«Туган тел» мастер-класс бәйгесе - 2017

2017 нче ел

Шәхси информация

  Югары уку йортлары белән хезмәттәшлек

Методик  публикацияләр

Үткәрелгән ачык дәресләр һәм чаралар

Конференцияләрдә катнашу

Профессиналь конкурсларда катнашу

Мониторинг нәтиҗәләре  (11 класслар)

БРТ нәтиҗәләре        

Мәктәп олимпиадалары

Район  олимпиадалары

 республика олимпиадалары

«Зирәк тиен» конкурсында катнашу

интернет олимпиадалар

   Иҗади проект һәм конкурсларда катнашу

Фәнни тикшеренү эшләрендә катнашу

Федеральный дәрәжәдәге конкурслар

Халыкара дәрәжәдәге конкурслар

Динамика

республиканского тесты нәтиҗәләре 6, 8 класслар.

Класстан тыш эшнең оештырылуы

Методик журналларда басылган, интернет сайтларда  эленгән язмалар

1.          Разработка «Метод коучинга. Как воспитать чувство ответственность у детей» «Фән һәм мәктәп» фәнни –методик журналы-  № 5        2012
2. А. Гыйләҗевнең «Өч аршын җир» әсәренә мифопоэтик анализ,  «Наука и школа» («Фән hәм мәктәп»), № 11,        2013
3. «Халкым җәүһәрләре»        республиканский           Научно-методический  журнал «Магариф» №2,        2013
4. Татар әдәбияты дәресләрендә мәкаль жанрын куллану        Всероссийский         Сборник материалов конференции «Школа с этнокультурным компонентом – школа национального согласия»- г. Тюмень        21.11.2013
5. Татар әдәбияты дәресләрендә укучыларныӊ  критик фикерләвен үстерү        Всероссийский        Сборник материалов конференции «Диалог культур. Формирование российской гражданской идентичности подрастающего поколения», г. Казань        2014 г.
6. «Ә Еникиныӊ «Мәк чәчәге» хикәясенә анализ»        республиканский        Научно-методический  журнал«Наука и школа» («Фән hәм мәктәп»), № 11, 2014
7. Деловая риторика        федеральный        научно-методический журнал «Наука и школа» №2        2014
8. «Мәк чәчәге- мәӊгелек хәтер билгесе» Изучение произведения А. Еники «Мәк чәчәге»),        республиканский        Научно-методический  журнал «Магариф» №6,2015
9.  «Татар әдәбияты дәресләрендә алты төрле фикерләү ысулы». 56 стр.,  Тобольск 2015 г.        Всероссийский        Публикация материалов конференции «Диалог культур. Формирование российской  гражданской идентичности посвященная к Году литературы подрастающего поколения »:        2015
10.  «Проектные работы на уроках татарского языка и литературы»- 99-102 стр., г. Наб Челны   Международной заочной научно-практической конференции         «Теоретическое и методическое обеспечение современного филологического образования», посвященной 25-летию кафедры иностранных языков:          2016
11. www.melekes.edusite. ru-3 дәрес эшкәртмәсе;
12. Таныклыклар  http://pedsovet.orgи- 12 дәрес эшкәртмәс Һәм чыгышлар; 
13. http://belem.ru/resources- 6 дәрес эшкәртмәс Һәм чыгышлар;
14. Вакытлы матбугатта басылган язмалары
15. «Галәмдә очрашу» дәрестән тыш чара - «Фән һәм мәктәп» фәнни –методик журналы- №5-6. 2009 
16. 8 класс өчен сыйныфтан тыш уку дәресе  «Сихерчеләр кирәк дөньяга… Н.Гыйматдинованыӊ иҗат юлын билгеләү»«Фән һәм мәктәп» фәнни –методик журналы- №7-8, 2009 
17.  11 класс өчен сыйныфтан тыш уку дәресе «Яшәү нигезе- изгелек» «Татарстан укытучысы» фәнни –методик журналы-  №2, 2010ел,
18. «Сөйләмдәге кимчелекләрне төзәтү» методик эшкәртмәсе «Фән һәм мәктәп» фәнни –методик журналы-  №5-6, 2009 ел.; 

Киләчәкнең дилбегәсе бүгенге укытучы кулында

(эссе)

Тукай районы Мәләкәс урта мәктәбенең татар теле һәм  әдәбияты укытучысыУмнова Л.И.

            Укытучы! Мәктәптә белем бирүче, фикерләүче, җәмәгать эшлеклесе, тормышта балаларга үз юлын  табарга булышучы hәм аларда дөньяга караш, инанулар тәрбияләүче, үземнең яшәү тәҗрибәсе белән аерым шәхес тәрбияләүдә тирән эз калдыручы. Бүгенге көндә татар теле hәм әдәбияты укытучысы –ул коры фән укытучысы гына түгел, ә яшәү фәненә дә өйрәтүче. Яшь буынны тәрбияләүдә татар мәгърифәтчеләре остазга, мөгаллимгә зур әhәмият биргән. Гали Чокрый , мәсәлән,укытучыларны үзе артыннан төркемне ияртеп, аңа юл күрсәтеп ерак илләргәалып китүче киек каз белән чагыштыра: ул юлны ялгышса, төркем дә адаша. «Кеше кеше өчен кыйммәтле дару ул », дигән гыйбарә тел hәм әдәбят укытучыларына карата аеруча мәгънәле яңгырый. Арбаның алгы тәгәрмәчләре нинди эз салып тәгәрәсә, арткылары да шул юлдан бара бит....

