әйтте ки: «Әй остазе камил, ошбу баланы тәрбия кыйл вә укыт ки, галим вә гакыйл булсын»,— диде. Берничә вакыт бу баланы остаз тәрбия кыйлды вә укытты. Әмма һичбер гыйлем әсәр кыйлмады. Ул баланы атасына кайтарып йибәрде. Әйтте: «Бу бала, һичбер белемгә сәләтле түгелдер, хәтта үземне диванә кыйлды»,— диде...

ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Бер падишаһ диңгездә бер көймәдә сәфәр кыйлганда күрде: бер егет бар, аслан, моңарчы көймәгә утырганы юк, имеш. Вә көймәнең мәшәкатен күргәне юк, имеш. Куркып еглап утырыр, дер-дер калтырар. Никадәр җуатып карадылар, еглаудан һәнүз туктамай. Падишаһ дәхи хафа булды. Анда бер хәким бар иде, әйтте: «Әй әфәнделәр, әгәр боерсаңыз, мин бер хәйлә кыйлаем: шаять сабыр итәр»,— диде. Падишаһ әйтте: «Белгәнеңне эшлә»,— диде. Бәс, хәким әмер итте. Бу егетне бәйләп дәрьяга аттылар, бер-ике мәртәбә чумдырып, янә көймәгә алдылар. Бу егет үлемнән терелеп кайткан кебек хәйран булып, бер дә дәшмәенчә утырды, күңеле карар тапты. Падишаһ моны бик тәхсин кыйлып, хәкимгә әйтте: «Я хәким, монда ни хикмәт бардыр?» Хәким әйтте: «Ул егет әүвәл көймәнең мәшәкатен вә су сәфәрен күргәне юк, янә суга батуны белгәне юк, вә көймәдә сәламәт йөрүнең кадерен белгәне юк, имеш»,— диде. Монда сиңа тәрбия шулдыр, әй угыл, шулай ук адәм Гафиятнең вә сәламәтлекнең кадерен бер михнәткә дучар булгач беләдер.

СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Бер падишаһ углының атасыннан калган күп хәзинәсе бар иде. Киң күңеллелек вә җумартлык кулын ачты, вә үзенең гаскәр халкына вә үз дәүләте кешеләренә ниһаятьсез хәзинәләр түкте. Бервакытны бер ахырын уйламаучы киңәшчесе нәсихәт әйтте: «Әй шаһзадә, элкеге падишаһлар бу хәзинәне иҗтиһад белән хасил иткәннәрдер, вә бер мәслихәт өчен хәзерләгәннәрдер. Син азрак кысыбрак тот, вакыйгалар алдадыр, хәзинәнең хаҗәт вакыты килер»,— диде. Шаһзадә аның мәслихәтен мәгъкуль күрмәде... «Ни була, ашармын, эчәрмен, бирермен, мин ул хәзинәгә каравылчы булганым юк»,— диде. Әй угыл, урынсыз саранлык кыйлырга да ярамый.

ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Ике туган бар иде. Бере падишаһ хезмәтендә булып гомер кичерер иде. Бере — үзенең кул көче белән табыш итеп тереклек кыйлыр иде. Бервакытны ул падишаһ хезмәтендәге бай туганы әйтте: «Әй туганым, ник падишаһ хезмәтенә кермәйсән? Таки каты хезмәтләрдән котылыр идең»,— диде. Ул туганы әйтте: «Син ник кул көчең белән тереклек кыйлмайсән? Таки хезмәт хурлыкыннан вә кимсетелүдән котылыр идең. Хәкимнәр әйткәннәрдер ки, үз икмәгеңне ашап өйеңдә утыруың, кеше хезмәтендә алтын кәмәр баглавыңнан артыкракдыр...» Үз көчең белән тапкан бер тиенең кеше көче белән хасил булган мең тиеннән бәрәкәтлерәкдер.

УНЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Нуширван падишаһ сараенда бер груһ хәкимнәр бер мәслихәт хосусында сөйләшеп утырырлар иде. Ул мәҗлестә Бөзәрҗөмһөр һәм бар иде. Әмма ул һич сүз дәшмәенчә сөкүт кыйлып утырыр иде. Әйттеләр: «Я, Бөзәрҗөмһөр, син бу хосуста безнең сүземезгә бер дә катышмайсән»,— диделәр. Бөзәрҗөмһөр әйтте: «Вәзирләр — табиблардыр: авыру түгел кешегә дару бирмәйләр. Мин күрәмен ки, сезнең фикерегез растдыр, бу тәкъдирдә минем катышуымның хикмәте бер дә юкдыр»,— диде. Әй угыл, Бөзәрҗөмһөрдән сиңа тәрбия шулдыр ки, хәкимнәр булып хәкимнәр урынсыз йирдә кеше сүзенә катышмадылар. Кешенең сөйләшә торган сүзен кисеп сүз әйтмәк — начар холыкдыр. Әгәр кеше сүзенә катышмакчы булсаң, мәҗлесдәшләрең сүздән туктаган арада сүзгә катышкайсән.

УНБЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Искәндәр Румидан сорадылар: «Мәшрикъ вә мәгъриб илләрен ничек итеп алдың. Элкеге падишаһлар никадәр гаскәр вә акча, вә хәзинә түгеп тә алалмаганнар иде»,— диделәр. Искәндәр әйтте: «Һәр мәмләкәтне алдым, халкын рәнҗетмәдем. Вә элгәре падишаһларны изгелектән гайре нәрсә белән зекер кыйлмадым»,— диде. Әй угыл, имде күрдең, ниндәен тәрбияле кешеләр бар, имеш. Хилем вә йомшаклык белән бөтен мәмләкәтне яулап алалар; хилем вә йомшак сүзле булырга тиеш: гәрчә дошманың булса да, изгелектән гайре зекер кыйлмагайсән.

УНИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Олуглардан берәү бер падишаһтан сорады: «Фәлән дәрвиш хакында ни әйтәсән? Бәгъзеләр аны хурлыйлар»,— диде. Ул падишаһ әйтте: «Мин тышкы яктан караганда гаеп күрмәймен, әмма эче, күңеле — билгесездер. Шуңа хөкем итә алмаймән»,— диде. Әй угыл, фәкать үзеңнең шигең белән генә: «Бу кеше фәләндер»,— дип, кеше өстенә гаеп исбат итмәк хатадыр. Моны явызлык диерләр, хәрам эшдер, моннан саклан.

УНӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Шәех Сәгъди әйткән икән: «Хаҗда Габделкадыйр Гилянины күрдем. Кәгъбәгә башын куеп яткан: «Әй ходаем, гафу кыл! Әгәр гафу итмәсәң, кыямәттә күзсез итеп каберемнән кубар: изге кешеләр арасында оятка калганымны күрмәсәм иде!» — дип такмаклый икән. Әй угыл, дөньяда бер кечкенә генә гаебеңне дә кешеләр күзенә күрсәтергә ояласың. Кыямәттә, пәйгамбәрләр, изгеләр һәм бөтен дөнья халкы күз алдында гаепләреңне һәм гөнаһларыңны йөзеңә бәрсәләр, анда бит качарга урын булмаячак. Инде сиңа тәрбия булыр: ахирәттә йөзеңә чыгарлык гаепне эшләмә. Габделкадыйр Гиляни кебек изге кешеләр шул кадәр курыкса, сиңа, миңа — ни кала?! Иманлы булу фарыздыр.

УНДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Изгеләрдән бер адәм бер падишаһны төшендә күрде — оҗмахта утырыр. Вә дәхи бер фәкыйрь суфыйны күрде — җәһәннәмдә газапта, имеш. Сорады: «Бу падишаһ бу дәрәҗәне ни белән тапты да, бу фәкыйрь суфый бу түбәнлеккә ни сәбәпле төште? Без моның хилафын уйлайдыр идек»,— диде. Әйттеләр: «Падишаһ — фәкыйрьләрне вә дәрвишләрне сәүгән өчен оҗмахлык булды. Әмма бу фәкыйрь — падишаһларга якынлыгы сәбәпле җәһәннәмлек булды»,— диделәр.

УНБИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Юнан вилаятендө бер кәрванны талап, хисапсыз малларны алып киттеләр. Сәүдәгәрләр бик еглаштылар, аллаһе тәгаләдән ярдәм теләделәр. Ни файда. Ул кәрван эчендә Локман хәким бар иде. Берәү әйтте: «Я хәким, ул угрыларга берничә хикмәт кәлимәләре әйтче, таки малларымызны кайтарып бирсеннәр»,— диделәр. Локман әйтте: «Аларга хикмәтнең тәэсире тимәс»,—диде. Ягъни кара күңелгә хикмәт вә вәгазь әсәр итеб, ташка кадак кагып булмайдыр, диде...

УНАЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Локман хәкимнән сорадылар: «Син әдәпне кемнән үгрәндең?»— диделәр. Локман әйтте: «Әдәпсезләрнең әдәпсезлеген күреп, үземә килешмәгән кебек булды да, һаман андаен фигыльләрдән саклана килдем, әдәпле булдым»,— диде. Әй угыл, гакыллы балага атлам саен гыйбрәтләр бар, вәгазьләр бар, мәгърифәт хасил итә күр.

УНҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Хикаять кыйлынмышдыр ки, бер дәрвиш кичендә бик күп тәгам ашап, сәхәргә кадәр бертуктаусыз намаз укый, имеш, диделәр. Моны бер гакыл иясе ишетеп әйтте: «Әгәр, бичара, ярты кадак икмәк ашап ятып йокласа, күп артык булыр иде». Әй угыл, корсакны күп тутырмак файдага түгелдер.

УНСИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Шәех Сәгъди сөйләгән икән: бер сәфәремез вакытында, ялда, төн урталарында уянып китсәм, ни күзем белән күрим: бер юлдашыбыз, бер читтәрәк, җырлап-елап, шигырьләр әйтеп, күзен дә йоммастан төнне уздырды. «Бу ни хәл тагы?!» — дип сорадым. Әйтте: «Былбылларны күрдем: куактан куакка очып, аһ-зар кылалар. Киекләр — таулардан әрнүле авазлар салалар. Бакалар — суда иңриләр. Төрле җанварларның шау-шуыннан урманнар гөрләп тора. Шундый фикергә килдем: барлык җан ияләре, киекләр, кошлар, йокламастан зикер-тәсбих әйткән бер вакытта, минем изрәп йоклап ятуым аңкаулык булмасмы?» — диде.

УНТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Бик озак заманнар бер урманда үлән вә яфрак белән тәрбияләнеп тереклек кыйлгучы бер дәрвиш бар иде. Бер падишаһ ул дәрвишкә хәлен белергә барды. Әйтте: «Я шәех, әгәр мәслихәт күрсәң, шәһәрдә тор, сәнең өчен урын хәзерләем, тыныч вә рәхәт гыйбадәт кыйлып ятыр идең»,— диде. Дәхи дә синең бәрәкәтле нәфесең белән файдаланыр идек. Вә һәм сәнең изге гамәлләреңә безләр дә иярер идек диде. Дәрвиш кабул итмәде. Дәүләтнең зур кешеләре падишаһка әйттеләр: «Мәслихәт шулдыр ки, берничә көннәргә ул дәрвишне шәһәргә китереп, бераз кунак итеп караек, кәефенә хуш килеп бәлки торырга да разый булыр»,— диделәр. Бәс, теге дәрвишне шәһәргә чакырып китерделәр, бер сарайда үзенә хас бер урын хәзерләделәр. Анда шундый гүзәл вә хозур ки, әгәр мәет керсә дә хәят табар. Падишаһ ул дәрвишнең хезмәтенә бер чибәр йөзле кәнизәк йибәрде, янә гүзәл сыйфат бер егет йибәрде. Аннан соң ул дәрвиш ләззәтле ризыкларны татып карый башлады. Ләтыйф вә йомшак киемнәрне кия башлады. Вә татлы эчемлекләр белән, вә хуш исле җимешләр белән тәрбияләнә башлады. Вә кәнизәкнең гүзәллегенә тамаша кыйлып күз сала башлады. Бервакытны падишаһ ул дәрвишне күрмәгә карар кыйлды. Килеп күрде ки, дәрвишемез элгәреге дәрвишлек сыйфатыннан чыкмыш; куллары агармыш, йөзләре кызармыш, үзе вә нәфесе симермеш — җефәк мендәрләргә таянмыш, ай йөзле бер кәнизәк хезмәтенә тормыш, тависдай бер егет баш очында җилпәзә тотмыш. Падишаһ хәйран булды. Әйтте: «Бу ике таифәне, ягъни голяманы вә дәрвишләрне мин дуст тотадыр идем»,— диде. Бер вәзир әйтте: «Әй падишаһым, голямага алтын бир, таки гайреләр һәм галим булырга җөрьәт итсеннәр. Дәрвишләргә щундаен нәрсә бир ки, урыннарында дәрвиш булып калсыннар»,— диде, ягъни ләззати дөньядан алар юнәлеш алмасыннар димәкдер.

ЕГЕРМЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Мисыр шәһәрендә ике әмирзадә бар иде. Берсе гыйлем үгрәнде, берсе мал җыйды, бай булды. Ул берсе голяма булды, бу берсе — финанс министры булды. Бәс, бу бай булганы галим булганына кимсетү күзе белән карар иде вә әйтер иде: «Мин солтанлыкка ирештем, син һаман бер ноктада торасән»,— диде. Галим әйтте: «И туганым, аллаһе тәгаләгә шөкер итмәк минем тарафымдадыр, чөнки мин пәйгамбәр мирасын таптым, әмма син фиргавен мирасын алдың»,— диде. Әй угыл, бу кыйссадан сиңа тәрбия шулдыр ки, канәгать кирәк. Гыйлем, әлбәттә, пәйгамбәр мирасыдыр.

ЕГЕРМЕ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Гаҗәм падишаһларыннан бер падишаһ бер оста табибны пәйгамбәр галәйһессәлам хезмәтенә йибәрде. Ул табиб ничә еллар гарәб илләрендә торды. Һичбер кеше моңар: «Миңа дәва кыйл»,— дип, янына килмәде. Бер көн ул табиб пәйгамбәр галәйһессәлам янына килеп шикаять кыйлды. «Фәлән кадәр көннәр монда торамын, һичкем миңа илтифат кыйлган кеше юк»,— диде. Пәйгамбәр галәйһессәлам әйтте: «Бу халыкның гадәтләре шулдыр ки: ашыйсылары килми торып — һич тәгам ашамаслар, вә тамаклары туймас борын тәгамнан кул тартырлар, ягъни тәгам туйганча ашамаслар»,— диде. Табиб әйтте: «Сыйхәтне булдырмак нәрсә шул лабаса»,— дип, йир үпте дә китте. Имде, әй угыл, бу хикәят тәрбияңне йиткердеме? Имде корсагың тулганча ашама, сыйхәттә булырсән, аз белән канәгать кыйл.

