«Буряад yреэлнyyдэй хэлэнэй онсо шэнжэнyyд»

 «Буряад yреэлнyyдэй хэлэнэй онсо шэнжэнyyд»

Дамдинова Раднаханда

ученица 9 «г» класса

МАОУ « СОШ № 32

Yреэл хyнyyдэй бэе бэедээ зол жаргал, элyyр энхые, ажал хэрэгyyдтэ амжалта хyсэдэг, оюун сэдьхэлдэ нyлoo yзyyлдэг, захяа заабари, hургаал хэлэжэ урмашуулха, баяр баясхаланай yгэ болоно. Yреэлнyyд аман yгooр зохёогдодог, аман yгooр дамжан зоной дунда дэлгэрдэг байгаа, тиимэhээ арадай аман зохёолой ородог гээшэ.

1. Удхынгаа талаар yреэлнyyдэй илгаанууд

1. Гал гуламта, гэр бyлэ тухай.

Эртэ урда сагhаа монгол туургата арадууд гал гуламтаяа манаха, бадарааха, yри хyyгэдээ хyмyyжyyлхэ хэрэгтэ ехэ анхарал хандуулдаг байгаа. Гал хyнэй гэр бyлэтэй , бууса байратай, мал адууhантай хамта ажамидаралайнь гол тулга болодог бэлэй. Хyн бууса тодхооhон газартаа гэрээ бодхоожо, галаа тyлидэг гээшэ. Тиимэhээ гал хyнэй бyлэтэй, yри хyyгэдтэй нягта холбоотой болоно. Жэшээнь,

2. Тоонто нютаг, тyрэл дайда, байгаали тухай.

     Буряад зон тоонто нютагаа, тyрэл дайдаяа, оршон тойронхи орон дэлхэйнгээ уула хадануудай эзэдые хyндэлжэ, шyтэжэ ябадаг. Хyн гээшэ байгаалиин таhаршагyй хуби болоно. Тиимэhээ монгол угсаата  зон хэр угhаа тyрэл дайдадаа, газар уhанда гамтайгаар хандахые оролдодог.

3. Мал ажахы, агнуури, загаhа барилга тухай.

     Хэр угhаа нааша буряад зон мал ажал эрхилжэ, агнуури хэжэ, загаhа барижа, тэрэнэйнгээ ашаг шэмээрнь ажамидаржа hуудаг бэлэй. Тиимэ ушарhаа малша, ангууша буряад арад олон зуун жэлэй ажалай дyй дyршэл, ажаглалта дээрэhээ yндэhэлэн, баярай найр наада хэхэдээ, yреэл, магтаал соогоо 5 хушуун малаа магтажа, ан гyрooлoo дурдадаг заншалтай.

4.  Шажан мyргэл тухай.

   Буддын шажантанай yндэhэн hургаалда хyн бyхэн энэрхы сагаан сэдьхэлтэй байха, бyхы амитай юумые хамгаалжа, байгаалиие хамгаалжа ябаха гэжэ хэлэгдэдэг.

5. Ажаhуудал тухай. Yреэл буряад зоной yдэр бyриин ажаhуудалай yзэгдэлнyyдтэй нягта холбоотой гээшэ.

Эрхытэндэ диилдэнгyй,

Амитанда абтангyй,

Эрын юhэн эрдэм тyгэсэhэн,

Эрхим хyбyyн болоорой.

6. Хурим тyрын yреэлнyyд.

Буряад арадай заншалта хурим тyрын шата бyхэндэ хэлэгдэдэг yреэл бyхэн ooрын удхатай, зорилготой.

7. Сагаалганай yреэлнyyд.

8. Yндэhэн хэлэн, ёhо заншал тухай.

   Дэлхэйн арад бүхэндэ түрэл хэлэниинь һанал бодолоо андалдаха түшэг тулгууринь, эгээн ехэ баялигынь болоно.

2. Yреэлнyyдэй лексическэ шэнжэнyyд.

1. Тодорхой ба юрэнхы удхатай yгэнyyд.

Тодорхой удхатай yгэнyyд юумэнэй бодото байдалые тэмдэглэдэг, жэшээлхэдэ, yреэлнyyдэй хэлэндэ эд бараан, аягя шанага, хубсаhанай нэрэнyyд дурдагдадаг.

Юрэнхы удхатай yгэнyyдэй тоодо хyнэй сэдьхэлэй байдалые харуулhан сагаан hанаан, сэдьхэл, уур сухал гэхэ мэтэ ойлгосонууддые тэмдэглэнэ. \

2. Синонимуудые хэрэглэлгэ. Абяануудайнгаа бyридэлooр ондоонууд аад, удхаараа дyтэрхы yгэнyyд буряад yреэлэй хэлэндэ олоор хэрэглэгдэдэг.

Хайрата hайхан басагамни                         Хyyхэн тyрэhэн хубитайдаа

Хадамда гаража ошобош.                           Хyнэй болобо гээшэш. (басаган - хyyхэн).