   Безнең республика - күпмилләтле республика. Ә дәүләт теле булып ике тел исәпләнә: татар теле hәм рус теле. Шуңа күрә “Татар телен белү кирәкме?” дигән сорау хәтта урынсыз да. Белергә кирәк. Әмма тормыш катлаулы.  Куелган максатка ирешү күп тырышлык таләп итә. Аерым алганда, татар телен өйрәнү hәм өйрәтү өчен ихтыяҗ кирәк. Теле барның- иле бар,  иле барның- юлы бар дип юкка гына әйтми халык. Берничә тел белү –зыялылык, ә туган телеңне белү- затлылык билгесе дип саныйм мин.

   Татар теле hәм әдәбияты фәненең мәктәпләрдә дәрәжәсе юк диючеләр белән дә  килешмим мин. Беләсегез килсә, иң бай фән- тел- әдәбият фәне ул. Барлык язучылардан алып, кулына яңа гына каләм тоткан hәр укучы бала әдәбият укытучысы аша үтә. Вакытлы матбугат, әдәбият- сәнгатьтәге hәр яңалык, татар халкының тарихын, рухи дөньясын баеткан вакыйгалар-барысы да әдәбият укытучысы   тарафыннан бирелә.  Кыскасы , татар теле hәм әдәбияты укытучысы зур бер милләтнең гаҗәеп олы мәдәни- рухи хәзинәсен укучыга , халыкка җиткерүче илче булып тора дип саныйм мин.

       Барыбызга да мәгълүм, татарның искиткеч бай милли- мәдәни мирасы бар. Бу мирасны башка халыкларның мәдәнәни табынына кую да -бүгенге көн татар теле hәм әдәбияты укытучыларының бурычы.

Мин язмышымнан канәгатьмен. Канәгать кенә түгел, бәхетле, дияр идем. hөнәрем аркасында күпме гаҗәеп шәхесләр белән танышам, күпме нәни күңеленә кыйммәтле җәүhәрләр салам, яшь буынны милләтемнеӊ рухи мирасы белән ташыштырып киләчәккә юл сызам. Әйе, бу гаҗәп авыр да , җаваплы да... Чөнки замана баласын коры сүз белән генә ышандырып булмый, аныӊ өчен саллы дәлилләр, кире какмаслык фактлар кирәк. Шуӊа күрә , һәр  яңа дәрескә ашыкканда мин  борынгыларның бер үгет- нәсыйхәтен искә төшерәм:   “ Нәрсәгә  тотынсаң да , акылыңа таян hәм эшеңнең нәтиҗәсен   күз алдыңда тот”. hәр дәресемнең башында аның йомгагын күрергә тырышам. Шушы эзләнүләрем барышында  уңышымның серен дә таптым шикелле. Ул-  ачык, конкрет фикер+ кызыклы эчтәлек+укыту алымнары hәм формалары төрлелеге= нәтиҗә.  

        Без яңача фикерләүгә игътибар бирелгән, тормышта әледән-әле яңа ачышлар ясала торган заманда яшибез. Үсеш-үзгәрешләр уку-укыту, тәрбия процессына да кагыла. Укыту-тәрбия өлкәсендә моңа кадәр билгеле булмаган ысуллар,чаралар гамәлгә керә, таныш булган метод -алымнар үзгәреш кичерә, камилләшә.

         Яңача эшләргә омтылу - һичшиксез уңай күренеш. Максатка ирешү өчен, иң элек теге яки бу "яңа" системаның концепциясен һәм теориясен өйрәнү таләп ителә. Укытучы әлеге система турында махсус мәкаләләр, хезмәтләр белән танышырга, шул системада эшләүче укытучылар белән фикерләшергә, аларның эш тәҗрибәсен өйрәнергә тиеш.

       Укыту процессында яңа педагогик технологияләрне куллану - яңа метод һәм алымнарны үстерергә, яңача эшләргә ярдәм итә. Без, татар теле һәм әдәбияты укытучылары, дәрестә өйрәнгән теманы җиңел юл белән үзләштерә торган, белем сыйфатын күтәрүгә файдалы булган технологияләрне кулланырга тырышабыз. Профессор Ә.Рәхимовның " Иҗади үсеш технологиясен" дәресләрдә куллану да уңай күренеш. Бу технология өч өлештән тора. Беренчесе - төшенчәнең эчтәлеген һәм аңа билгеләмә бирү буенча эш итү ысулын гомимиләштерү, икенчесе - укучылар эшчәнлеген төркемнәрдә оештыру, өченчесе модельләштерү.

Модельләр, схемалар белән эш итәргә даими өйрәткәндә, фәнни сөйләм кыскара, автоматлаша һәм фикергә әверелә. Шул рәвешле, тыштан материальләшкән чара укучыларның фикерләү чарасы булып хезмәт итә башлый.

 Модель төзү - иҗади эш. Аның аша укучылар төшенчәнең үзенчәлекле билгеләрен һәм эчке бәйләнешләрен ачалар. Шул нигездә, ул белем алуга кызыксыну уяту чарасы да булып тора. Иҗади фикерли белү исә - иң кыйммәт бәяләнүче сыйфат. Балада мондый үсешне аны шәхес итеп караганда гына күреп була. Яңача укыту технологиясенең нигезендә нәкъ шул – укучы һәм укытучы арасында яңача мөнәсәбәт тора. Укытучы укучыны үзе белән тигез шәхес итеп карарга тиеш. Дәрес балага авырлык китермәскә, киресенчә шатлык – бәхет алып килергә, дәрестән бала ниндидер ләззәт, канәгатьләнү хисе алып чыгарга тиеш. Моны бары тик яңача фикерләүгә омтылган укытучы гына булдыра ала. Ул укучысын үз фикере, бәясе, үзенә генә хас тормыш тәҗрибәсе булган, иҗади сәләткә ия шәхес итеп кабул итә ала.

