В работе исследованы обряды связанные с испрашиванием души детей. Они несут в себе следы древнейшей родовой традиции. Главным в обряде испрашивания души ребенка является почитание Богини-Матери (Умай) и Матери-Земли в виде почитания культе огня, домашнего очага, поклонения пещерам.
Вложение | Размер |
---|---|
![]() | 27.06 КБ |
Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман
Буряад Уласай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат
Һалбари: Ёһо заншал
Үхибүүдэй һүлдэ эрилгын мүргэл сагай һубяаряан соо
Дүүргээ: Жалсанов Александр
Буряад Уласай үндэһэтэнэй
1-дэхи лицей-интернадай 9 ангиин һурагшад
Хүтэлбэрилэгшэд:
Гомбожапова Сэсэгма Базарнимаевна,
түүхын багша,
Мункуева Мира Баировна,
буряад хэлэ ба литературын багша
Улаан-Үдэ
2022г
Оролто хуби
Буряад арадай ёһо гурим хэдэн зуугаад, мянгаад жэлэй туршада мүлигдэ мүлигдэһөөр ерэһэн, арад бүгэдын ажалда хэрэгтэй, хатуу шанга байгаалиин байдалтай холбоотой. Мүнөө сагта үхибүүтэй боложо шададаггүй айлнууд олоор дайралдадаг. Теэд илангаяа залуушуул яажа үхибүүнэй һүлдэ эрихэб, ямар ёһолол бүтээлнүүд, шүтөөн газарнууд бииб гэжэ һайнаар мэдэдэггүй. Тиимэһээ тон тааруу, сэсэн, бодото байдал, хэрэг дээрэ шалгагдан, шэлэн абтаһан үхибүүнэй һүлдэ эрилгын ёһолол бүтээлнүүд тухайгаа ойлгуулан бэшэхэнь шухала гэжэ һананабди.
Шэнжэлгын сэдэб: Үхибүүдэй һүлдэ эрилгын мүргэл сагай һубяаряан соо.
Хүдэлмэриин шэнжэлхэ гол зүйл: үхибүүнэй һүлдэ эрилгын ёһолол бүтээлнүүд.
Хүдэлмэриин гол зорилго: үхибүүнэй һүлдэ эрихэ ямар ёһолол бүтээлнүүд, шүтөөн газарнууд бииб гэжэ элирүүлхэ.
Шэнжэлгын арганууд: түүхын, зураглалгын, олониитын зоной հанал бодол, հуралгын, фото зураг буулгалгын, информаци суглуулгын ба болбосоруулгын арга боломжонууд, нютагайхидаар хөөрэлдэхэ, олоհон мэдээсэлээ согсолхо.
Интервьюдэ хабаадагшад:
Хүдэлмэриин байгуулга: шэнжэлхы хүдэлмэри оршолһоо, гол хубиһаа, тобшололһоо ба хэрэглэгдэһэн ажалнуудай тобьёгһоо бүридэнэ.
Гол хуби
Буряад айлнууд заншалтай ёһоор олон үхибүүдтэй байгаа. Илангаяа угаа үргэлжэлүүлхэ хүбүүтэй болохоео тэдэ ехээр хүсэдэг байгаа. Үхибүүтэй боложо шадахагүй гээшэ гансашье энэ бүлын бэшэ, харин бүхы угай хохидол болоно гэжэ тоологдодог. Тиимэһээ үригүй айл үхибүүтэй болохо гэжэ үхибүүнэй һүлдэ эрилгын ёһолол бүтээлнүүдые , мүргэл үнгэргэдэг байгаа. Энэ айлай түрэлхэд үхибүүдтээ баһал үхибүүнэй һүлдэ эрижэ мүргэл хэнэ.