ЕГЕРМЕ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Бер адәм гомерендә ничә мәртәбә тәүбә кыйлды, һаман тәүбәсен сындырды. Аксакаллардан берәүгә моны шикаять кыйлды: «Тәүбәмне тота алмаймын, гаҗизмән»,— диде. Ул аксакал әйтте: «Мин шуйлә гөман кыйламын ки: син күп ашарга гадәтләнгәнсән, нәфесне җиңмәк бик читен эшдер. Син нәфесне тәрбия кыйлсаң, ул сине шуйлә зынҗырлар ки, бервакыт сине йыргар»,— диде. Бәс, әй угыл, нәфсең симергән саен, ул сине һәлакәткә тартыр. Дөньяда баһадир шул кешедер ки, — нәфесен җиңәр.

ЕГЕРМЕ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Ишеттем ки, бер фәкыйрь дәрвиш ачлык утына көйгән, бер-берсе өстенә җамаган кием кигән... Дустларыннан берсе әйтте: «Ник утырасән? Ошбу шәһәрдә фәлән кеше бар, мохтаҗларның хаҗәтен үтидер. Әгәр синең дә халеңне белсә, халеңә шәфкать кыйлыр иде»,— диде. Ул фәкыйрь әйтте: «Тик тор. Фәкыйрьлектә үлмәк, кешегә хаҗәт белән бармактан хәерлерәкдер»,— диде.

ЕГЕРМЕ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Хорасан вилаятендә ике дәрвиш бар иде, бер-беренә юлдаш булып сәфәргә чыктылар. Бере бик зәгыйфь иде, руза тотып ике көнгә бер мәртәбә авыз ачар иде. Бере куәтле иде, көн дә өч мәртәбә тәгам ашар иде. Бер шәһәргә керделәр. Ул шәһәрдә боларны, сез шымчыларсыздыр дип, тотып хакимнәренә илттеләр, бер ханәгә яптылар. Ике җомга тикшергәннән соң белделәр ки, гөнаһсыз адәмнәр, имеш. Чыкарып йибәрергә әмер булды. Зинданханәнең ишеген ачып керделәр, күрделәр ки, куәтле дигәне җан тәслим кыйлмыш. Зәгыйфьне карадылар, зәгыйфь дигәне — җанын сәламәт асрамыш. Моңар бик гаҗәпкә калдылар. Бер хәким әйтте: «Әгәр моның хилафы вакыйг булган булса, гаҗәп булыр иде. Чөнки ул берсе — күп ашаучы икән, озак ачлыкка тәкать тота алмаган, үлгән. Әмма икенчесе — бер сакланучан адәм, имеш, үзен саклаган вә сабыр кыйлган, сәламәт калган,— диде. Әй угыл, нәфесен бик тәрбия кыйлган кеше катылыкка чыдамыйдыр.

ЕГЕРМЕ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Хәкимнәрдән бер адәм үзенең углын күп ашаудан тыйды. Әйтте: «Әй угыл, күп ашау кешене сырхау итәдер, күп ашама»,— диде. Углы әйтте: «Әй ата, ачлык кешене үтерәдер, фәлән кеше ач үлгән диләр, күп ашап үлде дигәнне ишеткәнем юк». Атасы әйтте: «Алай да, углым, үлчәү белән ашамак кирәк. Күп ашау адәмне үтермәсә дә, күп яхшылык та күрмәйдер. Вә исраф буладыр, исраф хәрамдыр»,— диде. Бу кыйссадан сиңа бер тәрбия хасил булсын ки, китап әйткән сүзне күңелеңә сеңдер.

ЕГЕРМЕ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Бер фәкыйрь бервакытны бик мохтаҗ булып калды. Дустларыннан берсе әйтте: «Фәлән кеше бик бай вә нигъмәт иясе адәмдер, әгәр синең мохтаҗ икәнеңне белсә, шаять шәфкать кыйлыр»,— диде.

Бу фәкыйрь әйтте: «Бәлки шулай булыр иде, әмма мин аны белмәймен»,— диде. Ул кеше әйтте: «Әйдә, мин үзем күрсәтәем аны сиңа»,— диде. Бергә бардылар. Бу фәкыйрь, барып йиткәч, ишегалдында берәүне күрде: иреннәре салынган, күңелсез вә хафа утырыр. Бу фәкыйрь бер сүз әйтмәенчә кайтып китте...

ЕГЕРМЕ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Муса галәйһессәлам бер фәкыйрьне күрде: ялангач, киеме юклыктан, комга күмелеп яткан. Фәкыйрь әйтте: «Йа, Муса, дога кыл — аллаһ тәгалә миңа байлык бирсен, бу фәкыйрьлегемә чыдарлыгым калмады»,— диде. Муса галәйһессәлам дога кыйлды. Аз вакыт эчендә аллаһ тәгалә теге фәкыйрьне бай итте.

Беркадәр вакыт үткәч, Муса галәйһессәлам аның белән тагын очрашты. Бер җирдә күп халык тупланган, шау-гөр килә. Муса галәйһессәлам сорады: «Бу ни тавыш, ни хәл булды?» Әйттеләр: «Бу — фәлән кеше, күп эчеп исергән дә, сугышып, бер кешене үтергән. Аны, хөкем итеп, җәза мәйданына алып баралар». Муса галәйһессәлам аллаһ тәгаләнең хикмәтләренә хәйран калды. «Кара инде, уйламый дога кылганмын»,— дип үкенде, тәүбә итте.

ЕГЕРМЕ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Шәех Сәгъди хикаять кыйлмышдыр хис «Замананың үзгәрүеннән һәнүз еглаганым вә шикаять кыйлганым юк иде. Мәгәр бервакытны аягыма кияргә юк иде, аякларым ялангач, Күфә мәсҗеденә килдем. Бер аяксызны күрдем, вә аллаһе тәгаләгә шөкер вә сәна кыйлдым, вә аягым ялангачлыгына сабыр кыйлдым»,— диде. Имде, әй угыл, бу кыйссадан сиңа бераз тәрбия бирәем.

ЕГЕРМЕ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Бер көчсез, зәгыйфь балыкчының кармагына бик зур балык эләкте. Балыкчы ул балыкны тартып чыгара алмады: куәте җитмәде. Балык кармакны өзеп качты. Башка балыкчылар, моны күреп, әрләделәр һәм шелтәләделәр: «Һи, ачык авыз, кармагыңа эләккән шундый балыкны ычкындырдың!» — диделәр. Балыкчы әйтте: «Әй, егетләр, миңа Насыйб булмаган булгач, мин нишли алам? Һәм балыкның да көне бетмәгән»,— диде.

Балыкчы — насыйб булмаган балыкны тоталмый.

Балыкның әҗәле җитмәсә, кармакка эләкми.

Шулай инде, халык арасында гел фәкыйрь шелтәгә тарый.

УТЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Бер сәүдәгәр үзенең сәүдәсендә мең алтын зарар итте вә углына әйтте: «Әй угыл, бу серне кешегә әйтергә кирәкмәс»,— диде. Углы әйтте: «Әй ата, фәрман сәнеңдер. Вә ләкин бу серне яшерүдән безгә ни файда булыр?» Атасы әйтте: «Таки ике кайгы булмасын дип әйтәмен ки, бер кайгы — хәзинәмез кимүе, икенче кайгы — күршеләремезнең шәматәсе»,— диде. Әй угыл, шәматә дигән нәрсә мәзмүм холыкдыр, шәматәдән саклан, ягъни берәүнең кайгысын яки зарарын күреп, яки ишетеп, сәвенмәкне шәматә диерләр.

УТЫЗ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Гакыл иясе вә фазыйләтле бер егет бар иде. Әмма ничә мәртәбә галимнәр вә акыл ияләре арасында утырыр, бер сүз сөйләмәс иде. Атасы әйтте: «Әй углым, белгәнеңне ник сөйләмәйсән?» — диде. Углы әйтте: «Куркамын ки, әгәр белгәнемне кешегә белдерсәм, галим икән дип, минем белмәгән нәрсәмне сорарлар да оятлы булырмын»,— диде. Әй угыл, бу хикаятьтән сиңа файда шулдыр ки, бернәрсәне тәмам нигезенә төшенеп белмәсәң, телеңә китермә.

УТЫЗ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Бер падишаһ үзенең углын остазга гыйлем укымага бирде. Остаз күп иҗтиһад белән падишаһның углына тәгълим бирде, вә яман нәрсәләрдән тыйды, вә кайчак кыйнады. Бу бала, тәкатьсезлегеннән, атасына кайтып шикаять кыйлды, тәнен ачып күрсәтте. Атасы моңар хафаланып остазны чакыртты, әйтте: «Әй остаз, гавам балаларын бу кадәр җәфа кыйлмайсаң икән, безнең баламызга бу кадәр җәфа вә җәбер күрсәтәсән, ни сәбәпдер?»— диде. Остаз әйтте: «Әй падишаһ, аның өчен ки, гавам балаларына игътибар юкдыр; әмма падишаһ балалары җәфа ни нәрсә, җәбер ни нәрсә икәнен белеп үссеннәр. Таки падишаһ булганнан соң, җәбер вә золым ни икәнен белеп, саклансын. Әгәр падишаһтан вә падишаһ балаларыннан җәбер вә золым башланса, илдән илгә йөртерләр». Вә олуг кешеләрнең вә байларның балаларын, тәрбия вә дә ки тәртип бирүдә гавам балаларыннан артыграк карарга тиеш, ягъни узындырмаенча, тыгызрак тотып тәрбия кыйлырга тиеш, бай дип, иркенлек кыйлырга ярамый.

УТЫЗ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, балаларга тәгълим бирсәң, кечерәк вакытта бик иҗтиһад кыйл, «Әлгыйльме фи с-сәгъри кә нәкаши фи л-хәҗәри» мазмунынча^[2] чыбыкны нечкәрәк чагында бөгү уңайракка киләдер. Кечерәк вакытта күп фәннәргә төшендермәк кирәк, математиканы аз-аз белдермәк тиеш. Әмма бу балаларга сабак укыту хосусында сиңа яхшырак тәрбия бирәсем бар.

УТЫЗ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Бер падишаһ углын бер остазга бирде, әйтте: «Әй остаз, бу бала сәнеңдер, үз низамыңча яхшы тәгълим биргәйсән»,— диде. Бәс, остаз бу падишаһ баласына башка балалар белән бер дәрәҗәдә белем бирде. Ләкин падишаһ баласы гавам балалары йиткән дәрәҗәгә йитмәде. Бәс, падишаһ шелтәләмәкче булды. Остаз әйтте: «Әй падишаһ, тәрбия бердер, ләкин сәләтлелек башкадыр»,— диде. Бәс, әй угыл, гавам балалары күбрәк бай балаларыннан өлгеррәк вә зирәгрәккә киләдер. Мән сәңа шуның өчен әйтәмен, бай балаларына артыграк иҗтиһад сарыф кыйлмак кирәк, алар бик иркә булалар.

УТЫЗ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Бер гарәп үзенең углына әйтте: «Бак, угыл, кыямәт көнендә синнән: «Син кем углы?»— дип сорамаслар, бәлки: «Ни гамәл китердең?» — дип сорарлар»,— диде.

УТЫЗ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Шәех Сәгъди риваять кыйлмышдыр ки, бер фәкыйрь адәм бар иде, гомерендә бала күрмәде, аллаһе тәгаләдән сорады: «Әгәр углым булса, ошбу өстемдәге киемемнән башка, милкемдә нәрсә юктыр, аны сатып фәкыйрь-фокарага өләшер идем»,— дип нәзер кыйлды. Бәс, аллаһе тәгалә аңа бер угыл рузи кыйлды. Бик шатланып, әйткән нәзерне тотты, фәкыйрьләргә хәер кыйлды. Берничә елдан, янә Шам сәфәреннән кайтканда, юлым шул шәһәргә тугры килеп, ул кешене сораштым. Әйттеләр, зиндандадыр. «Ни сәбәпле зинданга төште?» — дип сорадым. «Углы бер вакытны хәмер эчеп сугышып, бер адәмне үтергән иде, һәм шәһәрдән качкан иде. Углын тапмагач, углы урынына атасын зинданга салдылар». Әй угыл, ошбу заманамызда да моңар охшашлы вакыйгалар бардыр ки, ниндәен байлар бар, балалары яшь вә кечкенә заманда, кырык-илле мең, йөз мең белән сәүдә кыйлгучылар. Балалары үсеп йиткәч, фәкыйрь вә мохтаҗлыкка калалар. Ул нидәндер? Әлбәттә, кечкенә вакытта балаларын яхшы тәрбия кыйла белмәгәнлектәндер.

УТЫЗ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Бер олуг галим әйтте: «Һәрбер дошман, аңа яхшылык иткән саен, дошманлыгын киметә. Тик нәфесе генә, үзенең таләбен канәгатьләндергән саен, сиңа каныга төшә».

УТЫЗ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Хикмәт мал дигән нәрсә — гомерне тынычлык белән кичермәк өчендер; түгелдер ки, фәкать мал җыймак өчең. Бер гакыл иясеннән сорадылар. «Изге бәхетле кемдер, дәхи явыз бәхетле кемдер?»— диделәр. Ул кеше әйтте: «Изге рәхәтлелекнең галәмәте шулдыр ки, дөньяда сакланучан булыр, ахирәтне онытмас, гыйбадәтчән булыр... аз сүзле булыр... хәрамнан сакланыр, изгеләргә мәхәббәт итәр, кече күңелле булыр, җумарт булыр, шәфкатьле булыр. Әмма явыз бәхетле шулдыр ки, мал җыярга хирыс булыр, нәфесенә иярер, күп сөйләшер... явызларны яратып, явыз холыклы булыр, хәйләкәр булыр, шәфкатьсез булыр, саран булыр, үлемне онытыр. Әй угыл, бу урында сәңа яхшы бер тәрбия бардыр ки, изге бәхетле бул, явыз бәхеттән саклан, монда сиңа изге бәхет галәмәтләрен санап китерүдән максуд, сине изге бәхетле кыйлмакдыр.

КЫРЫГЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Муса галәйһессәлам Карунга мондый нәсихәт бирде: «Аллаһ тәгалә сиңа ихсан кылды — сине бай итте. Инде син дә ихсан һәм изгелек кыл»,— диде. Карун Мусаның сүзен тыңламады. Малы-мөлкәте белән аны җир йотты. Әй угыл, берәү сиңа изге нәсихәт кылса, җаның-тәнең белән аны тыңла — ул өйрәткәнчә гамәл кыл.

КЫРЫК БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, ике төрле таифә бардыр ки, файдасызга вә мәгънәсезгә зәхмәт чигәрләр. Бере шулдыр ки, акча вә мал җыяр, үзе файдаланмас. Янә бере шул галимдер ки, гыйлем үгрәнде, гамәл кыйлмады. Бу ике таифә җөмләсеннән була күрмә, әй угыл.

КЫРЫК ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Һәрбер сереңне дустыңа әйтмә, чөнки кайдан беләсең, бервакытны дошман булып китәр. Дошманыңа, кулыңнан килсә, зарар итмә, бәлки бервакытны, үзеңә дус булыр. Дустыңның дустына да ышаныч юк, аң бул. Әмма ике дошман арасында сүз сөйләсәң, белеп сөйлә: әгәр дуслансалар, үзеңә оят килмәсен.

КЫРЫК ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Дустың белән сөйләшкәндә акрын сөйләш, сөйләшкән сүзең дошманыңа ирешмәсен. Хәтта бер дивар янында сөйләсәң дә, гакыл белән сөйләш, таки дивар артында колак булмасын. Әмма дошманның нәсихәтен кабул итмәк хатадыр. Ләкин ишетмәкнең гаебе юк, чөнки гыйбрәт алып гамәл кыйлгайсән.

КЫРЫК ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Куәте барында изге гамәл кыйлмаган кеше зәгыйфь вакытында катылык күрер.

КЫРЫК БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, йиде төрле кешегә киңәш итмә. Әүвәл, надан кешегә киңәш итмә, чөнки надан кеше, үзенең наданлыгына булышып, сине азгынлык юлына салыр. Икенче, дошманыңа киңәш итмә, чөнки дошман кеше сине һәлакәткә тартыр. Өченче, хасидкә вә көнче кешегә киңәш итмә, чөнки көнче кеше синең нигъмәтеңә зыян килүен теләр. Дүртенче, икейөзле кешегә киңәш итмә. Чөнки ул кеше һәркайчан адәмнең ризалыгын гына карап торыр. Бишенче, куркак кешегә киңәш итмә, чөнки куркак кеше сиңа һичбер мәслихәт бирергә җөрьәт кыйлмас. Алтынчы, саран кешегә киңәш итмә, чөнки саран кеше мал җыярга хирысдыр, анда дөрес киңәш юктыр. Йиденче, малга комсыз кешегә киңәш итмә, чөнки нәфес арзуына ияргән кеше нәфесенә каршылык кыйла алмас.

КЫРЫК АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Халыкка икмәк-тоз күрсәтмәгән кешенең үлгәч тә исемен телгә алмаслар. Тереклеге белән сөендермәгән кешенең үлеменә дә бик кайгырмаслар.

КЫРЫК СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, үзеңнең сихәтеңә вә үткән көннең сәламәтлегенә масаеп вә алданма. Чөнки гомереңнең вакыты аздыр, даимән сихәттә булмакың бар. Бәс, сихәтнең кадерен бел, үзеңне хайван дәрәҗәсеннән чыгар. Ләкин сихәтлекне саклау шартлары күпдер.

КЫРЫК ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, сачкәнеңне урырсың, кыйлганыңны күрерсең, ягъни изге эш кыйлсаң, изге җәза алырсың вә явыз эш кыйлсаң, михнәткә вә газапка лаек булырсың.

ИЛЛЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, саран кеше фәкать үз малының каравылчысыдыр вә варисларының хәзинәчеседер, ягъни үзенең малына бары каравыл тора вә варисларына тапшырмак өчен бары вакытын көтәдер. Бу хикмәтләрнең гарәпчәсе «Фәвакиһелҗөләса»^[3] дә.

ИЛЛЕ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, әхлакы яман кешегә вә явыз холыклы кемсәнәгә күркәм фигылең вә изге холыкларыңны күрсәтмәк белән вәгазь вә нәсихәт кыйл, телең белән нәсихәт кыйлганчы фигылең белән нәсихәт кыйл димәкдер. Шаять ки, бу сүзне бәян кыйлмасам да фәһем итсәң кирәк.

ИЛЛЕ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, яхшылыкның кадерен белмәгән кешедән ерак булган яхшы. Берәүгә бер яхшылыгың тисә — сөйләп йөрмә, берәүдән яхшылык күрсәң — фаш кыйл, онытма.

ИЛЛЕ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, һәрникадәр җисмеңдә сихәт вә затыңда яшьлек вә егетлек булса да тәүбәсез вә васыятьсез ятып йоклама. Адәмнең әҗәле күз белән каш арасындадыр.

ИЛЛЕ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, күршеләрен игътибарсыз вә ихтирамсыз тоткан кеше газиз вә хөрмәтле була алмас. Вә карендәшләрен мәхрүм куйган кеше — малының рәхәтен табалмас. Саф күңелле вә күркәм фигыльле булган кешене олылау вә ихтирам кыйлмак зарурдыр.

ИЛЛЕ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, бер кеше сине явыз холкы белән рәнҗетсә, эчкерсезлегең белән аңа вәгазь кыйл, ягъни аннан ачу алаем дип мәшәкать чикмә. Егетлек вә кешелеклелекнең тәмамендәндер ки, һәрни җәһәттән булса да, гайреләрдә булган хакыңны оныткайсән. Гайренең синдә булган хакын хәтереңдә тоткайсән, моны егетлек диерләр. Үч алырга вә җәза бирергә көч җитә торып гафу белән мөгамәлә кыйлмак барча изге холыкларның күркәмерәгедер.

ИЛЛЕ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Берәүнең мохтаҗ икәнен беләсән икән, вә һәм, миннән хаҗәт теләр, дигән уең бар икән, үзе сорамас борын тизрәк бирә күр.

ИЛЛЕ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй, угыл, берәүгә иткән игелегең вә ярдәмеңне вә аңар иткән яхшылыкыңны әйтеп, «Мин сиңа фәлән яхшылыклар кыйлдым»,— дип сөйләп йөрсәң, адәм тарафыннан рәхмәт вә аллаһе тәгалә тарафыннан савап өмид итмә. Син исенә төшермәсәң дә, ул кеше үзе дә белә.

ИЛЛЕ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, тар холыклы кешенең ризкы да тар була, имеш. Киң холыклы вә сабырлы булырга тырыш. Тугры сүзле кешенең матурлыгы артык булыр, нитәкки сүзендә вә фигылендә тугры кешегә халык: «Һай, матур кеше икән»,— дип мәхәббәт итәдер.

ИЛЛЕ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Хәерле мал шулдыр: хәләлдән килер; изге юлга сарыф кылыныр. Хәерсез мал шулдыр: хәрәмнән килеп, начарлык һәм әшәкелекләр юлына сарыф кылыныр. Әй угыл, игелеклелек юлында хәләл кәсептән хасыйл булган малны хәрәмгә сарыф кылырга ярамый. Һәм аны хәрәмгә сарыф кылырга Аллаһ тәгалә ирек бирми. Хәләлдән килгән акча һич тә хәрәмгә китмәс. Иясе андый малның игелеген үзе күрер, ул кеше үлгәнче бу байлыгыннан аерылмас. Ә хәрәмнән килгән мал исә иясенә йокмый. Ул — хәрәмнән килгән һәм тагын хәрәмгә китеп бетәдер; китә башласа, иясе аны туктата алмыйдыр, тиз вакыт эчендә мохтаҗга каладыр.

АЛТМЫШЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, белеп тор ки, сиңа изгелек кыйлган кешегә яманлык кыйлма, вә сиңа нигъмәт биргән кешене хурлама вә кимсетүле караш белән карама, залимлыгы күп булган кеше тиз һәлак буладыр, вә һәм дошманнары күп буладыр. Залимлыктан зиядә сакланмак кирәк.

АЛТМЫШ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Залимнарга өстенлек вә ярдәм биргүче кеше — залимнарның берседер вә адәмиләрнең явызрагыдыр. Әмма, әй угыл, залимлык дигән нәрсә акча вә гайре нәрсә хакында гына түгел, бәлки сүздә вә фигыльдә һәм залимлык буладыр.

АЛТМЫШ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Халык арасында берәүне вәгазь вә нәсйхәт кыйлмак — аның башына сукмак кебекдер. Һичшиксез, ул кеше сиңа дошман булды. Ул синең нәсихәтеңне тоту кая, хәтта синең һәлакеңә юл эзләр. Халыкка сыпыйлыгыңны (суфыйлыгыңны) күрсәткән булып, булыр-булмас йирдә нәсихәт кыйлган булып маташма.

АЛТМЫШ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, карендәшләрчә аралаш, ятларча мөгамәлә кыйл. Ягъни алышта-бирештә: «Бу — карендәш кеше»,— дип өстенлек кыйлма. Вә дәхи алышта-бирештә: «Мин карендәш кеше ләбаса, азрак өстенлек кыйл»,— димә. Чөнки мал башка, карендәшлек башка, бу хосуста яклашу ачу тотуга вә дошманлыкка сәбәпче буладыр. Әгәр яклау кыйлышмак кирәк булганда да сәүдәләшү тәмам булгач кыйлмак тиеш.

АЛТМЫШ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Тел җәрәхәте кылыч җәрәхәтеннән ачырактыр вә яманрактыр, ягъни телдән әйтелгән ачы вә кабахәт сүзләрнең адәмгә әсәре тәнеңне пычкы белән кискәннән дә ачыракдыр. Әй угыл, һичбер кешегә телең белән җәрәхәт салма, ни яман сүз әйтмә. Адәмнең җанына тия торган сүз әйтмә. Әмма бер сүзне син кулай хисаплап әйтерсән дә, кешенең күңеленә бик каты тияр. Әй угыл, каты сүзле булма. Изге холык белән вә йомшаклык белән татлы сүзләр сөйләшмәк ризыкның ачкычыдыр, димешләр. Яхшы вә йомшак сүзгә адәмнең күңеле эреп китәдер. Кешегә ашыгып сүз әйтсәң вә ашыгып җавап бирсәң, һичбер хата сүз садир булмаенча булмас.

АЛТМЫШ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Һәр эшнең ахырын фикер кыйлып вә уйлап эш кыйлган кеше бәла вә кайгыдан имин булыр, вә сәламәт калыр. Уйламаенча, ашыгып эш кыйлган кеше һичбер тәүбә вә үкенеч тартмай калмас.

АЛТМЫШ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, бер йиргә керсәң, әүвәл ничек итеп чыгасыңны уйламак кирәк... Бер ишекне ачсаң, ничек итеп ябармын дип уйламак кирәк. Ягъни бурычка керсәң, ничек итеп түләрмен дип, әүвәл түләвеңне искә төшер. Вә дәхи бер эшкә керешсәң, ничек итеп тәмам кыйлырмын дип, тәмам кыйласыңны искә төшер.

АЛТМЫШ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Ялганчылык белән аты чыккан кеше һәрникадәр тугры сүз әйтсә дә, ышандырмайдыр. Бер мәртәбә ялганчылыгың сизелсә, чын сүзеңә дә ышанмас булырлар...

АЛТМЫШ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әгәр вак вә түбән җанлы кемсәнәләр вә наданнар олуглар дәрәҗәсенә ирешсәләр, олуглар вә кешелекле адәмнәр һәлак дәрәҗәсенә төшәрләр, ягъни яхшы күңелле адәмнәрнең кадере калмас. Әй угыл, яман холыклы вә тар холыклы кемсәнәләрдән кач вә ерак кит, күркәм холыклы кемсәнәләрдән аерылма вә әхлакы күркәм белән тиңдәш бул.

АЛТМЫШ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, әйткән сүз аткан ук кебекдер, һәрбер сүзне уйлап сөйләшергә кирәк, авызыңнан чыккан кире кайтмас. Гөнаһлы була торып та, тәүбәгә ашыкмаган кеше — гөнаһысы кечкенә булса да зурга әйләнәдер.

ҖИТМЕШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Акыл белән тотсаң вә сарыф кыйлсаң, аз нәрсә дә бәрәкәтле буладыр, вә уйламаенча тотып исраф кыйлсаң, күп нәрсә дә йитмәйдер... Әй угыл, гакыллы кеше шулдыр ки, кулындагын саклар, бу көнге эшен иртәгә калдырмас.

ҖИТМЕШ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Гыйззәтлелек вә олуглык — зур тырышлык беләндер, чергүче туфрак белән иңмәсдер, ягъни озын буй вә олуг сакал, вә җуан корсак белән түгелдер. Болар барысы да череп туфрак буласы нәрсәдер, олуглыкка илтә торган нәрсә түгелдер. Зур тырышлыктан вә күркәм әхлактан ялангач булып та, буй белән вә җәмал белән, вә кыяфәт белән олуглыкны эстәмәк — гаять ахмаклыктыр. Вә дәхи олуглык вә игелеклелек дигән нәрсә гыйлем вә әдәп беләндер вә күркәм әхлак беләндер. Юк исә, күл өстендә яхшы атлар юргалату бер дә олуглыкка вә хөрмәткә илтмәйдер. Әй угыл, адәм булаем дисәң, мондаен юк эшләргә ихлас куйма.

ҖИТМЕШ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Гакыл ияләре белән вә гыйлем әһле белән аралашу вә сер кыйлмак күңелләрне тергезер. Вә гыйлем вә мәгърифәт әһле белән сер кыйлмак ислемай сатучылар янында тормак белән бәрабәрдер ки, гәрчә сиңа ул ислемай бирмәсә дә, хуш исе борыныңа керәдер. Наданнар вә явызлар белән сер кыйлмак — тимерчеләр янында тормак белән бәрабәрдер: очкыннары сиңа килеп сачрар, шулай ук наданның наданлыгы әсәр итәдер...

ҖИТМЕШ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, кешенең эшендә яки сүзендә хата күрсәң: «Һай хата кыйлдың, болай кирәк»,— дип хатасын төзәтмә, чөнки синнән гыйлем һәм алыр, сине дошман һәм тотар. Бу эш үз башыма күп килгәне бар, вә ничә мәртәбә кешенең хатасын үгрәтеп үкенгәнем бар.

