марий да суас йылмыласе кутырымо этикет

Марий да суас йылмыласе кутырымо этикет

(Разговорный этикет марийского и татарского языка)

Анеева Софья, 10 класс

Руководитель: учитель марийского языка и литературы

Иванова Алина Александровна

Мемнан кумда элыштына миллионло еҥ ила. Нунын кокла гыч кажныже шке йылмыж дене кутыра. Кажне еҥ изи годсекак шке йылмыжым йӧратен тунемеш. Элыштына чыла йылме иктӧр праван, шонет- шке йылмет дене ойло, шонет - весым ойырен нал. Могай йылме тыланет келша, тугай дене тунем кертат. Тӱрлӧ калык - тӱрлӧ ой. Кажне этнос уш-акыл пӱсылык денат, койыш-шоктыш денат ойыртемалтеш. Эсогыл ик наций кӧргыштат тӱрлӧ шӱлышан, койышан улыт. Южгунамже марий ден марият мутланен, ӱчашен, ик шонымашке толын огыт сеҥе, пуйто палыдыме улыт, икте-весым умылаш огыт тырше.

Арам огыл калык ойла: «Мутынат нелытше уло», «Поро мут - эм, шакше  мут - аяр». Садлан мутым чын кучылташ манын, кутырымо этикет уло.

Кутырымо этикетыш тыгай умылымашын посна шомакышт да ойсавыртышышт пурат: саламлалтмашын, извинитлалтмашын, чеверласымашын, палыме лиймашын, мутлан: «Салам!», «Кузе иледа?», «Чеверын!», «Тау!», «Таза лийза!», «Вуеш ида нал!» да тулеч молат.

Пашан кӱлешлыкше: Тиде пашан кӱлешлыкше изи огыл. Пашам таҥастарен, марий да суас кутырымо этикетын шуко икгайлыкыштым ужына. Тыгак суас да марий кутырымо этикет сынан шомак-влакын тӱрлӧ ситуацийыште кучылталтме ойыртемыштым эскерен кертына.

Суас да марий йылмын этикет ойыртемыштым лончылаш тӱрлӧ диалект материалым кучылтмо. Но тӱҥ источниклан кызытсе сылнымутан лигература шотлалтеш.

Эн ончычак этикет шомакым рашемдена. Этикет – илышыште пеҥгыдемдалтше йӱла, иктаж-могай койыш. Мутлан, тунемме верлаште туныктышо классыш але аудиторийыш пура - тунемше-влак шогалыт, автобусыш але  троллейбусыш ончыч ӱдырамашым пуртена, лекме годым, мӧҥгешла, пӧръеҥ

ончыч вола. Кочмо годым вилке шола кидыште, кӱзӧ пурлаште лийшаш. Тыгай йӱла шуко уло.

Йодмаш (обращений) - йылме этикет-влакын ойыртемалтше кылыштым саемдаш тыршыме йӧнлан шотлалтеш. Йодмаш тӱрлӧ ситуаций-влакын кылыштым ушаш кучылталтеш да тыгак йылме этикетын ужашыже лиеш, кушто тӱрлӧ социальный палыже-влак ончалтыт.

Россий мландыщте йодмашын кок тӱрлӧ формыжо уло: «тый» да «те». Мутлан, вес эл-влак дене таҥастарена гын, Английыште ик форма гына, Румынийыште гын, кум форма. Швецийыште да Польшышто кугурак-влак деке але начальникышт деке «те» - ман огыт ойло, а 3-шо лица формым кучылтыт. Мутлан: «Мыланем доктор полшынеже огыл мо?», «Ӱдырамашым мӧҥтыжӧ ужаташ лиеш мо?» да тулеч молат. Кок кутырымо йылмыштат еҥ-влаклан «те»-ман вашештен огытыл, а «тый» олмештыш мутым кучылтыныт. Шке лишыл родо-тукымышто тыге маныт: «ака» («апа»), «иза» («абый»), «шольо» («энем»), «акам» («апам»)... А ожно суас-влакын чӱчкыдынак тыгай мут кылдышлам кучылтыныт: «чибэр апа» («мотор ака»), «алма апа» («олма-ака».). Суасынат, марийынат ныжылгым да порым ончыктышо ятыр шомакышт уло: «шергаканем» («кадерлем»), «йӧратымем» («соеклем»).