Үхибүүнэй һүлдэ эрилгын эгээл шухала ёһолол бүтээл гал тахилга болоно. Юундэб гэхэдэ, эхэнэр хүн гал гуламтын һаба һуулгын эзэн, хамгаалагша болоно. Эртэ урда сагһаа хойшо буряад зон гал гээшые бултанһаа ехэ гэжэ тоолодог байгаа. Галай хүсөөр хүн хоолойгоо тэжээдэг, бэеэ дулаасуулдаг. Гал – баян, үржэлтэй байдалай эхин. Гал ажамидарал, хүнэй ба амитадай һүлдэ болоно.
“Гал заяашаяа агын буряадууд тахихадаа, нэн түрүүн үргэлэй хони, һүнэй архи, тараг, айраг, шанаһан зөөхэй, тоһо бэлдээд, бөөе уридаг байгаа. Галай гуламтын хажууда шорой хаяад, үндэһэтэй мододые (ехэнхидээ залуу хуһан), хоорондонь торгон уялаануудаар холбожо уядаг байгаа. Энэ уялаанууд дээрэ элдэб үнгэтэй зурамуудые, үенэй (горностай), хэрмэнэй, шандаганай, булганай, һолонгын, хүрнын (хорька), минжын (бобра) (байгаа һаань) арһануудые үлгэдэг байгаа. Тиигээд хониео гаргажа, мяхыень шанадаг байгаа. Болоходонь, үбсүүень гаргаад, тэбшэ дээрэ табяад, дээрэһээнь торгоор хушадаг байгаа. Үбгэ һамган хоер галай хажууда зэргэлээд һуухадань, бөө һүнэй архитай аяга барижа, уншалга эхилдэг байгаа” ,- гэжэ Болотов Борлой Генинович хөөрэбэ.
Батоева Цыремжит Жамсарановнаагай хөөрөөнһөө, гал тахилгын ёһолол ламанаршье үнгэргэдэг байгаа. “Гуламтын гурбан тулгада элдэб үнгэтэй уялаануудые уяад, уншалга хэдэг байгаа. Гоелойнгоо хубсаһа үмдэһэн үбгэ һамган хоёр гуламтынгаа хажууда һуугаад, аман соогоо шара тоһо хээд, уншалгын үедэ гал руу сэсэргэнэ, мүн галдаа сагаан эдеэ үргэнэ. Галһаа сэсэрһэн ошон хубсаһан дээрэнь унаа һаань, үхибүүтэй болохо тэмдэг гэжэ тоологдодог байгаа” , - гэжэ Цыремжит Жамсарановна хэлэбэ.
Үшөө нэгэ үхибүүнэй һүлдэ эрилгын ёһолол бүтээл тоонто тайлган болоно. Тоонто тайлга хадаа алтан дэлхэйн үнгэ харатараа үхибүүнэй байһан гэрые – хойтые хүндэлэн үдэшэһэн ёһолол болоно. Хоёрдохёор, хамагые арюудхагша галай хүсөөр эхэнэртэ хабаатай бузарые арилгаһан удхатай. Гурбадахяар, түрөөдүй эхэнэрнүүдэй үнэр олон болохын тула үхибүү эриһэн даллалга болоно.
Богонихоноор тайраһан түлеэ нарииханаар хахалжа, зартагайлаад, зартагайнуудайнгаа үзүүрнүүдые бэе бэедэнь түшүүлжэ, тоонто булаһан газар дээрэ урса бодхоодог. Урса дээгүүрээ хониной һэмжэ нэмэрүүлэн хушаад, тэрэнээ улаан утаһаар орёодог. Энэ үедэ түрэхэ дуратай эхэнэрнүүд дэгэлэйнгээ дээдэ тобшо тайлаад, урса тойрон һуунад. Дэгэлээ сэлихэдээ, тобшонуудынь хэшэг буянай, үнэр баянай, адуу малай хэшэгэй һүлдэ асардаг гэжэ һүзэглэн бододог байгаа. Тэгшэ тоотой эхэнэрнүүд хабаадаха ёһотой гээд һануулая. Урсын досоо талаһаа гал аһаагдана. Тэрэнэйнгээ шатажа эхилхэдэ, тойроод һуугша эхэнэрнүүд ээлжээгээр шара тоһо балгаад, гал дээрэ турьянад. Тиигэжэ зуухын, галай эзэниие баярлуулба гээшэ. (буряад хэлэнэй сахим номһоо)
Тоһоёо турьяжа дүүргэһээр, сагаан эдеэнэй табаг барижа:
– “Аахурай!” – гэлдэн гурба дахин даллаад, иигэжэ айлададаг байгаа:
Ара бэедээ
Адууhании hулдэ абажа ерээрэй!