   Татар әдәбятының матур  үрнәкләре бала күңелен генә чистартып кына калмый, ә аны рухи баета да.  Бүгенге балалар бит тирән белемле яңа гасыр кешеләре.  Шуңа күрә әдәби әсәрләрдә алар тормыш тәҗрибәсе алырга , алар аша кеше танырга, аның психологиясен тоярга өйрәнергә  тиеш. Тормышка алар ничек килеп керер, яшәешне кай якка борыр- без , олылар, бүген шул хакта уйлансак мөһим.

     Барыбызның да киләчәк буынны әхлаклы, укымышлы, зәвыклы итеп күрәсе килә. Бүгенге көн уытучысы, ата- анасы алдында әлеге мәсьәлә  тагын да кискенрәк төс алды. Моны җәмгыятьтәге үзгәрешләр, кайбер мәгълүмат чаралары эшчәнлеге йогынтысы белән дә аңлатып буладыр.  Шушы тискәре күренешләрне бетере өчен сәләтле шәхесләр  тәрбияләү максатыннан, үземнең укыту- тәрбия эшемдә Р. Фәхретдиннең хезмәтләрен нигез итеп алам. “Кеше булу өчен,-ди ул,- гыйлем белән күркәм холык кирәкткр hәм дә боларны бер- берсеннән аеру дөрес булмас”, - ул.  

       Бүгенге көн укытучысына әлеге хакыйкатьне hич тә исеннән чыгарырга ярамый. Чөнки киләчәкнең дилбегәсе бүгенге укытучы кулында. Нәкъ менә шуңа күрә дә, без- укутычылар   бер гыйбарәне онытмасак иде:  кешенең иң олы байлыгы – җир , җирнең иң олы байлыгы – кеше. Кеше… Кеше ул hәрвакыт каршылыкларга юлыгып яши. Гомер юлында аларны җиңәргә өйрәнә, сыный – сынала…

    Көрәш кагыйдәсе буенча кемдер җиңә, ә кемдер җиңелә; кемдер онытыла, ә кемдер данга күмелә… Шулай итеп адәм баласы бу тормышта үз юлын таба … Киләчәктә мин үстергән , укыткан,  hәр бала да үз юлын дөрес табарлык булсын иде. Укучыларыбыз нинди булып үссә, нинди тәрбия алса, нинди уйлар белән яшәсәләр- киләчегебез дә шундый булачак бит.  

        Дөрес, вакытлар  үтү белән, туган телгә һәм аныӊ кыйммәтенә караш бик гадел дип әйтә алмыйм. Тик безнеӊ илдә әйбернеӊ “кызыл” бәясе аны югалтканнан соӊ бит.... Заман, дәүләтчелек нинди генә булмасын, халыкныӊ саклануы, телнең юкка чыкмавы, иң беренче чиратта, мәгърифәтле, белемле, үз эшенә бирелгән  туган тел укытучысына йөкләнде. Шуӊа күрә дә, минем бүгенге көндәге бурычым – үз телен камил белүче табиблар, юристлар, инженерлар, дәүләт эшлеклеләре –гомумән алганда гармонияле үсешкә ирешкән, рухи мирасыбызны саклап, аны килер буннарга, башка милләт вәкилләренә  дә ирештерердәй киләчәк буын кешесе үстерү.

        Гомумән алганда , укытучы  ул- hөнәр генә түгел бит, ә кешегә табигатьтән бирелгән сәләт тә. Ә бәхете аның әлеге сәләттән туган хезмәте.

     Уңышның сере нидә дисәләр? Минемчә ул-«урра» кычкырып беренче булу гына түгел , ә кайвакыт тыныч кына үз-үзеңне җиңеп, эчеңнең тышың белән килешеп яшәвеңдәдер.

           Әйе, беренче булу җиңел түгел, әмма кабат үрләр яулау аерым осталык сорый. Кайчандыр яулаган биеклектә калу өчен табигый сәләт, нык ихтыяр көче, гаять зур тырышлык кирәк. Әлеге югарылыктан бөтен нәрсәгә икенче күз белән карыйсың, яуланмаган өр-яңа биеклеклрне ачасың.

     Без укытучылар күп , иманым камил,  барыбызда бер уй, бер теләк. hәммәбез дә иртәгәбезнең  бүгенгедән яхшырак , акыллырак hәм сәләтлерәк булуын телибез. hәр мәктәп, район, төбәк ил укытучылары бергә кулга кул тотынып, булган бар акылыбызны, тәжрибәбезне эшкә җиксәк,  , hичшиксез, бүгенге хыялларыбыз иртәгә чынга әйләнер.

  Куйган хезмәтемнең туган- үскән җиргә файда китерә алуы күңелгә юаныч бирә. Ә сайлаган hөнәремнең гомерем юлын яктыртып баруы тагын бер куаныч өсти. Соңгы  елларда укытучы бу тынгысыз, ыгы-зыгылы, хәтта бераз шомлырак заманның күләгәсендәрәк тора кебек. Әмма бу аның югалып калуы түгел. Теләсә кайсы чорда да  җәмгыять Игенче, Табиб, Мөгаллимнән башка яшәмәгән. енә мин дә шушы хакыйкатьне истә тотып: «Без бу җиргә кирәк!»- дигән ышаныч белән hәр иртәдә мәктәп сукмагына басам.

     Альпинистларда бер бәйләмдә дигән гыйбарә бар. Ә бер бәйләмдәгеләрне бер уй, бер теләк, бер максат берләштерә. Мин дә-шушы күпсанлы укытучылар армиясенең бер вәкиле. без дә бер бәйләмдә булсак , иң  биек үрләрне дә яуларбыз! Без күп Алга, биеккә!

       Бүгенге көндә ерак Себердә  мәңге туң җирләр өстеннән чуен юллар сузалар икән- анда синең дә өлешең бар укытучы ! Өстәлебездә күпереп пешкән икмәк тора икән - анда снең дә тирең тамган , укытучы!