ҖИТМЕШ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Адәмнең табигате шуйләдер ки, мәнфәгатен күргән кешегә мәхәббәт итәр, вә зарарын күргән кешегә рәнҗер. Әй угыл, кешегә мәнфәгать итәргә кулыңнан килмәй икән, бары зарарыңны ирешдермә. Ачык йөзле, татлы сүзле бул, дустың күп булыр.

ҖИТМЕШ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, мал табуның юллары бик күптер. Нинди генә юл булмасын, малны хәләлдән табу фарыздыр. Хәләлдән килгән мал — тотрыклы буладыр. Хәрам мал исә адәмгә йокмыйдыр; тиз кулыңнан китәр, җаваплылыгы һәм авырлыклары гына сиңа калыр. Әмма хәләлдән килгән малыңны саклап тот, хәрәм җиргә сарыф итмә. Малны саклау — малны табу һәм җыюдан авыррак. Саклап тота белмәгәннәре сәбәпле никадәр байлар малсыз калдылар.

ҖИТМЕШ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, малның килүенә карап байлыгыңны тот, килүенә караганда чыгымнарың кимрәк булсын, дөньяда һич мохтаҗ булмассән. Һәр көн күпме-азмы чыгымнарыңнан артканы сәрмаяңа кушылсын, дәүләтең һаман артыр. Имде малың күп булган тәкъдирдә, фәкыйрь вакытыңны онытма, нитәкки фәкыйрь вакытыңда: «Бу нәрсә бу көнгә йитсен»,— дип сарыф кыйладыр идең, бай булгач, шулай ук хисап белән тот. Чыгымнарын үлчәү белән тоткан кеше мохтаҗ булмайдыр.

ҖИТМЕШ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Вә әгәр бер дустың яки карендәшең малын яки хезмәтен сиңа тапшырса вә әманәт итсә, үз малың кебек итеп сакла, вә үз хезмәтең кебек итеп башкар. Ул сәбәпле Аллаһ тәгалә синең малыңа бәрәкәт бирер, вә халык арасында әманәткә тугры булып мәшһүр булырсән. Әмма, әй угыл, малыңнан бер нәрсәне бер кешегә әманәт куяем дисәң, исраф итүче адәмгә әманәт куйма. Дәхи комарбазга, ягъни отыш уен уйнаучы кешегә вә хәмер эчкүчегә әманәт куйма.

ҖИТМЕШ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Вә дәхи, әй угыл, бурыч итәргә һәвәс итмә. Вә файда белән алма, вә заклад биреп акча алма. Чөнки бу эшләр адәмне хурлыкка төшерер. Чөнки кемгә бурычлы булсаң, аңар кол булырсән. Вә дәхи кешегә бурычка акча бирмә, хосусан дустыңа бирмә. Чөнки дустың вакытында үзе белеп бирмәсә, сорамак туры килер, сорасаң рәнҗер, араңызда дуслык бетәр. Дустыңны дошман итмәк җаһиллар эшедер.

ҖИТМЕШ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, әгәр бер кеше сиңа әманәт куерга теләсә, кабул итмә, үзеңә бәла йөкләмә. Чөнки әманәт саклау — бер бәладер, өч хәвефле ягы бар. Берсе — әманәт нәрсәне үз малларыңнан артыграк саклап интегәсең һәм хуҗасына кайтарып бирәсең. Ул сине комсыз кешегә өйләндереп, алмадым дип баш тартырга мәҗбүр итүе мөмкин. Яки, ул югалып, авыр хәлдә һәм оятка калырсың. Каза күрдем, югалды дисәң дә ышанмаслар. Әйе, әманәт саклаулары — җиңел эш түгел. Әгәр дә инде, әманәтне кабул иттең исә, яхшы сакла һәм хыянәт итмә. Әгәр берәү үзеңә сатарга берәр нәрсә әманәт куйса, сатуың белән, тоткарланусыз, акчасын иясенә тапшыр. Әгәр моны үти алмыйсың икән, әманәт итеп алма; яки саткач, фәләнчә вакыттан соң акча ал.

СИКСӘНЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Һөнәрле кол үлмәс. Әй угыл, һөнәрең кайсы булса да, үзең яхшы булсаң, акча китерәдер. Әмма һөнәрләрнең яхшысы, әгәр дә азрак сәрмәяң (акчаң) булса, сәүдә кыйлмак яхшы кәсепдер. Ләкин хәләл сәүдә кыйлмак бик читен эшдер. Әмма иҗтиһад кыйл, әй угыл, хәләлдән сату ит. Хәләл сәүдә белән хасил иткән бер тиенең ун тиен хәрамыңны бәреп җыгар. Сәүдә малы алсаң, малның яхшысын ал, чөнки яхшы нәрсәдән файда өмиде бар, начар нәрсәң сатылмый калса, зарар булыр.

СИКСӘН БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Һәм тагын, әй угыл, адәм һәм хайван ризыгы булган нәрсә белән сату-алу итмә. Ягъни икмәкне, ашлыкны арзан вакытта сатып алып, кыйммәтләнгәч, юклык һәм ачлык вакытында, кыйммәтләнгәч сатармын дип җыеп саклау харам. Моны — спекуляция диләр, һәм тагын, әй угыл, сату-алу эшендә ялган сөйләмә, ант итмә. Сатуны-алуны җиңелләштер. Әмма башка кешегә шәрик булып сәүдә итүдән саклан: дөньяда гадел кеше бик аз, ызгыштан башың чыкмас. Сынамаган, тәҗрибә кылмаган мал белән сату итмә; үзеңнең өйрәнгән сәүдәңне ташлама.

СИКСӘН ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, «Гәдүүе гакыйл хәер мин садыйки җаһий»^[4]. Ахмак вә надан адәм дуслыкка вә дошманлыкка һәм ярамас. Вә һөнәрсез кеше дуслыкка ярамас. Саклан шул кешедән ки, үзе бернәрсә белмәс, үзен галим вә белекле санар. Бер эшне бер мәртәбә эшләп тугры килмәсә, икенче мәртәбә ул эшкә тотынма, вә кулыңнан килмәгән эшкә тотынма.

СИКСӘН ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, гәрчә тугры сәйләмәк ачыдыр, әмма тугры сөйлә. Әгәр дошман серемне белмәсен дисәң, дустыңа да сереңне әйтмә, таки дошманыңа барып әйтмәсен. Олугларны олуг ит, кечеләргә шәфкатьле бул. Надан вә һөнәрсез кешеләрне тереккә сайма, мәет дип бел. Бер эшне ике мәртәбә эшләмә.

СИКСӘН ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Эшлексез кешенең икмәгән ашаудан ач тормак артыкдыр. Сынамаган вә тәҗрибә кыйлмаган кешегә таянма, мең төрле түбәнчелекләр кыйлса да. Үзеңнән түбән дәрәҗәдәгеләргә мохтаҗ булудан бик саклан ки, моннан кыен эш юкдыр. Бурычтан бик саклан, әй угыл, кешегә бурычлы булдың, аңа кол булдың.

СИКСӘН БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, угырланган нәрсәне алмактан бик саклана күр. Кирәк үзең угырла, кирәк белә торып угырлаган нәрсәне ал, икесе бәрабәрдер. Аңсыздан угырланган нәрсә кулыңа керсә, үзеңдә калдырма, иясенә тапшыра күр.

СИКСӘН АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әмма, әй угыл, тышыннан дуслык күрсәтеп, эчендә дошманлык вә хөсед яшереп йөргән кешедән бик саклан. Бу заманның дусларына да ышанма. Берәү сине алдыңда мактаса, әлбәттә, белгел ки, һичшиксез, сине артыңда яманлый торгандыр. Тәҗрибә кыйлмый торып алданма.

СИКСӘН ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, яхшы сүз белән усалны юлга салырмын димә. Ахмак үз-үзенә кыйлган кадәр зарарны гакыллы адәм дошманына да кыйлмас. Әгәр, әй угыл, сине алдыңда мактасалар вә яхшылыгың өчен сиңа рәхмәт кыйлсалар: «Һай рәхмәт! мине мактайсыз икән ләбаса»,— димә, эчеңнән тын. Әгәр дусларым күп булсын дисәң, кеше эшенә катышма вә һичкемгә бәйләнмә — һәммә халык сиңа дус булыр.

СИКСӘН СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, кулга керүе мөмкин булмаган нәрсәне өмид итмә. Гамәлең микъдарынча гына өмид ит. Мәсәлән, ун тиенлек гамәл кыйлып, ун сум өмид итәргә урын юк. Сынамаган вә тәҗрибә кыйлмаган эшеңә тотынма. Һаман үзеңнең белгән эшеңне эшлә.

СИКСӘН ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, кешенең күңеленә хилаф килә торган сүзне телеңә китермә. Бер сүзне син пәйвайсыз әйтеп йибәрерсең, ишеткән кешенең күңеле җәрәхәтләнә торган сүз булыр, күңеле рәнҗер. Кеше күңелен рәнҗетүдән бик саклан.

ТУКСАНЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, кешенең пәрдәсен ертма, ягъни халык алдында аның гаебен йөзенә әйтмә, халык алдында аны оялтма, бу бик яман холыкдыр. Кешенең гаебен вә килешмәгән эшен халык алдында әйтү — башына тукмак белән сукканнан да яманракдыр. Үзеңнең гаебеңне халык алдында үзеңә сөйләсәләр, яхшымы булыр?

ТУКСАН БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Үзеңнең кул астыңдагыларыңны һәркайчан разый кыйл: ягъни җәмәгатеңне вә хезмәтчеләреңне рәнҗетмә. Хезмәт хаклары булса, кулыңда асрама, хезмәт иткән өчен шуңда ук акчасын бир, разый кыйл. Һәрбер күңелеңә килгән эшне эшләргә ашыкма, таки соңыннан үкенерлек булма, уйлап эш кыйл.

ТУКСАН ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, халык каршында гыйззәтем вә хөрмәтем артык булсын дисәң, ачык куллы вә икмәкле-тозлы, җумард бул. Җумардлык белән дәүләт кимемәс, бәлки, дәүләтнең артуына сәбәпдер. Садака, хәер һичкайчан кешене бөлдермәс. Кешенең ярдәменә мохтаҗ булудан саклан. Әй угыл, кешенең миннәтен муеныңа йөкләмә, үзеңнең хәзинәңдә барына канәгать кыйл.

ТУКСАН ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Кешедән көтәргә нәрсә алып, бурычлы булма. Кешегә бурычлы булдың — аның колы булдың. Ахмак вә наданнар эшенә катышма, таки үзеңне кимсетә вә хурлый күрмәсеннәр. Вә алар белән бәхәсе кыйлышма, сүз көрәштермә, Локман хәким җавабын хәтереңдә тот.

ТУКСАН ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, ашаганда вә дәхи күп әдәпләр бардыр. Инсан булган адәмгә ул әдәпләрне үтәмәк шартдыр. Ашың хәләлдән булсын. Тәгам ашарга утырганда кулыңны җу, вә дәхи тәгамнан бушагач, кулыңны җу, ашың бәрәкәтле булыр. Әмма ашны бик кайнар ашама, кайнар ашта бәрәкәт кимдер. Хайван шикелле, ашаганда тәгамны иснәп карама. Кайнар булса, өреп ашама, өреп эчмә — болар әдәпсезлектән саналыр.

ТУКСАН БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, аш алдыннан бисмилла әйт, ашагач нигъмәтең хәләл булыр. Әмма хәрәм нигъмәткә бисмилла әйтү тыела. Ә хәләл нигъмәткә бисмилла әйтмәсәң, ашаган азыгың шәйтан белән уртак булыр. Бисмилланы аваз белән әйтү тиешледер, табын артындагы башка кешеләрнең дә исләренә төшерү буларак. Ашап туйгач, әлхәмделиллаһ дип, шөкер итәргә кирәк. Әмма әлхәмделиллаһ дип эчтән генә әйтү тиешле, башкаларны әле туймаган кешеләрне тукталырга мәҗбүр итмәсен.

ТУКСАН АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Дәхи тәгамны, әй угыл, уң кулың белән аша. Ләкин авызыңны тутырып капма. Вак-вак чәйнәп аша, ашың сеңешлерәк булсын. Табынга ашны китергәч, дәррәү ашарга утыр, ашны көтдермә. Дәхи ашап туйгач, өстәлдән ашны алмас борын торып китмә. Янә, күбрәк кеше килгән булып, бер генә кеше килмәгән булса, бер кеше өчен күп кешене көттермә.

ТУКСАН ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Ашаган вакытта уңга-сулга карама, алдыңа гына карап утыр. Кешенең өлешенә вә кешенең кашыгына күз салма. Тәгамның уртасыннан алма, бәлки табакның үзеңә таба ягыннан вә читеннән алып аша. Вә алдыңа түкмәенчә вә тамызмаенча аша. Хосусән, мәҗлестә олуг адәмнәр булса, оят булыр. Эт ялаган шикелле, шапырдатып ашама. Дәхи дә тарелканың өстенә ятып ашама, мәҗлестә бу гаеп эшдер.

ТУКСАН СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, мәҗлесендә олуглар булса, алардан элгәре ашка кул сузма, бу әдәпсезлек булыр. Дәхи гайреләр ашап туйгач, кешедән калып ашап утырма. Күп ашамак зарарлыдыр, хайван фигыледер, күп ашаудан төрле авырулар пәйда буладыр. Аз ашамакта файда бардыр, җисмең сәламәт булыр, зиһенең саф булыр, хәтерең куәтле булыр.

ТУКСАН ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, әгәр кунак чакырып сыйласаң, кунакың аз булса, бергә утырып аша, әгәр кунакларың күп булса, үзең хезмәт ит. Әмма кунакларыңны ташлап китеп йөрмә. Дәхи гаҗиз итәрлек кадәр кунакларыңны кыстама. Ни бар нигъмәтеңне кунакларың алдына ачык йөзең белән куй. Кунакларың барында җәмәгатеңә вә хезмәтчеләреңә ачуланма, орышма. Дәхи кунаклар белән әңгәмә кыйл, ят кеше кебек булып йөрмә.

ЙӨЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, уйламаганда кунаклар чакырып кунак кыйлсаң, бер-беренә дошман кешеләрне бер мәҗлескә җыйма, бер табынга утыртма. Кунакларны танып, тиешле урыннарына утырт. Гыйлем әһлен бер йиргәрәк, вә гавам халкын янә үз алдына, вә байларны шулай ук һәр каюсын тиешле урыннарына утырт.