Эбэр бэедээ
Ури hулдэ абажа ерээрэйш!
На спине
Души домашних животных привези!
За пазухой
Души детей привези!
Удаань нэгэ тудхууртай мяхаар даллаһанай удаа тэрэнээ нара зүб бэе бэедээ дамжуулан, тудхуурһаа һанжаһан хошхоногһоо хазажа, гурба-гурба дахин хүртөөд, залиржа байһан галһаа хөө абажа, бэе бэеынгээ нюур хөөдэнэд.
Тайлгажа байһан тоонтынгоо заяашаһаа гуйжа, үхибүүнэй һүлдэ бэедээ халдахааһан эхэнэрнүүд һуумгашаа гурба дахин тахижа байһан гуламтадаа дахин зальбараад, бодожо, нара зүб гурба дахин гороолдог. Иигэжэ тоонто тайлгын ёһолол дүүрэбэ гээшэ.
Зол заяаша үхибүүдые ба мал аршалдаг гэжэ буряаадууд этигэжэ, “Үүдэеэ шангаар бү хаагты, заяашаяа сошоохот”,-гэжэ үхибүүдтээ хэлэдэг байгаа.
Үшөө нэгэ үхибүүнэй һүлдэ эрилгын ёһолол бүтээл талада гү, али хадада ургажа байһан ганса модондо (хуһан, шэнэһэн)мүргэл болоно. Энэ ёһололой бүтээл бөө, али нютагай наһатай хүн хэдэг байгаа. Хуһанда мүргэхэдөө, шара ба улаан үнгэтэй зурам үлгэдэг байгаа. Нарһанда мүргэхэдөө бүһөөр модо бүһэлөөд, зула бадараагаад, хүсэлөө хэлэн, хэды дахин үбгэ һамган хоёр модо тойродог.
Модонһоо хүүгэдэй һүлдэ гуйхадаа, иигээд модондо хандадаг байгаа:
Малгайн хара нарhан
Ара бэень
Алтан намаатай
Үбүр бэень
Мүнгү намаатай
Һайни һүлдэ тэндэ
Һаадаг номон үлгөөтэй юм!
Саада бэедэ - сараата модон,
Наада таладан - намаатай модон
Һайни һүлдэ гуйнаб
Баян үнүр болхое гуйгааб!
[Жамсараногэй бэшэhэн. Гомбожапов.2006, С. 55]
У раскидистой, огромной сосны
Задняя сторона
С золотыми ветвями,
Передняя сторона
С серебряными ветвями,
Душа хорошего [человека] там,
Лук и стрелы висят ведь!
На той стороне дерево с пометками,
По эту сторону дерево с ветвями,
Хорошую душу прошу,
Детьми богатым сделать попросил!
Харгын хажуугаархи һөөг бургааһануудай, булагай эхинэй модоной мүшэр һалаануудта уягдаһан элдэб үнгын бүдэй зурамуудтай, дарсагуудтай, сүмэлгэнүүдтэй газарые, хээрын ганса модые, харгын захадахи обоологдоһон шулуунуудые юрэ табиса, бариса гэдэг ааб даа. Эдэ бүгэдые “обоо” гэжэ нэрлэжэ болохогүй. “Обоо” хадаа нэгэ нютагай эгээл һүр хүсэтэй сабдагай байдаг газар гээшэ. Бурхадые, бурхан-һүнэһэ һүлдэнүүдые, тэнгэринэрые, хаан хаташуулые, эзэд, ноёдые, заяан һүлдэнүүдые, онгодые тодорхойлхын тула бөө мүргэлтэй буряадууд олон нэрэ томьёонуудтай байһан гээшэ. “Эзэн”, “харгалзагша” гэһэн үгэнүүд эгээл үргэнөөр дэлгэрэнхэй байгаа, тэдэ олонхи бурхадта, һүнэһэ һүлдэнүүдтэ хабаатай һэн. Эзэд хаа хаанагүй хэрэглэгдэхэдээ, хүнэй ажабайдалда ямар нэгэн үүргэ нүлөө үзүүлдэг юм гэжэ тоологдодог бэлэй.