 Безнең КамАЗ машиналарыбыз бөтен җир шарында беренчелекне ала икән – анда синең дә көчең бар укытучы!

Дөньяны шаулатып ачышлар ясала икән- анда синең хезмәтең кергән –укытучы! hәр яңа башлангычның башында укытучы торганга укытучы хезмәтенә мин сокланам hәм укытучы булуым белән чиксез горурланам. Илем өчен, аның киләчәге өчен белемемне дә, хезмәтемне дә кызганмам

Тема:  Күңел күкләрегезнең түренә Кояш эләбез

             Түзем hәм сабыр булган өчен,

             Алдыгызда җиргә кадәр баш иябез!

( Сугыш чоры балалары белән үткәрелгән очрашу чарасы. 5 нче сыйныф)

Тукай районы Мәләкәс гомуми урта

белем бирү мәктәбе

Умнова Лилия Ивановна

Кулланылган әдәбият:                                                                Тел сот.-9061249647

1 «Ачык дәрес» №5 2007ел                                               e-mail  lili-umnova@mail.ru

2 «Сөембикә» № 5 2005 ел

3 «Сөембикә» № 5 1999 ел

4 Р. Миңнуллин сайланма әсәрләр

5 И. Нәбиуллина «Кояш бүләк итәм»

Презентация материаллары hәм оригаминың видеоролигы өчен түбәндәге электрон адреска мөрәҗәгать итәргә була lili-umnova@mail.ru,

Максат: Өлкән буын белән яшь буын арасында бәйләнешне

ныгыту; тормыш кыйммәтләрен күрсәтү; балаларда кешелеклелек тәрбияләү, өлкән буыга карата ихтирамнарын арттыру.

Җиhазлау: Интерактив такта, сугыш чоры балаларына багышланган компьютер презинтациясе, hәр балага hәм укучыларга ак кәгазь, торна ясау өчен оригами дәресе видео. Укучыларга  күрсәтү өчен чабата, бәрәңге кәлҗемәсе, алабута hәм аның орлыклары.

Җиhазлау: Чабата, бәрәңге кәлҗемәсе, алабута hәм аның орлыклары , алабута күмәче күрсәтелә.)Интерактив такта , презентация материаллары.

Дәрес барышы.

(Түбәндәге сүзләр талгын көй астында укыла.)

Исәнмесез укучылар hәм килгән кунаклар. Мин сезгә дә,  безгә дә-гомумән барыбызга да  якты кояшлы көннәр hәм уңыш телим.  Бүген безнең сыйныфтан тыш чарабыз сугыш чоры балаларына багышлана. Вакыт яраларны төзәтә, диләр.Ә аларның яралары нигәдер төзәлми….

Әлеге дәресне үзе дә сугыш чоры баласы булган Рәшит Гәрәй шигыре белән башлап җибәрәсем килә.

Сугыш чыккан көнне хәтерлим мин,

Бүгенгедәй ачык хәтерлим.

Күзе яшьле, hаман көлеп торган

Йөзе кырыс иде әтинең.

 Кайсыбызны кочып йокласын ул,

Ничек дүрткә бүлсен бер төнне?!

Әй, син,тормыш, нигә гел-гел шулай

Аямыйсың икән беркемне?

Төшендәме күреп уянды ул

Олаучылар атлар җиккәнне:

«Балаларым»- диде, бүтән бер сүз

Әйтер өчен көче җитмәде.

Кабатлады микән аерылганда:

«Балаларым, боек булмагыз…»

Ә калганын авыл башындагы

Ялгыз каеннардан сорагыз.

Р.Гәрәй

______________________________________________________________________

Сез күрәсез укучылар безгә кунаклар да килгән. Алар белән таныштырып үтәм.

-Хәйретдинов Нәзхәт Хәернасович -  озак еллар шушы җирлектә җитәкче органнарда  эшләгән, хәзер авылыбызның ветераннар Советы рәисе. Cугыш башланганда Нәзхәт абыйга нибары 6 яшь була. Шуннан бриле ул hаман әтисен көтеп яши. Ул үзедә күптән бабай иде. Бабай булса да әти сүзен бик әз әйткән , ата назын бик аз татыган.

 -Вуклова  Венера Гурьевна- озак еллар авыл советында бухгалтер булып эшләгән.  Венера апа әтисен бер көн дә күреп кала алмаган.

Алар утлы еллар балалары . Сугыш чоры балаларының көннәре укуда , эштә үтсә, кичләре табышмак , әкият сөйләп китап укып узган. Шуларның берсен сез дә эшләп карагыз әле

«Бер күркә, унике аккош, илле ике ана каз, өч йөз алтмыш биш бала каз –йә , шуңа җавап яз!»

(әйдәгез әле шушың кем җавапны әйтә? балалар җавапны әйтәләр.)

Әйе,сугыш сабыйларга да ир-егетләр җаваплыгы салган . Балачакның бала казлары вак-вак адымны шул алар. Шуңа күрә озын- озактыр ул балачаклар… Табышмаклар әйтешеп, казлар санап, яшәргә өйрәнгән ул көннәрдән дә , сугыш гарасаты тынганнан да байтак еллар үтсә дә аларның югалту ачылары бик ачы, яралары hаман ачык, күз яшьләре бик кайнар әле… Без тарих итеп тыңлаган хикәятләр дә аларның үз башларыннан үткән хатирә бит.

Тәпигә басарга тырышып,

Алар монда камылга ябышкан.

Буыннар ныклыгы,

Тазалык-

Учларына уылган арыштан.

                                       И. Нәбиуллина.