Ӧрдыж еҥ-влакым лӱмдымаште тыгай ойыртем палдырна: «лӱм + родо тукым термин»: «Камил абый» («Камиль изай»), «Алсу апа» («Алсу акай»).... Руш йылмын влиянийжылан кӧра фамилийым да лӱмым каласаш тӱҥалыныт: Тимур Арсланович, Алсу Ренатовиа, Софья Анеева да т.м. Тыгай мутланымаш пытартыш ийлаште икмыняр талышнен. Палемдена вот мом: суас йылмын ойыртемжым. Нуно тыге маныныт: Анеева Софья Геннадий кызы. А мемнан марий йылмыште тыгай йӧн огеш вашлиялт.

Тыгак палемден кодыман: ожно суасын официальный мутланымаште тыгай лӱмдымаш вашлиялтын: «Иптэш Саляхов!» (товарищ Саляхов!»). А кызыт тыгай лӱмдымаш огеш вашлиялт.

А марий йылмыште вес семынрак. Лишыл еҥлан, йолташлан але палыме-влаклан «Товарищ» але «Пагалыме товарищ» манын огыт ойло. Тиде пагалыдымашлан шотлалтеш. Тыге иктаж-могай палыдыме eҥ-влаклан веле ойлаш лиеш. Мутлан: поездыште, кевытыште, общественный верлаште да т.м.

Южгунам туманлыме годым «те» олмеш «тый» шомакым ойлен колтат. Тидыже еҥын шкем кучен моштыдымыжым ончыкта.

Кызыт калыкыште тыгай кутырымаш пеҥгыдемалт толеш: шке родо-тукымым «тый» манмаш. Шукыж годым тыгеак пырля ыштыше пашаеҥ да йолташ дене кутырена, молан манаш гын, тидын годым икте-весе деке ваш кыл шижалтеш.

Суас-влакынат, марий-влакынат ожно годсек лӱмдылтышышт чӱчкыдын кучылталтын. Лӱмдылтышлан амалым ыштеныт: айдемын-койыш шоктыш ойыртемже, вес семын мутланымыже, профессийже. Мутлан: суас-влаклан шукыж годым янлык-влак дене кылдалтше лӱмдылтмашым пуат - «Аю Вэли», «Буре», «Толко Гата». А марий-влаклан паша дене, профессий дене кылдалтше лӱмдылтыш-влакым - «Коркапан», «Инженер» да т.м. Лӱмдылтышым шукыж годым пӧръеҥ-влаклан пуэденыт.

Me кажныже палена: кеч-кунамат изирак ийготан кугурак дене ончыч саламлалтеш, пӧръеҥ - ӱдырамаш дене, подчиненный - начальник дене, йоча - кугыеҥ дене. Самырык ӱдыр илалшырак пӧръеҥ деч ончыч пелешта.

Суас-влакын унала толмеке, эн ончыч суртозан ватыж дене саламлалтыт, вара шкеж дене, лач тидын почеш гына моло уна-влак дене. Марий-влакын тыгай койышыштым огыт ончыкто.