Буряадууд үхибүүнэй һүлдэ обоо тахилганай үедэ эридэг байгаа. Буряад үльгэр соо иигэжэ хэлэгдэнэ: ”73 дархашуул Эсэгэ Малаан тэнгэриин хүбүүе бүтээгээд, хооһон добохоной орой дээрэ хуһан модон доро үлгы соо табиба.”
“Угай обоогой эзэнэй үршөөлөөр үхибүүд айлда бии болодог гэжэ буряадууд этигэдэг байгаа. Тиимэһээ обоогоо тахихадаа, айл бүхэн хуһанай мүшэр һууһан газартаа зоодог байгаа. Хуһанай мүшэрөөр дээрэһээ зол жаргал, хэшэг буян, хүүгэдэй һүлдэ буудаг гэжэ тоологдодог байгаа”,- гэжэ Жалсанова Ганжитма Цыреторовна хөөрэбэ.
“Бөөе хүдөөлүлһэн газар табисатай газар гэжэ хэлсэдэг. Тэрэ газарта баһал үхибүүнэй һүлдэ эридэг байһан. Жэшээнь, Могойтын аймагай Зугаалай нютагай хойно хада байдаг. Тэндэ Зугаа гэжэ нэрэтэй бөөе табиһан газар гэжэ хэлсэдэг. Анхан хүүгэдгүй айл үхибүүнэй һүлдэ эрижэ бөөгөөр уншалга хэдэг байгаа. Мүнөө энэ үедэ тэрэ хадаһаа гараһан аршаан үхибүүтэй болодоггүй һамгадта ехэ туһатай юм”, - гэжэ Борлой Генинович хөөрэнэ.
Үхибүүдэй һүлдэ эрижэ хүүгэдтэй болодоггүй бүлэ агы нүхэндэ ошожо мүргэдэг байгаа. Жэшээнь, Алханын “Эхын умай” гэжэ нангин шүтөөнэй, эди шэдитэй агы нүхэндэ заабол ошожо, үхибүүнэй һүлдэ гуйдаг. Үргэл хэжэ, һүөөр сэржэм үргэдэг, хадаг баридаг, зурам уядаг. Зула бадараадаг, эдеэнэй дээжэ үргэхэдөө, гуйлтаяа хэлэдэг. Агы нүхэн соохи дуһалынь альган дээрээ суглуулаад, нюураа, бэеэ аршадаг. Агы нүхэнэй ханаһаань гараараа шулуу малтажа абахаяа оролдодог. Хэды шулуун гартань ороноб, тэды үхибүүдтэй болохо гэһэн удхатай. Һүүлшын үедэ үхибүүдэй нааданхайнуудые (хүүхэлдэй, машина г.м.) орхидог заншал бии болонхой.
Нютаг бүхэндэ “Эхын умай” шэнги нангин шүтөөн газарнууд бии гэжэ мэдээжэ. Жэшээнь, Маншеев Доржа Михайловичай хэлэһээр, Түнхэнэйхид Шумаагай аршаанай Хүүхэн хадада (Гора-ребенок) ошожо, үхибүүнэй һүлдэ эрин мүргэдэг. Үргэлөө хээд, 2-3 саг соо энэ хада руу хараад һуудаг, басаганай гү али хүбүүнэй дүрсэ харагдаа һаа һайн тэмдэг. Баһал нааданхайнуудые тэндэ орхидог болонхой.