ЙӨЗ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, белмәгән һәм тәҗрибә кылмаган танышларыңнан саклан. Кеше белән кеше арасында әхлак ягыннан аерма бик күп була. Игелекнең кадерен белмәгәннәргә иткән изгелегең әрәмгә китәчәк. Күркәм холык ияләренә хөрмәт вә изгелек күрсәтсәң, алар сиңа кол булырлар. Әгәр изгелек кадерен белмәгәннәргә хөрмәт вә изгелек күрсәтсәң, шөкер итмәсләр һәм кирелекләрен арттырырлар. Андый адәмгә изгелек итсәң: «Карале, мин мондый изгелекләргә хаклы икәнмен ләбаса. Миңа әле тагын фәлән нәрсә, фәлән нәрсә кирәк иде»,— дип, таләп итеп, дәгъваларын арттыра барып, сине үзләрнең колына әйләндерерләр.

ЙӨЗ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Имде, әй угыл, кешесенә карап дуслык вә мөгамәлә кыйлмак кирәкле эшдер. Һәркем янында ачык йөз белән йомшак сөйләш, яхшы кешеме, яманмы, мөселманмы яки гайре дин тотучымы — һич аерма. Нитәкки, Аллаһ тәгалә Муса галәйһессәламгә әмер кыйлды: «Фиргавен белән йомшак сөйләш»,— диде. Картларны хөрмәтлә вә олыла вә үзеңнән кечкенәләргә мәрхәмәт вә шәфкать кыйл, картны хөрмәтләмәсәң, яшькә шәфкать кыйлмасаң, син өммәт түгел. Гарәпчә, укый башлагач, бу сүзләрне хәдис китапларында күрерсән, әй угыл.

ЙӨЗ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Карендәшләрең белән, дусларың белән һәмишә йөреш, әмма ташлашып йибәрмә. Ягъни бик сирәк тә барма, таки сине онытмасыннар, көн саен дә барма, таки синнән туймасыннар... Әй угыл, йөрешсәң, яхшы кешеләр белән йөреш, катышсаң, яхшы кешеләргә катыш.

ЙӨЗ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Бер хәким үзенең углына әйтте: «Әй угыл, кемне теләсәң, аның белән сөйләш, мөгамәлә кыйл, йөреш, кунакка чакыр, үзең бар. Әмма биш төрле кемсәнә белән аралашма. Әүвәл ялганчы кеше белән әңгәмә кыйлма, чөнки ялганчының сүзе су өстенә ялган язу кебекдер, ышанычы юкдыр, якынны ерак кыйлыр, еракны якын итәр. Дәхи ахмак вә надан белән иптәш булма. Чөнки ахмак кеше сиңа файда иткән кебек күренсә дә, вакыйган, зарардыр. Вә дәхи комсыз кеше белән аралашма. Чөнки ул кеше гел синнән өмид итеп кенә торыр. Янә дәхи саран кеше белән юлдаш булма. Чөнки саран кеше сиңа һичбер зарардан хали булмас. Әгәр дә аңар хаҗәтең төшсә, сине кимсетер вә хур кыйлыр. Хосусән, сәфәрдә саран кеше белән юлдаш булма. Дәхи дә куркак вә җебегән кеше белән аралашма, чөнки куркак кеше белән һич имин булмассән.

ЙӨЗ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ

Әй угыл, бер кавемне күрсәң, сәлам бир. Ягъни бер йирдә күп кеше булса, яки күп кешегә очрасаң, аларга син сәлам бир. Чөнки бер кешенең күп кешегә сәлам бирмәге әүвәлидер, сәлам кайтармак, аларга фарыз эшдер... Дәхи ат белән барган кеше җәяүлегә, җәяү барган кеше утырып торгучыга сәлам бирер. Әмма, әй угыл, сәлам бирсәң ишеттереп бир, сәлам алсаң ишеттереп ал. Ягъни сәламне ишеттереп бирмәсәң, гүяки син сәлам бирмәдең, әгәр ишеттереп алмасаң, шулай ук сәламне алмаган кебек буладыр.

ЙӨЗ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Балаларга сәлам бирүгә карата әйтелгән киңәшләр күп төрле һәм бик каршылыклы. Әмма, бала-чага гына булса да, сәлам бирү хәерлерәктер. Әгәр бер кеше дә булмаган бер өйгә барып керсәң дә сәлам бирү тиеш ләбаса. Фәлән-фәлән урыннарда сәлам бирелмәсен дигән киңәш кайбер язмаларда күренгәләсә дә, шәригать дәреслекләре, «Бөстан» кебек китапларда андый сүзләр күренмәде

ЙӨЗ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Янә бу өлештә тәрбия сиңа әйтелде. Имде кием хакында әйт дисәң, әй угыл, киемең бәһале булучылыкта вә арзан булучылыкта, үзеңнең имсалең вә тирәңдәгеләрнең киеме кебек булсын. Ягъни синең кебек кемсәнәләр ни бәһадә кием кияләр, син алар киеменнән бәһәлерәк киемне кимә. Чөнки ихтималдыр киаларда хөсед туар да шикаятьтән хали булмаслар. Уртача кияргә кирәк, ифрат вә кимлек тә ярамый, һичбер урында. Әмма төсләрнең артыграгы, шәригатемездә, ак төсдер. Ләкин шәригать тә төсне күп тәфтиш кыйлмайдыр, теләсәң ниндәен төсне ки, һич тыю юк. Ләкин киемең рәвешендә саклык кирәк. Ягъни исраф кыйлма вә тәкәбберлек тә итмә.

ЙӨЗ УНБЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, йорт салдырсаң, бик олуг итмә, бик биек итмә, үзең урнашып торырлык булса җитәдер. Бик олуг йортның җайсызлыгы шулдыр ки, дөнья бер карарда тормайдыр, ихтимал ки эшең артка китсә, закладка салырсың яки сатарсың, бәһа йиткереп алучы табылмас.

ЙӨЗ УНИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл, өч нәрсә күңелле шатландырыр вә гакылны саф кыйлыр: гүзәл хатын, җитәрлек кадәр ризык вә якын, дус, карендәш. Дәхи дүрт нәрсә бардыр ки, адәм аны ифрат вә чиктән тыш күп кыйлса, һәлак буладыр: әүвәл хатын белән маташса адәм һәлак буладыр. Янә явызлык артыннан күп йөри торгач, адәм һәлак буладыр. Дәхи күп отыш уйнаса, адәмнең һәлакәте андадыр. Дәхи дә күп хәмер эчсә, һәлак булмай калмайдыр.

ЙӨЗ УНӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ

Әй угыл берәү азгыннарга иярсә, ул кешенең дене бөтен булмас. Әгәр берәү бер әшәке кешене мактаса, халык арасында үз кыйммәте бетәдер.

КНИГА О ВОСПИТАНИИ

НАСТАВЛЕНИЕ ПЕРВОЕ

Один мудрец так поучал детей: «О милые дети, послушайтесь моего совета — учитесь ремеслу. Имущество и деньги так ненадежны на этом свете. Золото и серебро — лишь опасность для путника: а у живущего дома их могут отнять грабители и огонь. Ремесло же неиссякаемо, как источник. Умелец не познает невзгод, даже если лишится всех богатств своих. Верьте, дети мои, это не пустые разговоры. Постигайте же ремесла, учитесь приличиям».

НАСТАВЛЕНИЕ ВТОРОЕ

Некто пожаловался мудрейшему из старцев: «Такой-то человек там-то порочил меня». Старик сказал ему на это: «А ты поведай людям о его добрых делах, пусть ему станет совестно».

Слова эти и тебе наука, о сын мой. Постарайся извлечь пользу из любой истории, и если кто-нибудь по глупости скажет о тебе плохое, похвали его. Если он — человек, авось возьмется за ум и устыдится...

НАСТАВЛЕНИЕ ТРЕТЬЕ

Было у одного падишаха несколько сыновей. Все они были высоки, статны, хороши собой, лишь один выделялся хилым сложением и крохотным ростом, и отец ненавидел и презирал уродца. Однако этот его сын был умен и прекрасно образован. «О отец,— сказал он однажды,— умный человек маленького роста лучше большого невежды, не правда ли? Ведь ценность вещей не определяется их размерами. Камни, что используют для отопления бань, велики, но целый воз их можно купить всего за одну монетку. Жемчуг так мал, но каждый его золотник стоит десять золотых». Отец и весь его диван одобрительно засмеялись в ответ...

Так вот, сын мой, ум и знания не зависят от роста и внешнего вида человека.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТОЕ

^[5]Когда премудрого Лукмана спросили: «Кто научил тебя мудрости?», он ответил: «Слепцы, которые не ведают, куда ступает их нога...»

Хорошенько поразмысли над словами мудрого Лукмана, о сын мой, ибо глупцы и невежды бредут во мраке и, подобно слепым, спотыкаются, наталкиваются на препятствия, падают. Они бросаются словами, не думая о последствиях. Потому мудрец и сказал, что постиг мудрость, наблюдая невежд и глупцов.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТОЕ

Один почтенный человек отдал сына ученому наставнику для воспитания и обучения. И сказал: «О лучший из учителей, воспитай это дитя и дай ему знания, пусть станет мудр и учен». Наставник занимался с мальчиком, учил его наукам, но из этого ничего не вышло. И он отвел его назад, к отцу, говоря: «Ребенок этот настолько глух к наукам и туп, что я чувствую, как сам глупею, когда учу его».

НАСТАВЛЕНИЕ СЕДЬМОЕ

Один падишах, путешествуя по морю, обратил внимание на юношу, который впервые попал на корабль и не был знаком с трудностями, столь обычными в плавании. Он все время плакал, дрожа от страха. И сколько его ни успокаивали, не переставал плакать. Падишаха огорчило это. Мудрец, бывший в его свите, сказал: «О повелитель, если позволишь, я уйму юношу. Мне известна хитрость, которая научит его выдержке».— «Поступай, как знаешь»,— ответил падишах. Мудрец распорядился. Юношу связали, бросили за борт, окунули раза два и подняли на корабль. Почувствовав себя воскресшим из мертвых, он сидел теперь тихо. Падишаху это понравилось, и он спросил: «В чем же твоя хитрость, мудрец?» Тот ответил: «Этот юноша никогда не ходил в море, не знал, как тонут люди, а потому не умел радоваться благополучному плаванию».

Точно так же, сын мой, человек не в силах радоваться своему здоровью и благополучию, пока судьба не пошлет ему испытание.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЬМОЕ

Сыну одного падишаха досталось богатое наследство. Был он добр и приветлив, а потому раздавал золото направо и налево — приближенным, воинам, всем, кто ему служил. Однажды ближайший из его советников, забыв об осторожности, решил предостеречь его: «О царевич, прежние повелители собирали сокровища с большим усердием, думая употребить их для пользы. Не будь же столь расточителен, все у тебя впереди, придет время, и понадобятся еще твои богатства». Царевичу не понравились его слова... «Ну так что же? — возразил он,— мне нравится пировать, делать подарки. Я сокровищам — не сторож».

Не к чему, сын мой, проявлять скупость там, где она неуместна.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯТОЕ

Были два брата. Один состоял на службе у падишаха. Другой добывал себе на жизнь трудом. Богатый брат, служивший у падишаха, спросил однажды бедного: «Почему не идешь на службу к падишаху? Тебе не пришлось бы делать столь тяжелую работу». Тот ответил: «А почему ты не живешь трудом? Это избавило бы тебя от позора и многих унижений. Ведь недаром мудрецы сказали: лучше сидеть дома и есть свой кусок хлеба, чем кому-то прислуживать в расшитом золотом кушаке...»

Копейка, добытая трудом, дороже тысячи копеек, полученных от чужих рук.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕСЯТОЕ

Во дворец Нуширвана падишаха собрали на совет мудрецов. Был среди них и Бозаржумхур. Во время споров он хранил молчание. Его спросили: «Почему ты, Бозаржумхур, не принимаешь участия в нашем диспуте?» Мудрец ответил: «Визири — те же лекари: здоровому человеку лекарство не нужно. Я вижу, что вы рассуждаете совершенно верно, и мое вмешательство излишне».

О сын мой, Бозаржумхур дал тебе хороший урок: даже мудрецы не встревают в разговор без надобности. Прерывать человека на полуслове — и вовсе плохая привычка. Если хочешь принять участие в разговоре, дождись, когда умолкнут твои собеседники.

НАСТАВЛЕНИЕ ОДИННАДЦАТОЕ

Александра Македонского спросили: «Как удалось тебе добиться покорности на Востоке и Западе? Прежние правители не жалели ни войск, ни сокровищ, а не смогли завоевать столько стран». Александр ответил: «Я брал страны, но не обижал народ. А прежних правителей поминал только добром».

О сын мой, видишь, сколь могуч воспитанный человек? Доброта и кротость берут города; надо быть добрым и снисходительным ко всем, остерегайся говорить дурно даже о своих врагах.

НАСТАВЛЕНИЕ ДВЕНАДЦАТОЕ

Один царедворец спросил падишаха: «Что ты скажешь о дервише таком-то? Люди говорят о нем много плохого». Падишах ответил: «В его внешности нет ничего предосудительного, а что у него за душой, не видно. Я не могу судить о том, чего не вижу».

О сын мой, было бы ошибкой судить о человеке, полагаясь на свое недоверие. Это очень скверно. Избегай поспешных суждений.

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИНАДЦАТОЕ

Вот что рассказал мудрый Саади: — Видел в Мекке Габделькадыра Гиляни. Вперив взор в Каабу, он причитал: «О Всевышний, прости меня! Если не простишь, в Судный день исторгни меня из могилы незрячим, дабы не видеть себя опозоренным перед святыми». О сын мой! В миру стыдишься перед людьми даже крохотного своего поступка. А ежели в Судный день все твои прегрешения и проступки предстанут перед святыми и пророками, тебе и спрятаться будет негде от позора. Пусть это послужит тебе уроком: в этом мире не совершай постыдных поступков. Ведь если даже такие праведники, как Габделькадыр Гиляни, страшатся Судного дня, что остается делать мне и тебе? Нужно быть праведником в миру.

НАСТАВЛЕНИЕ ЧЕТЫРНАДЦАТОЕ

Одному праведнику привиделось во сне, будто бы падишах попал в рай, а старый дервиш, целыми днями не сходящий с молитвенного коврика, мучается в аду. «За что же падишаху такая честь, и чем провинился благочестивый старец? — спросил он.— Вроде все должно быть наоборот?» Ему ответили: «Падишах попал в рай за то, что приютил у себя нищих дервишей, а тот несчастный, оказался в аду за то, что жил во дворце падишаха».