____________________________________________________________________

Сүзне кунагыбыз Венера апага бирәбез

1 укучы

Чабатада, тездән суга батып,

Язгы чәчү җитәр алдыннан,

Чыгып киткән икән симәнәгә

Хатын-кызлар безнең авлдан.

Сыерлары юлда ятып калган,

җилкәләргә күчкән симәнә.

Бу турыда сөйләгәндә

Әнкәй hаман елап җибәрә.

Кырык- илле чакрым язгы суда-

Кайталмасаң, илең ач кала.

Хатыннарда тик бер генә хәсрәт

hәр йорт саен көтә ач бала.

________________________________________________________________

 Сугыш беткәнгә дә 64 ел узып бара, әмма аның дәhшәте – көл булган шәhәр авыллар өстендә, яу кырыннан кайтмый калган ир- егетләр , әти- бабалар каберлегендә. Аның сары сагышы әтисезләр йөзендә. Алар сугыш дигән ачы хәсрәтнең фаҗигасен туганнан ук тоеп, үз күзләре белән күреп, ачлык- ялангачлыкның ни икәнен татып үскәнАлар утлы елларда туган балалар. Шуңа күрә сабыр, нык  алар.

Сүзне кунагыбыз Нәсхәт Хәернасовичка бирәбез

2 нче укучы

Әтиләре сугышып йөргән чакта,

Аларның яңа туган елы булган.

Капчык аскан егермеләп хатын

Басуларга кайтып егылган.

Тәпи йөрер- йөрмәс бала- чага

Буразнадан билчән утаган.

Илгә- икмәк, авыл үзе өчен

Көлчә салган алабутадан.

Бер бәләкәй көлтә ега алган

ул елларның хуҗасын.

Олылар кебек күтәргән бит шулар

Ил хәсрәтен, Ватан нужасын.

( Укучыларга чабата, бәрәңге кәлҗемәсе, алабута hәм аның орлыклары , алабута күмәче күрсәтелә.)

________________________________________________________

Ә кызыксындырган сорауларыгызны бирегез.

Сез мәктәтә күп укый идегезме, дәресләр күп керә идеме?

Класста балалар күп идеме?

Дәреслекләрне китапханәдән бирәләр идеме?

Сезнең бүгенге көндә бертуганнарыгыз исәнме.

Сезнең вакытта интернет бар идеме, аннан уеннар уйный идегезме?

Нәрсә белән яза идегез, дәфтәрләр кайдан алдыгыз.

ул чакта сезнең белән дә кызыклар булгалый идеме.

Ул заманда сез ничек буш вакытны үткәрә идегез?

  Сугыш беткәнне хәтерлисезме?

_____________________________________________________________________

( берничә бала үзләренең әби- бабалары турында язмаларын укыйлар.)

Алевтина

-Минем әбием  Татьяна исемле иде.Ул 1939 нчы елны Җәйләү авылында дүрт баланың беренчесе булып дөньяга килгән. Әтисе сугышка киткәндә аңа нибары 4 яшь булган. Башлангыч өч классны авылында алган, ә дүртенчегә Борды авылына барырга кирәк булган. Өстенә дә кияргә киеме начар булгач ул укый алмаган. Шуннан соң аны 12 яшендә бала карарга  асрамага бирәләр.Ә 14 яшендә инде ул Урал якларына урман кисәргә китә. Шулай бер вакыт туган якларына җәйге ялга кайткач, ул авыл егете Александр белән танышалар hәм тормыш корып җибәрәләр. Билгеле инде, әбием кабат Урал якларына китеп бармый. Алар Мәләкәстә төпләнеп калалар.

    Әбием колхозда  төрле эщләрдә эшли башлый. Ул чакларда күп эшләр кул очыннан үткәнгә, бик авыр була аларга. Гектары белән чөгендер эшлиләр, чүп утыйлар, кыскасы , кайда  кушсалар шунда эшлиләр. Ә нормаларын үтәгән өчен аларга бер сызык сызып барганнар. Шул сызыкларны санап көз көне бодай биргәннәр.

       Минем әбием җырларга яраткан, чишмәләрне чистартып алар белән хәтта сөйләшкән. Минем әбием безнең араларда күптән юк инде. Мин боларны әнием сөйләгәннәдән генә яздым.

Тимур

-Минем карт әбием Пермь өлкәсенең Октябрь районы Ишем авылында крестьян гаиләсендә 1938 елда туган.Аңа Тәгъзимә дип исем кушканнар. Карт әбиемнең балалык еллары сугыш вакытына туры килгән, ачлык, өс-баш киемнәре җитмәгән.Алар алабута күмәче, бәрәңге кәлҗемәсе ашап үскәннәр. Мәктәптә өч класс белем алгач, 12 яшеннән ындыр табагында арыш аралый, кибән өя, 15 яшьтән фермада сыер сава башлаган. Лаеклы ялга чыкканчы сыер сава. Эшен дәүләтебез югары бәяли hәм «Ленин ордены » белән бүләкли.

Игорь

Минем әбием- Асанова Валентина Ивановна. Ул 1940 елның 5 нче июнендә Яңа Гәрдәле авылында туган. Аңа бәләкәй чакта бик авыр булган. Әбием – сугыш чоры балаларының берсе. Әҗмәкәй авылына йөреп 7 класс белем алган. Аннан соң колхоз фермасында эшли башлаган. Кияүгә чыкканнан соң төрле эшләргә күчә.Кирәк икән сыер сава, гомумән, бригадирлар нинди эшкә кушса, шунда эшләгән. КамАЗ төзелеп, аларның авылларын күчергәч, заводның кою цехына эшкә керә. Хәзер инде ул лаеклы ялда. Алар бабай белән бергә 46 ел инде бергә яшиләр. Өч баланы үстереп олы тормышка чыгардылар.