Эн ончычак ойым саламлалтмаш деч тӱҥалман. Саламлалтмаш утларакше поро шонымашан улмым, весым пагалымым ончыкта. Эн ончычак вашлийме еҥын шинчашкыже ончалыт. Пӧръеҥ саламлалтме годым вуйжым сава, ӱдырамаш - изиш эркынрак. Самырык еҥ кугурак, палыме еҥ дене вашлийме годым вуйым утларак савалта. Икте-весым ме кидым кучен саламлена. Тидыже акрет годсо жап гычак толын. Ужыда, тошто йӱла кузе вашталтын. Але, палыме еҥым вашлийын, вуйым савалына. Тыгодым палышаш улына: палыме лийме я саламлалтме годым кугурак еҥ изираклан кидым ончыч шуялта, ӱдырамаш - пӧръеҥлан, туныктышо - тунемшылан, паша годым вуйлатыше - подчиненныйлан. Ӱдыр я рвезе ӱдырамаш илалшырак пӧръеҥын кид шуялтымыжым вуча. Марий калыкынат, суасынат ӱстел гоч кидым огыт пу. Кид кучен саламлалтме годым ӱдырамаш перчаткым кудашдеат кертеш, но илалше дене саламлалтме годым кудашаш шотлан толеш. Каласаш кӱлеш: тӱрлӧ калыкын саламлалтме койыш тӱрлӧ. Мутлан, китаец-влак ожнырак икте-весе дене шке кидыштым кормыжтен саламлалтыныт, кок лапландец, (саам), вашлиймекышт, нерыштым ваш-ваш йыгат, самырык американец-влак ӧндалалтыт, француз шӱргетым шупшалын саламла. Тӱрлӧ калыкын тӱрлӧ йӱла. А суас-влак, марий-влак дене таҥастарымаште, кок кидге саламлалтыт. Ик кидым гына пуэн саламлалтмашым нуно пагалыдымашлан шотлат.

Но кажне калыкын йылмыштыже икте-весым саламлаш йӧршын посна мут але мут кылдыш-влак пеҥтыдемдалтыныт. У кече тӱҥалеш, палыме еҥым вашлийына. Уждымо-колдымо гай эртен кайыше, очыни, иктат уке. Але еҥ деке пурен шогалына. Тыгодым икте-весым кеч-кӧат саламла, поро мутым каласа. Кажне калыкын шке саламлыме ойжо уло. Йӱла тыгай.

«Поро эр!», «Поро кас!», «Поро кече!» - йоҥта марла. Тыгодым суас-влакын кутырымо ойыштышт чӱчкыдын тыгай саламлалтмаш кучылталтеш «эссэламэгалэйкум», а вашмут «вагэлэйкемэссэлам». Да тыгак нунын официально кутырымо ойышто чӱчкыдынак «Исэнмесез!», «Хэерле иртэ!», «Xэерле кич!» вашлиялтыт. Суас-влакын кажне кечын ойлымо шомак тӱшкаш пурат: «Нихэл!» (Пашада кузе кая?), «Саумы?» (Таза улат мо?). Тыгодым, кузе марий студентынат, тыгак уас студентынат мутланымашыштышт вашлияш лиеш: «Чао! Салют!».

Каласен кодаш кӱлеш: марийынат, суасынат тыгак тау мутшо-влак, проститлаш йодмо ой-влак, тыланыме, мончаш пурымеке, корныш ужатыме, пытартыш  корныш ужатыме сугынь-влакым палемдат.

Илыш вашталтме дене шомак-влакат вашталтыт але йӧршешлан йомыт. А тыгай шымлымаш мут-влакын кузе лиймыштым, кунам кучылталтмыштым рашемда да нуным курымешлан арален кодашлан полша.

Шымлымаш аланыште ончылгочак пашан тӱҥ сомылжылан тидым палемдыде ок лий: кутырымо этикетын ситуативно-стилистический да синтаксический ойыртемыштым лончылымаш. Тыгак коеш: марий да суас йылме-влакын икгай йылме этикетышт палемдалтыт.

Пытартышлан эше иктым каласен кодыман. Кызыт ме, марий-влак, моткоч чот куштыраҥше, козыра йылме дене мутланена. Ойыштына шуко руш мутым кӱлеш деч посна пуртылына, ойым руш йылмын грамматикыже почеш чоҥаш тыршена. Южгунамже колышташат йыгыжге, пылышымат шӱта. Сандене марий самырык-влак деке тыгайрак ой канашым савырынем ыле: жаплыза шочмо йылмын яндарлыкшым, руш мутым кучылтде, чаткан кутыраш тыршыза.

Поснак марий-влакын, койыш-шоктышыштым ончен, ӧрдыжеҥ-влак чумыр калыкна нерген удан шонымыштым иктешлат. Чӱчкыдынак нуно ӧрын ойлат: молан марий йылме тыгай - пеле рушла, пеле марла йоҥга? Уке мо шкендан мутдаже? Айста огына намыслаҥде йылмынамат, шкенамат! Айста огына волто акрет годсо патырле марийын чолга чапшым.