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТНАДЦАТОЕ

В греческой провинции воры напали на караван и унесли несметные богатства. Купцы громко стенали и молили Аллаха помочь им. Но что толку? Случилось быть там и мудрому Лукману. «О мудрейший,— обратился к нему один из купцов,— произнеси свое чудесное заклинание, пусть воры вернут наше добро». Лукман ответил: «Чудесное слово здесь бессильно. Того, чья совесть черна, не пронять ни колдовством, ни добрым словом, как нельзя вбить гвоздь в камень».

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТНАДЦАТОЕ

Мудрого Лукмана спросили: «У кого учился ты благовоспитанности?» Лукман ответил: «Я наблюдал развязность невежд и избегал повторять то, что мне не нравилось в них, и так стал воспитанным.

О сын мой, для того, кто умен, вокруг столько поучительного, постарайся же извлекать из этого пользу.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМНАДЦАТОЕ

Рассказывают, что один дервиш на удивление зевакам съел двести фунтов хлеба и потом всю ночь напролет провел в молитвах. Услышав это, один умный человек заметил: «Лучше бы он съел полфунта, тогда ночью смог бы уснуть». Чревоугодничество, о сын мой, противно разуму.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМНАДЦАТОЕ

Во время одного из своих путешествий мудрый Саади неожиданно проснулся посреди ночи. Он несказанно удивился, увидев своего товарища сидящим поодаль и читающим стихи и песни. «Что это значит?» — спросил Саади. Спутник его ответил: «Привиделись мне соловьи. Перелетая с ветки на ветку, они поют томными голосами. В горах горестно трубят звери, стонут в болотах лягушки. Гомон стоит от их голосов в природе. И подумалось мне: не грешно ли спать, когда все живое вокруг творит молитвы?»

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯТНАДЦАТОЕ

В одном лесу много лет жил отшельник. Пищей ему служили травы и листья. Однажды падишах той страны решил поклониться отшельнику и отправился в лес. «О старец,— сказал он,— если хочешь, живи в городе, я велю приготовить тебе обитель, будешь молиться целыми днями, не думая ни о чем другом. А мы бы пользовались всеочищающим дыханием твоим, приобщались бы к твоим священным молитвам». Но отшельник не соглашался. Тогда визирь сказал: «Не следует ли позвать старца на несколько дней? Если ему понравится в городе, останется жить». Отшельника доставили в город и отвели ему место в одном из дворцов. И была эта обитель до того премиленькая, что окажись в ней мертвый — и тот ожил бы от восхищения. Прислуживать старцу были приставлены хорошенькая рабыня и прекрасный юноша. Мало-помалу пристрастился отшельник к изысканным яствам, сменил грубое рубище на роскошные мягкие одежды, а там уж и вовсе, кроме душистых, сладких плодов, ничего не стал признавать. Теперь он частенько поглядывал на невольницу, заметив, как она хороша собой. Однажды падишах зашел проведать святого старца, смотрит, а перед ним совсем другой человек: руки белы, лицо румяно, развалился на шелковых подушках, ему прислуживает невольница с лицом, подобным луне, а прекрасный юноша стоит в изголовье с опахалом. Падишах очень удивился и сказал: «Я с одинаковым почтением относился к мудрецам и отшельникам». «О мой падишах,— возразил на это один из придворных,— не жалей для ученых ни золота, ни других благ, чтобы и другим хотелось заниматься наукой. А что до отшельников, то придумай что-нибудь иное, роскошь — не их удел».

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТОЕ

У одного египетского эмира было два сына. Один посвятил свою жизнь изучению наук, между тем как другой нажил добро и сделался богат. Первый стал мудрецом, второй — министром финансов. Однажды богатый брат сказал, с презрением взглянув на ученого: «Я уже стал султаном, а ты все топчешься на одном месте».— «О брат мой, Аллах, да будет свято его имя, все же на моей стороне,— ответил мудрец,— ибо я стал наследником пророка, в то время как тебе досталось наследство фараона^[6].

О сын мой, из этой притчи ты должен уяснить себе, что знания, вне всякого сомнения, есть наследие пророка.

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ПЕРВОЕ

Известно, что один из персидских царей послал однажды лучшего своего лекаря в Аравию, в услужение пророку. Прожил лекарь в Аравии несколько лет, но ни один человек не подошел к нему и не сказал: «Помоги мне». Тогда пошел он к пророку и пожаловался: «Я живу здесь столько-то лет, но никто на меня внимания не обращает». Пророк ответил: «Люди здесь не едят, покуда не проголодаются, и отводят руку от еды раньше, чем насытятся, то есть не наедаются до отвала».— «Так вот почему; они не знают болезней!» — воскликнул лекарь, поцеловал землю и ушел.

Думаю, сын мой, ты понял смысл этой притчи. Не наедайся до отказа, неумеренность в еде ведет к болезням, умей довольствоваться малым.

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ВТОРОЕ

Один человек много раз давал клятвы, но всякий раз нарушал их. Он пожаловался старцу: «Я ничего не могу поделать с собой, все время нарушаю клятвы». Старец сказал: «Я думаю, беда твоя в том, что ты приучил себя к невоздержанности в еде, обуздать плоть — дело нелегкое. Но если ты и впредь будешь потакать ее прихотям, то скоро окажешься ее рабом, и тогда она раздавит тебя».

Так что, сын мой, ты погубишь себя, если не научишься отказывать себе в удовольствиях. Только тот могуч, кто умеет победить самого себя.

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ТРЕТЬЕ

Рассказывают, будто один нищий дервиш, погибая от голода, кутался в старые рубища. «Что же ты сидишь? — спросил его один из товарищей.— Такой-то в этом городе помогает бедным. Ступай к нему, расскажи про свою беду, он подаст тебе что-нибудь».— «Молчи,— ответил дервиш,— лучше я умру в нищете, чем пойду с протянутой рукой».

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ЧЕТВЕРТОЕ

Два дервиша из провинции Хорасан пустились однажды в дальнее странствие. Один был слаб здоровьем, но все время постился и ел не чаще, чем один раз в два дня. Другой был здоров и ел трижды в день. Вот пришли они в какой-то город. А там приняли их за лазутчиков, схватили и повели к судье, а пока суд да дело, посадили в тюрьму. Через две недели выяснилось, что пришельцы ни в чем не виновны. Было приказано выпустить их. Когда открыли дверь, то увидели, что здоровый из странников умер, а немощный жив. С удивлением смотрели на них люди, А один из судей сказал: «Было бы странно, случись все наоборот. Ибо умерший привык много есть и не мог терпеть голод, потому и погиб. Этот же был терпелив, приучил себя подолгу обходиться без пищи, вот и остался жив».

О сын мой, тот тяжело переносит лишения, кто не умеет ни в чем себе отказать.

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ПЯТОЕ

Один мудрец так поучал сына: «Не ешь много, о сын мой. Избыток пищи навлекает болезни».— «О отец, это голод убивает человека,— возразил ему однажды сын,— я не раз слышал от людей, что такой-то умер от голода, и ни разу не доводилось мне слышать, чтобы кто-нибудь умер от обильной еды».— «И все же, сын мой, надо быть умеренным,— ответил мудрец,— если обилие в еде и не убивает, то и хорошего в том мало. Ведь обжорство — расточительность, а это уже само по себе большой грех».

Из этой притчи ты должен извлечь соответствующий урок, каждое слово книги — мудрость, а не пустой звук.

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ШЕСТОЕ

Один бедняк впал в большую нужду. Друг дал ему совет: «Такой-то человек богат. Если он узнает, как бедствуешь, то, наверное, поможет тебе». «Может, ты и прав, — ответил бедняк, но я не знаю этого человека». Друг сказал: «Пойдем, я покажу его тебе». Вот пришли они к дому, во дворе которого увидели невеселого человека. По-видимому, что-то сильно удручало его. Бедняк повернул назад, так и не заговорив с этим человеком, ибо понял, что тот достоин еще большего сострадания.

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ СЕДЬМОЕ

Пророк Муса повстречал нищего. Совсем нагой, тот лежал по шею зарывшись в песок. «О Муса! — воскликнул он.— Помолись за меня. Пусть Всевышний ниспошлет мне богатство. Нет уж боле сил моих терпеть нужду». Пророк Муса помолился за нищего и вскоре Всевышний ниспослал тому богатство.

Спустя некоторое время Мусе вновь довелось встретиться с ним. Завидев взволнованно галдящую толпу, пророк Муса полюбопытствовал: «Что случилось? Почему вы так шумите»? Ему ответили: «Этот человек в пьяном дурмане убил другого человека. И его волокут на лобное место». Муса подивился проделкам Всевышнего. «Видишь, как неосмотрительно я взывал к тебе»,— сказал он в раскаянии.

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ВОСЬМОЕ

Вот что рассказал мудрый Саади: «Ни разу не пожаловался я на превратности жизни. Однажды мне не во что было обуться. Босой пошел я в мечеть Куфы и увидел там безногого калеку. Тут принялся я горячо благодарить Аллаха, решив терпеливо сносить свою бедность».

Пусть и эта история послужит тебе уроком.

НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ДЕВЯТОЕ

В сети немощного сирого рыбака попалась большая рыбина. Но вытащить ее из воды не хватило сил. Сорвавшись с крючка, рыба уплыла вглубь. Рыбаки начали журить бедолагу: «Эх, растяпа, упустил такую рыбину!» Рыбак только горестно вздыхал: «Что же было делать, братцы, коли она суждена не мне? Да и не перевелась еще рыба в реке»,— старался успокоить он их.

В сети рыбака не идет рыба, не предназначенная ему судьбой.

Рыба, пока не придет ее смертный час, не попадется в сеть.

Так уж повелось в жизни: убогий всегда смешон.

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТОЕ

Один купец потерпел убыток в тысячу золотых и сказал сыну: «Пусть это будет нашей тайной, не следует рассказывать о том людям».— «Будь по-твоему, отец, но почему мы должны скрывать это?» — спросил сын.— «Я не хочу, чтобы у нас было два горя: первое горе — то, что мы обеднели на тысячу золотых, второе — злорадство соседей»,— ответил купец.

О сын мой, злорадство недостойно человека. Никогда не радуйся, если придется услышать о разорении и горе другого.

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ПЕРВОЕ

Жил один умный и добрый юноша. Но сколько ему ни случалось быть среди ученых и мудрых, он всегда скромно помалкивал. «О сын мой, почему ты никогда не расскажешь того, что знаешь?» — спросил его отец. Юноша ответил: «Боюсь, что люди, приняв меня за ученого, спросят о том, чего я не знаю, и мне будет стыдно».

О сын мой, мудрость этой притчи в том, что никогда не следует заводить разговор, если не уверен, что знаешь о предмете все.

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ТРЕТЬЕ

Один падишах отдал сына наставнику. Тот с большим усердием принялся за обучение сына падишаха, строго взыскивал с мальчика за все дурное и даже бил иногда. Мальчик не выдержал притеснений учителя и прибежал к отцу с жалобами, показал ему свое тело. Отца огорчило это, и он приказал позвать наставника. «Почему ты так жесток и безжалостен с нашим сыном, о учитель, тогда как с детьми черни обходишься гораздо мягче?» — «О падишах, дурные дела черни не опасны, никто не последует ее примеру, но сын падишаха должен знать, что такое зло. И когда он станет падишахом, пусть остерегается жестокости и несправедливости. Исходя от падишаха или сына падишаха, они становятся особенно опасны. Весть о злых делах владык летит из одной страны в другую и плодит последователей».

Вот почему при обучении и воспитании с потомков людей богатых и знатных следует взыскивать строже, чем с детей простолюдинов, то есть не давать им воли, не позволять лишнего и не баловать вниманием лишь потому, что они из богатых и знатных семей.

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ЧЕТВЕРТОЕ

О сын мой, когда придется тебе воспитывать детей, будь особенно старателен, пока они малы. Знания, полученные в детстве, подобны орнаменту, выбитому на камне. Прут легче гнется, покуда тонок. В нежном возрасте следует внушать понятия о многих науках и давать кое-какие знания даже по математике. В другой раз мы поговорим об этом подробнее.

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ПЯТОЕ

Один падишах передал сына наставнику, говоря: «О учитель, воспитай этого ребенка, как своего собственного сына, по своей системе, дай ему хорошие знания». Наставник принялся с усердием обучать сына падишаха вместе с другими отроками. Однако сын падишаха учился хуже сыновей простолюдинов. Падишах упрекнул этим наставника. Но тот отвечал: «О падишах, обучение одинаково, да способности разные».

Учти, мой сын, что дети черни бывают порой куда проворней и смышленей байских сынков. Вот почему я еще раз повторяю, что обучение байских детей требует гораздо больше стараний, ибо бывают они чересчур избалованы.

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ШЕСТОЕ

Один араб сказал сыну: «В день страшного суда тебя не спросят, чей ты сын, а спросят, что полезного ты сделал».

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ СЕДЬМОЕ

Мудрый Саади рассказывал про одного бедного человека, у которого не было детей. Тот обратился к Аллаху с мольбой дать ему сына. «Если бы у меня родился сын,— говорил он,— я продал бы все, кроме последней рубахи на себе, а деньги раздал бы нищим». Таков был его обет. И Аллах подарил ему сына. На радостях человек этот поступил, как обещал: всем бедным оказал благодеяние и милость. Через несколько лет, возвращаясь из Дамаска, Саади снова побывал в том городе и расспросил людей об этом человеке. Ему сказали, что несчастный попал в тюрьму. «За что же его наказали?» — спросил Саади. Ему отвечали: «Из-за сына. Однажды он напился вина, убил в драке человека и сбежал из города. Вместо него посадили отца».

Отчего это? А все оттого, что они не умели дать своим детям должного воспитания.

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ВОСЬМОЕ

Один почтенный мудрец сказал: «Чем больше хорошего делаешь врагу, тем добрее становится он. Страсть же наоборот. Чем больше ее удовлетворяешь, тем ненасытнее становишься».

НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ДЕВЯТОЕ

Деньги нужны для того, чтобы спокойно прожить жизнь, а не для того, чтобы копить их. Когда одного мудреца спросили: «Как ты понимаешь счастье доброе и счастье злое?», он ответил: «Доброе счастье бывает воздержанным, всегда помнит друзей, оно благочестиво, малословно... безгрешно, поклонняется святым, учтиво, щедро, милосердно. А злое счастье? Это стяжательство, невоздержанность, болтливость... лукавство, бессердечие, жадность, оно забывает, что жизнь не вечна».