Ильзира

Минем әбием Аглиуллина Гөлфируз Әхмәтгәрәй кызы 1953 елны Буа районы Яңа Суыксу авылында дөньяга килгән.Алар гаиләдә 3 малай hәм 5 кыз. Алар алабута күмәче ашамасалар да безнең кебек ак ипи ашап утырмаганнар,ә кукуруз ипие ашаганнар, анысын да җан башыннан граммлап кына биргәннәр.

    Кешене тәкъдир  йөртә дигәндәй, язмыш җилләре аларны Үзбәкстан якларына китереп чыгара. Шунда пешекчелек hөнәрен алып, пешекче булып эшли башлый, гилә кора , 4 бала үстерәләр.1991 елны әлеге язмыш җилләре аларны кабат туган якларына кайтара.

____________________________________________________________________

 Сугыш алар өчен төзәлмәс яра. Балалары өчен бер авыр булса аналары өчен 5 авыр булган. Шулай шул,  матур затларның, бала- чаганың куллары ул елларда тупасланды, җир тырмашып сабан- сука тарттылар, алыштырып атларны. Бар авырлыкка иреннәрен тешләп канатып түзделәр.

Ә хәзер без сезнең белән ак кәгазьдән торна ясарбыз . ( Торна ясау үрнәге интерактив тактада күрсәтелә)Кәгазьдән кләйсез hәм кайчысыз  төрле  әйберләр ясау сәнгатен оригами дип атыйлар.  Бу сәнгать төре безгә Япониядән килгән. Анда ак кәгазьдән ясалган торна сәламәтлек символы булып тора. Бер легенда бар, әгәр дә 1000 торна ясасаң уйланганың чынга ашачак. Бөтен мәгънә әлеге торналарны ясап , бүтәннәргә бүләк итүдә. Шул ук вакытта ак кәгазьдән ясалган торна – халыкара оригами символы да. Ояда утыручы торна

( балалар да кунаклар шул торнаны ясыйлар hәм аңа теләк язып кунакларга

бүләк итәләр)

- Димәк, укучылар яшәебездә алыштыргысыз шартлар hәм нәрсәләр була. hәм менә шул бәhасез нәрсәләрнең берсе булып нәрсә тора.

 ( укучылар җавап бирәләр)

3нче укучы

Сугышларны туктатыгыз,

Танкларны сүтегез!

Берән-сәрән калганнарын

Экспонатлар итегез!

Без тынычлык телибез!

___________________________________________________________________

Талгын музыка астында.

 Сынаган аларны бу дөнья ! Утларына салып яндырса да, бозларына салып туңдырса да , сындырмаган, шөкер бу дөнья! Туйдырмаган ләкин бу дөнья!

Ә бит сындырырдай итеп сынаган…

 hәр өченче малай hәм кыз баланың әтисе , Ватанны фашизм коллыгыннан саклап, яу кырында ятып калган. Әлбәттә, бүген моны- ач калган hәм дә ятим балаларның ул чактагы хәлен – халәтен аңлавы кыен.

Шулай   сугыштан соң да аталы балалар ата- ананың тигез канаты астында  җылыга коенганда, алар  сыңар канат астында «әти» дип әйтергә тилмергән.   Япь- яшь килеш канатлары каерылган чибәр хатыннар солдат ирләренә булган мәхәббәтне гаҗәеп тугрылыкны соңгы сулышларынача саклаганнар. Аларны сагынып яшәгәннәр. Шул хисләрне балаларына да күчергәннәр. Сугыш чоры әниләре hәм сугыш чоры балалары – алар бүтән. Тормыш кыйммәтләрен алар башкача аңлый. Алар hаман көтеп яши. Рәхмәт сезгә килгән кунаклар. Сезгә тыныч картлык, hәм тәүфыйклы оныклар телисем килә.

«…. күркә, унике аккош, илле ике ана каз, өч йөз алтмыш биш бала каз…» Җиңү язын алып килгәннән соң бала казлар тезелешеп, җир шарын тагын 63 мәртәбә урадылар инде. Тагын , тагын урарлар, әмма каурыйларын гына сугыш ялкыны өтмәсен дә, сугыш сөреме тапламасын иде.

      Хөрмәтле кунаклар килгәнегез өчен зур рәхмәт . Тагын күп еллар безне дә якыннарыгызны да сөендереп яшәгез әле, яшәгез!

Гомерләребез сезнең дә безнең дә озын булсын

Имин булсын иде дөнья –йортларыбыз,

Беркайчан да сүнмәсеннәр иде

Тәрәзәләрдә янган утларыбыз.

Сүз сәнгате.

Татар теленең

лингвистик стилистикасы

hәм

поэтикасы

Татарская  лингвистическая стилистика и поэтика

35 часов

Аңлатма язуы

10-11 сыйныфлар

35 сәг

Тукай районы Мәләкәс урта мәктәбе

 укытучысы Умнова Лилия Ивановна

 эшләде.

Әлеге курс 10-11 сыйныф укучыларының танып белү эшчәнлеген hәм үйлау сәләтен үстерү максатыннан кулланыла. Әлеге теманың актуальлеген заманча белем  стандартлары үзе таләп итә. Курс эшчәнлеге шәхес тәрбияләүгә нигезләнә. Шулай ук программада мәктәп дәреслегендә булмаган әсәрләрнен алынуы да баланың  логик фикерләү сәләтенә уңай тәэсир итә. Информацион ташкыннан үзенә кирәген сайлап алып, аны эшкәртә белергә өйрәтә.

Әлеге электив курс белән эшләү барышында түбәндәге күнекмәләр алына hәм ныгытыла.