Баяр Дашеевичтэй хөөрэлдөөнһөө, Ахын аймагайхид Ногоон Дара эхын дүрсэтэй хабсагайда ошожо, үхибүүнэй һүлдэ эрихэдээ, ламые залажа абаашаад, уншалга хүүлдэг.
Мүн Ойхон гэжэ Байгалай олтирог дээрэ Ойхоной сүмын эзэн гэһэн агы нүхэндэ ошожо, үхибүү эрижэ мүргэдэг. Иишээ гансал бүһэтэйшүүл бөөе залаад ошожо, уншалга хүүлдэг гэжэ хэлсэдэг.
Буддын шажанай дэлгэрһэнэй хойшо буряад зон үхибүүнэй һүлдэ эрижэ, Сагаан Дара эхэ, Ногоон Дара эхэ, Банзарагша бурхадта мүргэдэг, шүтэдэг болоо.
Эхын жаргал олгодог шэдитэй Янжима Бурханда мүргэхэеэ Баргажанай аймагай Яаригта нютаг ошодог. “Янжима бурханай ордон” гэжэ дуган соо уншалгада һуугаад, хатарһан Янжима бурханай дүрэтэй томо шулуунда ошожо, мүргөөд, гороолоод, һөөргөө бусахадаа, хаанашье оронгүй, сэхэ гэртээ ерэхэ ёһотой.
Тобшолол
Тон тааруу, сэсэн, бодото байдал, хэрэг дээрэ шалгагдан, шэлэн абтаһан үхибүүнэй һүлдэ эрилгын ёһолол бүтээлнүүдые илгаруулаабди:
Мүн үхибүүнэй һүлдэ эрилгын олон шүтөөн газарнууд бии:
Буряад зон анхан сагһаа хойшо гал гуламтадаа, тойроод байһан байгаалиин эзэдтэ, Эхын умайда, Эхэ газартаа мүргэдэг, шүтэдэг байгаа.
Буддын шажанай дэлгэрһэнэй хойшо буряад зон үхибүүнэй һүлдэ эрижэ, Сагаан Дара эхэ, Ногоон Дара эхэ, Банзарагша, Янжима бурхадта мүргэдэг, шүтэдэг болоо.
Хэрэглэгдэһэн литература:
Барадин Б.Б. Рождение ребенка у бурят-монголов: (из старого быта хори-бурят Агинского аймака) //Жизнь Бурятии. –1926. – №7-9.-С.90-91
Батоева Д.Б. Дерево в обряде "испрашивания" сүлдэ ребенка // Материалы научн. конф. "Цыбиковские чтения-7". – Улан-Удэ:Изд-во БНЦ СО РАН. – С. 102-104
Галданова Г.Р. Доламаистские верования бурят.– Новосибирск,1987. – С.30
Гомбожапов А.Г. Традиционные семейно-родовые обряды агинских бурят в конце XIX-XX в. – Новосибирск, 2006. – С. 50-51
Линховоин Л.Л. Заметки о дореволюционном быте агинских бурят. –Улан-Удэ,1972. – 102с.
Нимбуев Т. Тоонто тайлга. https://buryadxelen.com/backend/web/burlang/ajax/info?id=3084
Интервьюдэ хабаадагшад:
1. Батоева Цыремжит Жамсарановна, 1945 оной, бодонгууд угай, Агада ажаһуудаг.
2. Болотов Борлой Генинович, 1936 оной, худанса шарайд угай, Агын аймагай Һүдэнтын.
3. Балданов Баяр Дашеевич, 1975 оной, соёот угай, Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг.
4. Жалсанова Ганжитма Цыреторовна, 1949 оной, гушад угай, Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг.
5. Маншеев Доржа Михайлович,1970 оной, хонгоодор угай, Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг.
Смекалка против Змея-Горыныча
Чья проталина?
Лиса-охотница
Развешиваем детские рисунки дома
Медведь и солнце