3. Антонимуудые хэрэглэлгэ. Антонимууд юумэнyyдые, yзэгдэлнyyдые зэргэсyyлэн, бyри уран гоё болгохын тула хэрэглэгдэнэ.

А) Хара hанаатанда халдангyй,

Сагаан сэдьхэлтэй ябаарай  (хара - сагаан).

1. Yреэлнyyд соо архаизмууд (нюдэн-нята, гар-мотор, бэеын элyyр-бэе лагшан, хоол-зоог, ордон-yргooн; зэр зэмсэгyyд-хуяг, hаадаг, талхи г.м), неологизмууд (совет засагай yеэр бии болоhон-спутник, коммуна, техникэ г.м.), абтаhан yгэнyyд (хитад хэлэнhээ абтаhан-сай, буу, танха, ород хэлэнhээ-амбаар, гулваа, хилээмэн, шэниисэ, машина, самолёт, радио г.м.). Гадна нютаг yгэнyyд yреэлнyyд соо хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь, эхирид буряадуудай yреэлнyyд соо яргал (жаргал), ёргоон (зургаан), ялга (жалга).

3. Yреэлнyyдтэ хэлэлгын хубинуудые хэрэглэлгэ .

     Хэлэлгын хубинууд сооhоо тусхайта юумэнэй нэрэнyyд yреэлэй хэлэндэ тон yргэнooр хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь, иимэ yгэнyyд-Байгал, Саяан уула.

   Yреэлэй хэлэндэ тэмдэгэй нэрэнyyд ходо хэрэглэгдэдэг: hайн, муу, yндэр, набтар,

    Монгол угсаата арадууд эртэ сагhаа тооогой hyлдэ тэмдэгyyдтэ шyтэдэг заншалтай. Нангин шyтэлгэнэй тоонууд тиимэ олон бэшэ: 3,4,5,6,7, 8, 9, 10, 12, 108 гэхэ мэтэ.   Глагол хандаhан тyлэб yреэл бyхэндэ шахуу орожо, yреэлнyyдэй хэлэнэй эгээл гол шэнжэнyyдэй нэгэниинь болонхой.

IV. Yреэлнyyдэй синтаксическа ooрсэ шэнжэнyyд.

 1.  Тодо нюуртай нэгэ бyридэлтэ простой мэдyyлэлнyyд олоор дайралдадаг: Айлай эрхим айл бологты, аймаг соогоо нэрэтэй бологты.

2. Хоёр бyридэлтэ простой мэдyyлэлнyyд хэрэглэгдэдэг: Наймаантнай наашатай байг, Худалдаантнай хурдан байг.

3. Юрэ дэлгэрэнгы мэдyyлэлнyyд хэрэглэгдэдэг: Аша yритнай алтан yайхан богоhо табиг, алдар нэрэ зэргэ олог, урилдама мори унаг.

5. Yреэлэй шyлэгэй ooрсэ зyйлнyyд.

1. Толгой холболго. Буряад yреэлэй онсо шэнжэ хадаа толгой холболго болоно: зэргэлээд байhан мyрнyyдэй эхин абяанууд болон yенyyд хоёр хоёроороо, дyрбэ дyрбooрoo адлинууд байдаг.

2. Yреэлдэ yгын hyyл холболго хэрэглэгдэнэ:

      Хун сагаан хонидтнай                                  Айл болоhон бyлэтнай

     Хошоолон сула олошорог лэ!                    Аша гушанараар олошорог лэ!

6. Тобшолол.

    Буряад yреэлнyyд зоной дунда дэлгэрэнги, хyнyyд yреэлнyyдээр ехэтэ hонирходог, мэдэхэ, дуулаха гэжэ оролдодог. Yреэлнyyд аман зохёолой бэшэ зyйлнyyдтэ уран маягайнгаа талаар дyтэшье hаа, хэлэнэйнгээ ooрсэ шэнжэнyyдтэй, шэнэ арга боломжонуудтай гэжэ элирнэ. Буряад yреэлнyyдэй гол бyлэгyyд, досоодо байгуулгань, уран аргануудынь ехэ ондоо болонгyй, тэрэ зандаа саашадаа хyгжэхэ гэжэ hанагдана. Эртэ урда сагhаа дамжан ерэhэн yреэлнyyд хyмyyжyyлхы  удхатай шанартай, буряад хэлэ yзэлгэдэ, хyгжэлтэдэ аша туhатай, ёhо заншалай дэлгэрэлгэдэ ехэ yyргэтэй байна. Тиимэhээ ургажа ябаhан бидэндэ yреэлэй hайхан yгэнyyдые мэдэхэ гээшэ шухала хэрэг болоно.

Хэрэглэгдэhэн литература

1. Бабуев С.Д. Буряад yреэлнyyдэй хэлэнэй онсо шэнжэнyyд, Улаан-Yдэ, 2004
2. Бадмаев Ц-Б.Б. Тyрэлхи хэлэеэ мэдэнэгyй гэжэ…, Буряад yнэн, 1991 оной августын 9.
3. Бабуев С.Д. Yреэл тогтохонь болтогой! Улаан-Yдэ, 1990