- беренчел чыганаклар белән эшләү ( дәреслек, хрестоматияләр, белешмәләр, фәнни- популяр басмалар, дистанцион белем бирү чаралары)

-фикер алышуларда катнашу ;

- чыгышлар әзерләү, фәнни- тикшеренү эшләре алып  бару. Аларны дөрес итеп язу hәм тәкъдим итеп яклау.

-  яңа информацион –техник чараларны  куллану hәм файдалану.

Укучыларның белемнәре , әлеге эликтив курс барышында, аларның активлыкларын , чыгышларын, докладларын исәпкә алып бәяләнә.

Сөйләм стильләре билгеле бер тел җирлегендә hәм ярдәмендә  барлыкка килә.

Лингвистикада стиль- тел чараларын билгеле бер рәвештә куллану нәтиҗәсе, hәм шуңа күрә hәр төр стиль – үзенә бер система тәшкил итә. Стилистика исә сөйләмдәге менә шул стиль системаларын hәм телнең төзелешендәге стилистик мөмкинлекләрен өйрәнә.      Ул телнең җанлы халәтен өйрәнеп, сүз, җөмлә, аваз, hәм интонациянең мәгънә hәм тәэсир көче нечкәлекләренә игътибар юнәлдерә, тел хәзинәсендәге байлыкларның кайсы кайда, ничек hәм нинди максат белән файдаланылуын билгели.

Лингвистик стилистика сөйләм төрләренең төзелешен, сөйләмдәтел  төрләренең төзелеше , сөйләмдә тел чараларының куллану рәвеше белән шөгыльләнә .

Әлеге  курста укучыларга сөйләм типларының hәм стиль төрлелекләренең төзелеше, аларны барлыкка китерүдә сүзнең, грамматик форма яки фонетиканың ни рәвештә кулланылуын тикшерү эше тел белеменең бер тармагы стилистика икәне аңлатыла. Риторика (нотык сөйләү сәнгате) буенча тория бирелә. Лигвистик поэтика үзенчәлекләре, лигвистик стилистиканың тармаклары, hәм аның анализы күрсәтелә. Лингвистик стилистика телнең җанлы халәтен, кулланылышын өйрәнеп, сүз белән сөйләм арасындагы бәйләнешнең нигезенә ныграк төшенергә, телнең тасвирлау hәм сурәт ясау мөмкинлекләрен тулырак ачарга ярдәм итә.

Тел чаралары белән сөйләм төрләре үзара бәйлнештә  ныклы бер система тәшкил итә. Стилистик система - бердән , сөйләм типларының hәм стильләренең hәркайсы үзләренең төзелешендәге аерып күрсәтә алырлык лингвистик hәм экстралингвистик үзенчәлекләргә ия булуга кайтып калса , икенчедән , стилистик система ул- телдәге грамматик, фонетик hәм аеруча лексик чараларның hәм фразеологиянең әлеге шул сөйләм типлары hәм стильләре белән аерылгысыз бәйләнеше дигән сүз.

Эликтив курс программасы  «Сөйләм стильләре», «Лексик стилистика», «Грамматик стилистика», «Фонетик стилистика » бүлекләрен үз эченә алган.

Фәннең башка тармакларындагы кебек үк , стилистиккада да хәл ителәсе яки бәхәсле мәсьәләләр җитәрлек.

Максат: Телнең коммуникатив hәм экспрессив мөмкинлекләре турында төп мәгълүмат бирү. Әлеге мәгълүматларны телнең кулланылыш шартларында, ягъни сөйләм эшчәнлегендә шартларында өйрәнтү. Укучыларны фәнни- тикшеренү эшенә тарту.

Бурычлар: 1.Лингвистик стилистиканың төп категорияләрен бирү.

2. Татар телендә сөйләм стильләре hәм чаралары булуын hәм аларның бер- берсеннән аерып торучы үзенчәлекләрен, сөйләм төрен hәм стильне барлыкка китерүдәтелнең грамматик hәм фонетик чаралары ни рәвешле кулланыла икәнен ачыклау.

3. Телнең үзенең билгеле бер мәгънә яки тойгы белдерүдә, кеше аңына, уй – кичерешләренә тәэсир итүдәге көч- куәтен hәм мөмкилекләрен күрсәтү.

4. Лингвистик поэтика hәм лингвистик анализның төп үзенчәлекләрен аңлату.

Курсны тәмамлаганнан соң тәкъдим ителүче чыгарылыш эш темалары hәм төрләре.

1 Фәнни- тикшеренү эшләре:

1. Шигырь ритмикасы + презентация ,диаграмма
2. Н. Гыйматдинова  әсәрләрендә тел- стиль үзенчәлекләре. + презентация диаграмма
3. Ф. Хөснинең «Йөзек кашы » әсәрендә фразеологизнар hәм троплар. + презентация, диаграмма
4. Г Тукай иҗатында омонимнар. + презентация, диаграмма
5. Г. Исхакыйның «Остазбикә » әсәренең тел- стиль үзенчәлекләре. + презентация ,диаграмма
6. Әдәби әсәрләрдә тиңдәш кисәкләр кулланылышы
7. Әдәби әсәрләрдә тулы hәм ким җөмләләр.
8. К. Тинчуринның «Зәңгәр шәл» драмасында фигыль формалары
9. Мөхәммәдьяр иҗатында парабола.
10. Г. Тукай иҗатында күчерелмә мәгънә.
11. Бүгенге көн поэзиясендә эндәш сүзләр.
12. Бүгенге көн балалар шигъриятенең төп стиль үзенчәлекләре.

2 Зачет өчен темалар..

2 нче өлеш

Тематик бүленеш

1 дәрестә

Лингвистик стилистиканың төп категорияләрен бирү.