О сын мой, это хороший урок для тебя: стремись к доброму счастью и берегись злого; цель перечисления признаков доброго счастья была в том, чтобы сделать тебя по-настоящему счастливым.

НАСТАВЛЕНИЕ СОРОКОВОЕ

Пророк Муса наставлял Каруна: «Всевышний одарил тебя — сделал богатым. И ты окажи ему благодеяние». Но не послушал Карун Мусу, и со всем добром поглотила его преисподняя. О сын мой! Если кто-то даст тебе добрый совет, постарайся претворить его в жизнь.

НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ПЕРВОЕ

О сын мой, есть две группы людей, жизнь которых бессмысленна и бесполезна. Одни всю жизнь копят добро и не пользуются им. Другие всю жизнь копят знания, но не используют их для дела. Бойся оказаться в их числе.

НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ВТОРОЕ

Не будь откровенен с другом, ведь он может стать твоим врагом. Не причиняй зла врагу, ибо он может стать тебе другом. Помни: опасно доверяться другу твоего друга. Ну, а случится быть между двух врагов, будь осторожен и не говори лишнего, ведь они помирятся, краснеть же придется тебе.

НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ТРЕТЬЕ

С другом следует говорить шепотом, чтобы недруг не мог подслушать. Остерегаться следует даже стен, ибо и у них бывают уши. Следовать совету недруга — ошибка, но выслушать его надо: хотя бы для того, чтобы поступить наоборот.

НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ЧЕТВЕРТОЕ

Кто не творил добра при силе, в слабости познает суровость.

НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ПЯТОЕ

Избегай советов семи человек, о сын мой. Прежде всего, остерегайся невежды, ибо он темен и может толкнуть тебя на ложный путь. Во-вторых, берегись совета врага: он может погубить тебя. В-третьих, страшись совета завистника и ревнивца: этот разорит тебя. В-четвертых, не советуйся с лицемером, ибо лицемер заранее согласится с тобой. В-пятых, не слушай советов труса: он не отважится сказать правду. В-шестых, не верь скряге: у него на уме одно стяжательство и нет верных мыслей. И, наконец, не вздумай советоваться с одержимым, ибо он не в силах справиться даже со своей страстью.

НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ШЕСТОЕ

Того, кто скупился на хлеб-соль, не вспомнят и после кончины. Кто не радовал своей жизнью, не огорчит и смертью.

НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ВОСЬМОЕ

Не кичись здоровьем и не обманывай себя благополучием прежних дней, о сын мой. Всегда здоровым быть нельзя. Поэтому береги себя и не доводи до скотства. Знай, что здоровье сохранит лишь тот, кто следует многим заповедям.

НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ДЕВЯТОЕ

Что посеешь, то и пожнешь, о сын мой. Это значит, что за добро тебе воздастся добром, а за зло ты заслужишь лишь страдания и муки.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТИДЕСЯТОЕ

Скупец — всего лишь страж собственному добру и казначей своих наследников. Его жизнь — ожидание часа, когда можно будет все передать им. Мудрые изречения, подобные этому, ты можешь прочитать на арабском языке в книге «Плоды собеседований».

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ПЕРВОЕ

О сын мой, человека с дурным и злым нравом следует воспитывать не словами, а добрыми делами. Ты, конечно, и сам это хорошо понимаешь.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ВТОРОЕ

О сын мой, сторонись людей неблагодарных. Сделав добро, никогда не попрекай им, но если добро сделали тебе, не забывай рассказывать об этом повсюду.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ТРЕТЬЕ

О сын мой, как бы ни был ты крепок телом, молод и бодр душой, не ложись спать, не покаявшись и не оставив завещания. Ведь смерть может настичь тебя в любой миг.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ЧЕТВЕРТОЕ

О сын мой, тот, кто позорит и унижает соседей, недостоин уважения. Тот, кто стремится обделить родных, никогда не познает радости от своего богатства. Только приветливый и добрый человек заслуживает уважения и почестей.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ПЯТОЕ

О сын мой, если кто-нибудь оскорбит тебя грубостью, не вздумай ответить тем же, лучше мягко пожури обидчика.

Твои великодушие и человечность лишь тогда проявятся до конца, если ты найдешь в себе силы забыть, чем обязаны тебе люди. Сам, однако, вечно будешь помнить их доброту. Это и есть истинное мужество.

Умение простить даже тогда, когда можешь наказать местью — вот самое прекрасное из человеческих достоинств.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ШЕСТОЕ

Если ты знаешь, что некто впал в нужду, и догадываешься, что он рассчитывает на твою поддержку, не жди, пока он сам попросит тебя об этом, первый протяни руку помощи.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ СЕДЬМОЕ

О сын мой, если ты кого-нибудь попрекнешь добром, которое сделал, сказав: «Я сделал для тебя то-то и то-то» — не жди благодарности от людей и милости от Аллаха. Человек этот и без твоих напоминаний знает, чем обязан тебе.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ВОСЬМОЕ

О сын мой, как говорится, у неприветливого хозяина и угощение поперек горла. Надо быть радушным и терпеливым. Искренность также притягивает к себе сердца людей. Как нельзя не восхититься красотой, так нельзя не полюбить открытого, приветливого человека.

НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ДЕВЯТОЕ

Честно заработанное добро и тратится на добрые дела. Богатство, нажитое нечестным путем, тратится на недобрые дела! О сын мой! Нельзя осквернять богатство, нажитое честным трудом. Да и сам Всевышний воспрепятствует этому. Честно заработанные деньги не пойдут прахом. Владелец честно нажитого до смерти будет довольствоваться плодами своего труда.

Нечестно нажитое уйдет таким же нечестным путем. И владелец его никак не сможет воспрепятствовать этому и проведет в нужде оставшиеся дни свои.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТИДЕСЯТОЕ

О сын мой, помни, что нельзя на добро отвечать злом. Никогда не презирай того, кто поделился с тобой хлебом. Жестокий человек наживает много врагов и рано погибает. Бойся жестокости.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ПЕРВОЕ

Деспота поддержит и укроет или такой же деспот, или самый злобный из людей. Но, сын мой, деспотизм проявляется не только в спорах за золото; в словах, житейских делах и поступках он тоже возможен.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ВТОРОЕ

Сделать иному при всех замечание — все равно, что ударить его по голове. Он ведь не послушается твоего совета, а лишь замыслит против тебя недоброе. Лучше уж не умничай и не лезь с поучениями там, где это неуместно.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ТРЕТЬЕ

В дружбе с близкими будь братом, но в делах все для тебя должны быть равны. При купле-продаже не делай для родственников исключение, говоря: «Он — мне родня». И никогда не проси: «Я — тебе родня, сбавь немного цену». Потому что родня родней, а дела делами. Напоминание о дружбе в делах вызывает обиду, озлобление. Если хочешь оказать ближнему любезность, лучше сделай это после того, как будет окончен торг.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ЧЕТВЕРТОЕ

Злой язык опасней стали. Слово, слетевшее с языка, ранит порой так жестоко, что легче вынести боль, причиняемую при отсечении руки пилой. О сын мой, никогда не огорчай людей неосторожным словом. Беспощадное слово способно пронзить сердце.

Иной раз может показаться, что речи твои обычны, а кому-то они причинят обиду.

О сын мой, не будь дерзок и груб на язык. Ведь недаром говорится, что ласковый телок двух маток сосет. Навстречу приветливым словам раскрываются сердца людей. Скажешь, не подумав, или поспешишь с ответом — ошибки не миновать.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ПЯТОЕ

Тот, кто думает о последствиях, избавит себя от многих бед и огорчений. Тот же, кто всегда торопится и ни о чем не думает, непременно познает горечь раскаяния.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ШЕСТОЕ

О сын мой, прежде чем войти, подумай, как выйти... Открывая дверь, подумай, как ее затворить. Делая долги, подумай, чем будешь расплачиваться. И вообще, за какое бы дело ты ни взялся, заранее прикинь, сможешь ли довести его до конца.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ СЕДЬМОЕ

Человеку, прослывшему лжецом, не поверят, если даже слова его — чистейшая правда. Соврешь один только раз — а доверия лишишься на всю жизнь...

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ВОСЬМОЕ

Если бы власти и величия добились невежественные, низкие люди, то почтенным, по-настоящему добродетельным людям пришлось бы худо, ибо их перестали бы ценить. О сын мой, от дурных людей беги, как от огня, и не разлучайся с людьми добрыми, любезными в общении, заслужи их уважение похвальным поведением.

НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ДЕВЯТОЕ

О сын мой, слово — что стрела, пущенная с тетивы, хорошо подумай, прежде чем сказать. Сказанного ведь не вернешь.

Если провинившийся не спешит покаяться, то грешок его со временем становится грехом.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМИДЕСЯТОЕ

Если тратить с умом, то и малого будет довольно, в то время как расточителю и многого мало... О сын мой, умен тот, кто бережлив и не откладывает на завтра того, что можно сделать сегодня.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ПЕРВОЕ

Слава и почет добываются старательностью, а не большим ростом, длинной бородой и толстым брюхом. Все это — блажь, далекая от подлинного величия. Глупо уважать людей лишь за их почтенную внешность, если нет за ней ни ума, ни доброты. Ученость, воспитанность, прекрасные душевные качества — вот за что следует почитать. Загонять добрых скакунов, красуясь в санях на озере, — это занятие не для почтенных людей. О сын мой, если хочешь быть человеком, никогда не занимайся подобными пустяками.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ВТОРОЕ

Послушать мудреца — удовольствие для души, словно бы постоять возле лавки торговца благовониями: хотя и не перепадет тебе ничего, зато вволю ароматом надышишься. Послушать невежду или злого человека — все равно, что побывать в кузнице: лишь искры обожгут тебя, причинив боль.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ТРЕТЬЕ

О сын мой, если заметишь ошибку в словах или делах кого-нибудь, не вздумай сказать об этом, ибо, даже признав твое замечание справедливым, человек не простит тебе твоих слов. В этом я убедился на собственном опыте. Сколько раз я пытался делать людям замечания, столько же раз мне пришлось горько раскаяться в этом.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ЧЕТВЕРТОЕ

Природа человека такова: мы любим тех, кто сделал нам добро, и терпеть не можем людей, которые причинили нам зло. О сын мой, если уж не можешь помочь людям, так по крайней мере не причиняй им зло. Будь приветлив, мягок в обращении, и у тебя будет много друзей.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ПЯТОЕ

О сын мой! Достичь благополучия можно многими путями. Но каковы бы ни были они, лучше всего избрать путь честный, ибо богатство, нажитое честным трудом, самое надежное. Нечестно нажитое добро быстро растает, а вся ответственность и грехи падут на тебя. Честно заработанное не используй на дела нечестивые. Сберечь богатство труднее, чем накопить его. Из-за неумения беречь его многие богачи терпели нужду.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ШЕСТОЕ

О сын мой, тратя деньги, помни об их источнике, пусть расход твой будет меньше прихода, тогда ты не познаешь нужды. Пусть изо дня в день кое-что из денег, оставшихся после расходов на жизнь, перепадает в копилку, и благополучие твое упрочится. Однако, став богатым, не забывай о былой нужде, когда ты говорил: «Этого на один день будет довольно». Будь так же бережлив. Кто ведет учет добру, нуждаться не будет.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ СЕДЬМОЕ

Если кто-нибудь из друзей или родственников передаст тебе на хранение добро, береги его, как свое собственное, словно ты нажил его своим трудом. Честно выполни просьбу, и Аллах благословит тебя. И люди увидят, что ты достоин доверия. Но если, сын мой, тебе самому случится отдать на хранение вещи или деньги, не поручай этого транжире, пьянице, азартному игроку.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ВОСЬМОЕ

Не стремись делать долги, сын мой. Не связывайся с ростовщиком, не закладывай вещи. Ибо ты станешь рабом того, кому задолжаешь. А также не давай деньги в долг, близкому другу — тем более. Он не сможет вернуть их в срок, придется напоминать много раз, а это повлечет за собой недовольство, и дружба ваша кончится. Только глупец решится заменить лучшего своего друга недругом.

НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ДЕВЯТОЕ

О сын мой! Если кто-то вздумает оставить вещь у тебя на хранение, не принимай ее, не бери на себя лишнюю обузу. Ибо хранение ее таит в себе три опасности. Первое. Чужую вещь ты должен беречь пуще своего богатства и возвратить владельцу. Он же может обвинить тебя в алчности, заявив, что ты не вернул его вещь. Второе. Потеряв чужую вещь, ты можешь оказаться в неловком положении и осрамиться. Да, сын мой, хранить чужую вещь — дело нелегкое. Но уж коли ты согласился на это, береги ее и не злоупотребляй доверием. Если же кто-то попросит тебя что-то продать, тотчас же верни хозяину деньги, вырученные за проданную вещь. Если уж ты не можешь выполнить просьбу, лучше не берись за дело.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЬМИДЕСЯТОЕ

Обученный ремеслу не пропадет и в рабстве. Любая работа даст тебе надежный кусок хлеба, сын мой, лишь бы сам ты был хорошим человеком. Когда есть кое-какие сбережения, особенно выгодно заниматься торговлей.

Однако торговать честно — дело нелегкое. И все же рискни, сын мой, и будь честен. Одна монета, заработанная честью, стоит десяти, полученных обманом. Закупая товар, смотри, чтобы он был хорошего качества, плохой товар залежится в лавке и принесет одни убытки.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ПЕРВОЕ

Сын мой, остерегайся торговать хлебом насущным. Ибо самый нечестный путь, когда человек, купив его по дешевке, во время нужды или голода старается продать дороже. Это — спекуляция. И еще, сын мой, никогда не обманывай и не давай пустых обещаний при купле-продаже. При сделке остерегайся доверять даже другу. Торгуй только тем, что пользуется спросом; не бросай привычное ремесло.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ВТОРОЕ

О сын мой, умный враг лучше глупого друга. Глупый и невежественный человек не годится даже во враги. Неумелый также не годится быть другом. Постарайся избегать и тех, кто ничего не знает, а корчит из себя умника.

В деле испытай себя лишь однажды. Не получится — в другой раз не трать напрасно времени, не берись за дело, которого тебе не осилить.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ТРЕТЬЕ

О сын мой, хотя и горька правда, никогда не криви душой.

Если хочешь скрыть тайну от врага — не доверяй ее другу.

Будь почтителен со старшими и не обижай младших.

Невежды и бездельники пусть будут мертвы для тебя, не считай их за живых людей.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ЧЕТВЕРТОЕ

Лучше остаться голодным, чем притронуться к хлебу скряги.

Бойся доверять человеку, которого знаешь мало, хотя он и оказал тебе тысячу знаков внимания.

Не пользуйся услугами людей ниже тебя по положению, этим ты избавишь себя от чувства неловкости...

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ПЯТОЕ

О сын мой, остерегайся покупать краденое. Украсть самому или купить вещь, заранее зная, что она краденая,— одно и то же. Если же краденое добро попадет к тебе случайно, поспеши вернуть его хозяину.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ШЕСТОЕ

Сын мой, берегись людей, которые прикидываются друзьями, а на самом деле полны зависти. Не очень-то доверяй людям. Многие будут хвалить тебя в глаза, но можешь не сомневаться, что за глаза они же тебя и осудят. Не дай провести себя, сперва испытай друга.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ СЕДЬМОЕ

О сын мой, не тщись исправить злого человека добрым словом.

Глупец причинит тебе столько зла, сколько умный и врагу причинить не сможет.

Если, о сын мой, тебя станут хвалить или благодарить в глаза, никогда не говори: «Спасибо вам за то, что хвалите», выслушай молча.

Если хочешь, чтобы у тебя было много друзей, не суй носа в чужие дела и ни к кому не навязывайся.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ВОСЬМОЕ

Не мечтай о несбыточном, о сын мой. Рассчитывай получить от труда своего лишь то, чего он стоит. К примеру, сделав дело на десять мелких монет, не надейся получить за него десять золотых.

Не берись за дело, в котором не имеешь опыта, лучше занимайся привычной работой.

НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ДЕВЯТОЕ

О сын мой, не произноси слов, способных огорчить людей. Ты невзначай обронишь слово, а оно ранит, обидит кого-нибудь. Бойся причинять обиды.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТОЕ

О сын, мой, не срывай одежд с человека, иначе говоря, не оглашай его вины, не заставляй его краснеть перед толпой, это жестоко. Изобличить при всех ошибку или вину человека хуже, чем ударить его. Будет ли тебе хорошо, если кто-нибудь поступит с тобой точно так же?

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ПЕРВОЕ

Постарайся, чтобы люди, подвластные тебе, всегда были тобой довольны — не обижай жену и слуг. Если люди работают у тебя за плату, не задерживай деньги, выдавай в срок, пусть они не таят на тебя обиду.

Не бросайся на всякое понравившееся тебе дело — прежде хорошенько подумай.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ВТОРОЕ

О сын мой, если хочешь, чтобы тебя почитали, будь хлебосолен, приветлив, щедр. От этого добра твоего не убудет, а, озможно, его станет больше. Милостыня бедным не разорит тебя. Но бойся зависеть от помощи людей. Пусть никто не попрекнет тебя своей милостью. Будь доволен тем, что имеешь.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ТРЕТЬЕ

Ничего не одалживай у людей. Должник — это раб заимодавца.

Не вмешивай в дела глупца и невежды, чтобы не быть униженным и посрамленным. И упаси тебя Аллах спорить с ними. Вспомни, что сказал об этом мудрый Лукман.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ЧЕТВЕРТОЕ

О сын мой, существует множество правил, обязательных во время еды. Тому, кто полагает, что он — человек, надо соблюдать их.

Все, что едят в твоем доме, должно быть добыто честным трудом.

Мой руки до и после еды.

Не ешь пищу слишком горячей, лучше подождать, пока она немного остынет.

Приступая к еде, не нюхай пищу, как зверь.

Если еда или питье слишком горячие, не дуй на них — это неприлично.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ПЯТОЕ

О сын мой! Перед едой сотвори молитвы, и пища пойдет тебе впрок. Не освящай молитвой недозволенную пищу. Если же не освятишь молитвою честно добытую пищу, то разделишь ее с дьяволом. Молитву следует сотворить громко, дабы напомнить всем сидящим за трапезой. Насытившись, воздай благодарение Всевышнему. Причем молитву сотвори шепотом, дабы не насытившиеся, услышав ее, не прервали трапезы.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ШЕСТОЕ

И еще, сын мой, ешь правой рукой, не набивай рот. Хорошо прожевывай пищу, чтобы она переварилась полностью. За стол садись сразу же, как только подадут еду, не заставляй себя ждать. Поев, не спеши уйти, подожди, пока уберут остатки еды. Если к обеду собралось много людей и не явился лишь один, не заставляй всех ждать одного.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО СЕДЬМОЕ

Во время еды не вертись, сиди спокойно, глядя перед собой. Не смотри на кусок и ложку соседа. Не тянись за куском, что лежит на середине блюда, возьми то, что лежит перед тобой с краю. Ешь аккуратно, не капая перед собой,— самому же станет неловко, если придется обедать в почтенном обществе. Не сопи и не пыхти над тарелкой. Не пей суп из тарелки.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ВОСЬМОЕ

О сын мой, если за столом собрались почтенные люди, не тяни руку к еде раньше них, это — невоспитанность. Не продолжай есть, когда другие уже насытились. Обжорство постыдно, недостойно человека, от невоздержанности в еде случаются болезни. В умеренной еде большая польза: будешь здоров телом, ясен умом, силен памятью.

НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ДЕВЯТОЕ

О сын мой, надумаешь собрать гостей и приготовишь для них угощение — поешь вместе со всеми, если гостей мало, но если их много, то лучше прислуживай стоя. Не отходи, однако, от стола, не будь слишком настойчив, потчуя гостей, чтобы они не смущались. Все, чем богат, с радушным видом поставь перед гостями. Не ругай при них жену и слуг. Развлекай гостей разговорами, не сиди на собственном пиршестве, как посторонний.

НАСТАВЛЕНИЕ СОТОЕ

О сын мой, если случится звать гостей, не приглашай в один день тех, кто недолюбливает друг друга. Каждому отведи за столом место, приличествующее его положению. Отдельно посади людей образованных, простолюдинов, богатых.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО ВТОРОЕ

О сын мой! Остерегайся людей незнакомых и невежественных. Между человеком нравственным и безнравственным очень большая разница. Добро, сотворенное неблагодарному, пойдет прахом.

Если же окажешь благодеяние человеку совестливому, он будет твоим вечным рабом. Неблагодарный не почтит тебя за содеянное добро, а будет лишь недоволен и алчен. К тому же еще возомнит о себе: «Смотри-ка, каких почестей я достоин». Он будет умножать свои претензии, и ты окажешься его полным рабом.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО ТРЕТЬЕ

Знай, о сын мой, что дружелюбие должно проявлять ко всем. Со всеми надо быть приветливым и обходительным, независимо от того, хороший перед тобой человек или плохой, мусульманин он или исповедует иную веру, подобно тому, как Всевышний повелел пророку Мусе (Моисею): «Будь мягок с фараоном». Уважай и почитай старших, будь добр и милостив с теми, кто младше тебя. Если не будешь почтителен со старшими и терпелив с младшими, то считай, что ты — безбожник. Когда выучишь арабский язык, сын мой, сможешь прочитать обо все этом в священных книгах.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО ЧЕТВЕРТОЕ

С ближними и друзьями старайся видеться постоянно, чтобы связь не оборвалась. Не бывай у них слишком редко — не то будешь забыт, но и часто не ходи, чтобы не показаться надоедливым... О сын мой, если дружить — так с людьми хорошими, если общаться — то непременно с хорошими людьми.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО ПЯТОЕ

Один мудрец сказал сыну: «О сын мой, дружи, общайся, развлекайся с кем хочешь, сторонись только пятерых. Прежде всего, не связывайся со лжецом — слово лжеца подобно записи на воде. Он ненадежен, всегда может оттолкнуть тебя и приблизить другого. Избегай также дружбы глупца и невежды. Глупец вроде и хочет помочь тебе, но на деле от всех его стараний — один вред. Не сходись с алчным человеком, потому что он постоянно будет рассчитывать на твои деньги. Беги прочь от скряги, эта дружба ничего не даст тебе, кроме разорения. А случится пойти к такому за помощью,— испытаешь лишь позор и унижение. Особенно опасно оказаться со скрягой в пути. Обходи стороной также разиню и труса, с подобными приятелями ты никогда не познаешь покоя и благополучия.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО ШЕСТОЕ

О сын мой, увидишь группу людей,— поздоровайся, ибо один обязан приветствовать многих, а дело многих — ответить на приветствие... А также всадник должен первый приветствовать пешего, а идущий — сидящего. Но, сын мой, приветствовать и отвечать на приветствие следует громким, четким голосом. Если тебя не расслышали, значит, ты не поздоровался или не ответил на приветствие.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО СЕДЬМОЕ

Советы, касающиеся воспитания вежливости у детей, многочисленны и противоречивы. Однако как бы мал ребенок ни был, он должен приветствовать взрослых.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО ВОСЬМОЕ

...Если хочешь знать, как следует одеваться, то имей в виду, что простота или изысканность твоего костюма определяются одеждой окружающих. То есть, не следует выделяться среди подобных тебе, ибо вполне возможно, что люди станут завидовать и злословить. Одеваться следует средне, ибо как излишество в одежде, так и недостаточное внимание к ней — одинаково неуважительны. А что до цвета, то у мусульман предпочтителен белый. Однако шариат не осуждает и другие цвета: выбирай, что нравится, запретить никто не может. В выборе фасона платья нужна все же осторожность. Помни: расточительность предосудительна, и роскошное платье не должно быть поводом для заносчивости.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО ОДИННАДЦАТОЕ

О сын мой, надумаешь строить дом — не делай его слишком просторным и высоким, лишь хватило бы всем места. Жизнь непостоянна, как знать, что ждет тебя впереди? Дела могут пошатнуться, придется заложить или продать дом, а люди не наскребут денег, чтобы купить его. Вот в чем недостаток большого дома.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО ДВЕНАДЦАТОЕ

О сын мой, три радости есть в жизни: красивая женщина, достаток в еде и дружба близкого человека. И сеть четыре опасности, которые приведут тебя к гибели, если забудешь меру: первая опасность — волокитство, вторая — разврат, третья — страсть к азартным играм, и уж наверняка пропадет тот, кто пристрастился к вину.

НАСТАВЛЕНИЕ СТО ТРИНАДЦАТОЕ

О сын мой! Не води дружбы с распутником, дабы не запятнать свою честь. Не хвали человека дурного, дабы не потерять свой авторитет.

Каюм Насыйри

КНИГА О ВОСПИТАНИИ

Составление В. С. Шакировой

Редакторы

Я.М. Абдулкадырова, В.С. Шакирова

Художник Т.Г. Хазиахметов

Художественный редактор Д.Я. Залялетдинов

Технический редактор С.Г. Ахметзянова

Корректоры Р.А. Загидуллина, Н.И. Максимова

ИБ № 6326

Сдано в набор 2.12.91. Подписано в печать 25.05.92. Формат 70х90 1/64. Бумага книжно-журн. для офсета. Гарнитура журнальная. Печать офсетная. Усл. печ. л. 2,63+форз. 0,07. Усл. кр.-отт. 5,55. Уч.-изд. л. 2,76+форз. 0,11. Тираж 10 000 экз.

Заказ К-485. «С».

Татарское книжное издательство.

420111. Казань, ул. Баумана, 19.

Производственно-полиграфическое объединение им. К. Якуба Министерства информации и печати Республики Татарстан

420111. Казань, ул. Баумана, 19.

[1] Нәшрияттан: 4, 32, 47, 101, 109, 110 нчы тәрбияләр ниндидер сәбәпләр белән Каюм Насыйриның беренче (гарәпчә) басмаларына да кертелмәгән булган.

[2] "Яшь чакта алган гыйлем ташка чокып ясалган бизәккә охшаш" мәгънәсендә.

[3] Каюм Насыйриның шундый исемдәге китабы бар.

[4] "Акыллы дошман надан дустан яхшырак" мәгънәсендә.

[5] От издательства. В издания Каюма Насыйри, вышедшие на основе арабской графики, наставления 4, 32, 47, 101, 109, по какой-то причине не включены.

[6] Фараон, по поверьям мусульман − олицетворение алчности и злобы.

Предварительный просмотр:

Ата вә ана әдәпләре

1. Хөрмәтле кызлар! Атагызны хөрмәт итегез, алдында вә артында камил ризалык белән аның әдәпләрен олылагыз, ата вә анагызны ихлас белән сөегез! Васыятьләрен җиренә җиткерегез, теләкләренә каршы килмәгез, каты күңелле булмагыз, ал арны хәсрәтләндермәгез, бар тырышлыгыгыз белән аларны ризаландырыгыз. Ата вә анасына итагатьле вә гыйлем белән зиннәтләнгән кызларның гадәтләре көннән-көн гүзәлләнер, дус вә белешләре арасында исеме хөрмәт белән сөйләнер. Әмма ата вә анасын хөрмәтсез иткән вә аларның сүзләренә колак салмаган кызлар мәхәббәтсез булалар, ата вә аналары да үзләрен сөймәс, чит кешеләр күзендә дә хур-түбән күренерләр, дөньяда гүзәл тереклек тә итә алмаслар.

2. Атагыз алдында утырганда әдәпле булыгыз, күп көлмәгез, киемнәрегез белән уйнамагыз, аның тавышыннан артык тавыш белән сөйләмәгез!

3. Атагыздан башка кешедән, кирәк иң якын кешегездән булсын, һичбер әйбер сорамагыз, чөнки болай кем туры килсә аннан әйбер сорау кызларның күңеле бозылырга сәбәп булыр. Атагыздан сораганда да, чит кешеләр юк вакытын күзәтеп, гаять әдәпле итеп сорагыз вә бирмәгәндә күп кабатламагыз!

4. Атагыз булмаганда вә яки вафат булганда, аның урынына калган туганнарыгызны атагыз хөкемендә белегез!

5. Акча вә яки башка кадерле әйберләрегезне аналарыгыз кулында саклагыз, анагыз рөхсәтеннән башка ашау вә эчү нәрсәләренә кул сузмагыз, көчегез җиткән кадәр йорт вә өй хезмәтләре тугрысында аналарыгызга ярдәмче булыгыз, аларның кул араларына керегез. Ул хезмәтләрне башкарырга өйрәнегез, тик тормагыз, сәбәпсез ятмагыз, өстегезне вә башыгызны пычрак йөртмәгез!