Татар телендә сөйләм стильләре hәм чаралары булуын hәм аларның бер- берсеннән аерып торучы үзенчәлекләрен, сөйләм төрен hәм стильне барлыкка китерүдәтелнең грамматик hәм фонетик чаралары ни рәвешле кулланыла икәнен ачыклау. Әлеге тармакның үсеше, нигез салучы галимнәре белән таныштыру

2-3 дәресләрдә Сөйләшү стиленә генә хас сүзләр. Язма сөйләмгә хас сүзләрнең үзенчәлекләрен күрсәтү. Терминлашкан сүзләр , терминлашмаган сүзләр.

4-5 дәресләрдә Искергән ,яңа, жаргон, диалекталь, алынма сүзләр.Синоним, антоним , омонимнарның әдәби әсәрләрдә кулланылышы.

6-7 дәресләрдә Әдәби әсәрләрдән фразелогик әйтелмәләр hәм сүзнең күчерелмә мәгънәләрне табу..

( әсәрләр индивидуаль сайлана)

8-9 дәресләрдә Чагыштыру, метафора, эпитет, метонемияне тексттан табу.

( әсәрләр индивидуаль сайлана)

10-11 дәресләрдә Гипербола hәм литота, ирония. перифраз, оксюморон, тексттан табу.

( әсәрләр индивидуаль сайлана)

12-13 дәресләрдә исем hәм сыйфат категорияләренең стиль үзенчәлекләренен күрсәтү роле. Тексттан мисаллар белән аңлату. И. Сәлахав «Колыма хикәяләре»

14-15 дәресләрдә Алмашлыкларның стиль үзенчәлекләренен күрсәтү роле, кулланылыш дәрәҗәсе. Тексттан мисаллар белән аңлату.Ә. Еники «Матурлык»

16-17 дәресләр фигыльләрнең стиль үзенчәлекләренен күрсәтү роле, кулланылыш дәрәҗәсе. Тексттан мисаллар белән аңлату. А. Гыйлаҗев «Җомга көн кич белән»

18- 19 дәресләрдә Әдәби әсәрдә раслауны, инкарьны hәм сорауны белдерүдә синтаксик күчерелмә мәгънәне белдерүче чаралар.

20-21 дәресләрдә Инверсиянең hәм аерымлануның мәгънәви әhәмияте hәм аның шартлары.  Поэзия.

22-23 дәресләрдә Тиңдәш кисәкләрнең мәгънәви әhәмияте hәм аның шартлары.

Текст өстендә эш. Г. Ахунов «Идел кызы»

24-25 дәресләрдә  Кабатлау алымы яки репиза,анафора,эпифора,,эпистрофа градация, антитеза, хиазм төшенчәләрен бирү. Ә .Фәйзи «Тукай» романы.

26-27 дәресләрдә Период, гади тезмә сөйләм, уртак сөйләмнәрнең төп үзенчәлекләрен бирү.

28-29 дәресләрдә Тезмә әсәрдә сузык hәм тартык  авазлар әйтелеше. Аларның яңгырашка тәэсире.

30-31 дәресләрдә Укучылырны сәхнә сөйләме интонацияләре белән таныштыру.

32-33 дәресләрдә беренчел чыганак өстендә эш.Силлабик, аруз, катнаш үлчәмле шигырь, ирекле, ак шигырьләр. Рифма.

(Р. Фәйзуллин иҗаты буенча.)

34-35 Фәнни- тикшеренү эшләренә таләпләр белә таныштыру, консультация

Фәнни- тикшеренү эшләренә таләпләр.

1 Фәнни хезмәт басма рәвештә12-15 биттән артмаска, электрон hәм кәгазь вариантта язылган булырга ;

2 Эчтәлек, кереш, төп өлеш, нәтиҗә, кулланылган әдәбият hәм фәнни хезмәтнең тезисы, сылтамалар ( сноснки)  булырга , битләр билгеләнергә тиеш.

Фәнни- тикшеренү эшләрен бәяләү критерийлары ( максималь бал 30 бал)

1. теманың актуальлеге
2. максаты hәм бурычлары дөрес куелу.
3. кулланылган әдәбият 3 тән ким булмавы
4. эзләнү яки эксперимент өлешләре булу.
5. Фәнни эшнең бизәлеше таләпләргә туры килүе.
6. Укучының чыгышы 5-7 минуттан артмаска тиеш hәм күрсәтмәлекләрдән дөрес файдалану бәяләгәндә исәпкә алына.

Укучылар өчен әдәбият.

1. Бәширова И. Язучы- тел остасы // Герой. Стиль. Осталык.// Казан  Тат., кит., нәшр.,1974
2. Зәкиев М.З.Татар теле  синтасисы.// Казан // Мәгариф 2005
3. Курбатов Х.Р.Татар теленең лингвистик стилистикасы hәм поэтикасы // Казан // Мәгариф 2002
4. Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле // Казан // Мәгариф 2005
5. «Казан утлары», «Сөембикә», «Мәйдан» журналлары.

Укычылар өчен әдәбият.

1. Бәширова И. Язучы- тел остасы // Герой. Стиль. Осталык.// Казан  Тат., кит., нәшр.,1974
2. Галиуллин Т.Н. Шигърият баскычлары .// Казан // Мәгариф 2002
3. Заhидуллина Д.Ф. Урта мәктәптә татар әдәбиятын укыту методикасы .// Казан // Мәгариф 2002
4. Заhидуллина Д.Ф.Татар әдәбияты Теория. Тарих.// Казан // Мәгариф 2004

5. Зәкиев М.З.Татар теле  синтасисы.// Казан // Мәгариф 2005

        6    Курбатов Х.Р.Татар теленең лингвистик стилистикасы hәм поэтикасы                       // Казан // Мәгариф 2002

       7   Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле // Казан // Мәгариф 2005

       8    «Казан утлары», «Сөембикә», «Мәйдан» журналлары.